ایران شهرساز

نقش هنر و معماري اسلامي در مسجد جامع ورامين :



مسجد مهم‌ترين فضاي معماري در سر‌زمين‌هاي اسلامي است كه علاوه بر كاركرد ديني و مذهبي و معنوي همواره از نقش اجتماعي سياسي نيز بر‌خوردار بوده است.
اهميت نقش ديني و اجتماعي مسجد موجب شده است كه معماران و برخي ديگر از هنرمندان در همه دوره‌هاي تاريخي تلاش خود را در راه خلق فضايي مناسب و شايسته براي نيايش صرف كنند. به همين جهت است كه مساجد هر دوره را مي‌توان نمونه اعلاي معماري و هنر آن دوره به شمار آورد. تقديس مساجد را مي‌توان مهم‌ترين عامل حفظ و بقاي ساختمان مسجد‌هاي تاريخي دانست.



ايرانيان پس از گرايش به اسلام فرهنگ مقدس اسلام را با فرهنگ غني ايراني عجين كردند و اين شامل تمامي زمينه‌ها و از جمله معماري است. همان‌طور كه گفته شد تنها چند نمونه مسجد در ايران وجود دارد كه به سبك اولين مسجد اسلامي كه به دست پيامبر اسلام(ص) ساخته شده، بنا شده است و پس از آن معماري ايران در مسيري شروع به حركت كرد كه زاييده آن حركت امروزه در جاي‌جاي ايران به شكل بنا‌هاي عظيم و زيباي مسجد خود‌نمايي مي‌كند.

جغرافياي ورامين:
شهرستان ورامين در جلگه صاف حاصل خيز واقع شده و محدود است از جنوب به درياچه نمك و از مغرب به حسن‌آباد قم و از شمال به دامنه‌هاي جنوبي كوه البرز و از مشرق به گرمسار (خوار سابق). حمد الله مستوفي قزويني در كتاب نزهة القلوب درباره ورامين و مردم آن مي‌نويسد: «ورامين در ما قبل ديهي بوده و اكنون قصبه شده و دارالملك آن تومان گشته طولش جزاير خالدات عزكه (77 درجه و 25 دقيقه) و عرض از خط استوانه... (35 درجه و 29 دقيقه) در آب و هوا خوشتر از ري است .و در محصول پنبه و غله و ميوه‌ها مانند آن، اهل آنجا شيعه اثني عشريند...)
بافت قديمي و كهن اين شهر تا حد زيادي از بين رفته.

پيشينه تاريخي شهر ورامين:
چشمه علي ري كه در سال 1934 ميلادي مطابق 1313 شمسي توسط دكتر اريك اسميت صورت گرفت، هم اطلاعات بسيار مفيدي در اختيار محققين گذاشت و هم نشان داد كه حفاري ده‌ها متر در شعيب بخشي از تپه «قيطريه» و با تپه جنوبي «حيذر» كه عبارت بود، از اسكلت‌هاي يك پهلو و با پا‌هاي جمع شده و ظرف سفالين خاكستري و سياه توام با اسباب آرايشي زنانه، مثل سنجاق و سوزن و دستبند و زينت آلاتي چون گوشواره، گردنبند سنگي و سورمه‌دان و مقايسه سفال خاكستري آن با آثار مكشوفه از پيشواي ورامين و كهريزك ري و آثار به دست آمده از داخل قبور قديمي‌ترين قرار‌گاه بشري كه شناخته شده (يعني سيلك كاشان) حاكي از آن است كه سر‌زمين ورامين هزاران سال قبل بستر تمدن ارزشمند ما بوده است و مسير فرهنگ و هنر اهالي شميرانات و مردم ورامين كه عضوي از پيكر ري به شمار مي‌رفتند در يك خط بوده است. (سرزمين‌ها) كلاويخو سفير دربار كاستين كه از ايران ديدن كرده بود درباره شهر ورامين نوشته است: «ورامين شهر بزرگي است كه قسمت اعظمش خالي از سكنه شده، اين شهر بسيار پهناور است، برگردا‌گرد آن هيچ ديواري نيست. اين شهر در محوطه‌اي واقع است، اين مقر آن بزرگ تاتار يعني داماد تيمور بود. (شهر‌هاي ايران)
در قرن‌هاي 5 و 6 هجري، ورامين آباد‌ترين، دوران حيات خود را مي‌گذرانده. علاوه بر آن تعدادي از روستا‌هاي محل نگهداري اسب‌ها و ماديان‌هاي ايلچي شاه بود و كاركنان آن از وفاداران به خانواده سلطنت و شخص محمد علي شاه بودند.

تاريخچه مسجد جامع ورامين:
بناي مسجد جامع ورامين در زمان سلطنت سلطان محمد‌ خدا‌بنده آغاز مي‌شود. در اين جا قسمتي از سفرنامه مادام ديولافوا را كه در هنگام بازديد از ورامين در عهد ناصر‌الدين شاه قاجار به رشته تحرير كشيده شده است را نقل مي‌كنيم:
«... باري پس از چهار ساعت راهپيمايي و پايمال كردن محصول مزارع و شنيدن نا‌ملايمات از زارعين بام مخروطي شكل و گنبد ميناي مسجدي كه در ميان مزارع سر بر‌آورده بود از دور پديدار شد. اين دهكده ورامين است. كمي بعد به آنجا مي‌رسيديم و در ميان باغ‌ها كه ديوار‌هاي گلي داشتند. داخل شديم. در اين باغ‌ها درختان ميوه از قبيل گيلاس و زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهي تشكيل مي‌دادند. خوشبختانه نظر به توصيه‌اي كه دكتر تولوزان به كدخدا نوشته بود ما توانستيم در خانه او فرود آييم. پس از تعارفات معموله و كمي استراحت به تماشاي مسجد جامع ورامين رفتيم. اين بنا در قديم بسيار عالي و با‌شكوه بوده ولي اكنون ويرانه‌اي بيش نيست. مومنين هم از ترس فرود آمدن طاق براي عبادت به آنجا نمي‌روند.
و بنابراين سياحت آن مانعي ندارد و هر كس مي‌تواند آزادانه و بدون اشكال به تماشاي اين خرابه بپردازد.

هنر و معماري در مسجد جامع ورامين:
مدخل مسجد دروازه‌اي ورودي است كه تشكيل ايوان را مي‌دهد كه سرتاسر ضلع شمالي مسجد است و صحن مسجد حياطي مستطيل شكل است وسط آن حوضي است كه شبيه حوض‌هاي وسط قلعه‌هاي مسكوني و رباط‌‌ها است.
ايوان شبستان بلند و زيباي مسجد جامع داراي كتيبه‌هايي ارزشمند است كتيبه‌هاي سوره جمعه در متن و در حاشيه كتيبه‌هاي كوفي آن از نمونه‌هاي خوب كتيبه‌هاي گچبري اين عصر است. انواع طرح‌هاي اسليمي و خط‌هاي عربي، كوفي و فارسي را دارا است.
مادام ديو‌لافوا در سفر نامه خود از گنبد مينايي مسجد جامع ياد كرده است. اين مسجد داراي چند كتيبه جالب است اولين كتيبه در سر در صحن مسجد واقع شده است. اين كتيبه كاشيكاري بوده. كتيبه سر در حرم يا شبستان اصلي مسجد «يا ايها الذين امنو اذا نودي...» كتيبه بالاي محراب و دور تا دور حرم «يسبح لله ما في السموات و ما في الارض...» كتيبه‌هاي بالاي سر در ورودي از حرم به شبستان‌هاي شرقي و غربي ...
اما كاشيكاري مسجد در قسمت‌هاي زير ديده مي‌شود.
در قسمت سر در اصل مسجد، در زير قوس اصلي سر در مسجد، همچنين دو ستون تزييني كه از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پيدا كرده و در سر در حرم نيز زير قوس نيم گنبد كاشيكاري از پايه قوس تا راس آن از دو طرف به طور كامل و همانند سردر اصلي مسجد وجود دارد.
بالاي محراب، تا گوشوارها هيچ كاشيكاري وجود ندارد. در قسمت پايين حرم در كتيبه 3 در ورودي به شبستان‌هاي شرقي و غربي كه قبلا در مورد آنها صحبت كرديم نيز كاشيكاري زيبايي خودنمايي مي‌كند.
شگرف‌ترين گچبري‌هاي اين مسجد در بالا و اطراف محراب مسجد وجود دارد. اين گچبري‌ها با نقش‌هاي اسليمي گل و بوته به شكل برجسته و كاملا زيبايي ايجاد شده‌اند پيچيدگي اين طرح‌ها به قدري است كه انسان به راحتي نمي‌تواند باور كند كه قدرت دست يك هنرمند خالق آن بوده است.
در حال حاضر به دور ساختمان ديواري كشيده شده كه نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته اين حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از اين در دو راه براي ورود به صحن مسجد وجود دارد. يكي از ايوان شمالي و يا همان سردر ايوان شمالي مسجد كه طي دهليزي به صحن مي‌رسد. ديگر از طريق ايوان شرقي كه در وسط اين ضلع داراي دري رو به همان سمت (مشرق) است. صحن مربع شكل مسجد مانند يك فضاي تقسيم عمل مي‌كند به طوري كه فردي كه وارد صحن مي‌شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن مي‌تواند محل نشستن خود را در هر يك از چهار ايوان انتخاب كند. محور طولي مسجد جامع ورامين منطبق بر عكس مسير خياباني به همين نام است كه به ميدان قديمي شهر منتهي مي‌شود. در كنار اين ميدان كه همگان قدمت آن را تصديق مي‌كنند برج علاالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمايي مي‌كند. در انتهاي خيابان، نگاه ما به سردر و گنبد مسجد گره مي‌خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود مي‌سازد تا جايي كه هنگام قدم زدن در اين خيابان به سمت مسجد تا چند لحظه اي فرد از اطراف خود غافل مي‌شود و اگر هشدار بوق اتومبيلي به صدا در نيايد چه بسا كه اتفاقي براي انسان رخ دهد. اينكه اين مسجد دقيقا در محور طولي اين معبر واقع شده مسلما اتفاقي نبوده است. به دليل اينكه ورامين بر يك دشت هموار واقع است در گذشته كه ارتفاع ساختمان‌ها خيلي كمتر بوده گنبد مسجد جامع راهنماي خوبي براي مسافراني بود كه به سوي اين شهر مي‌آمدند.
ايوان‌هاي شرقي و غربي داراي پنجره‌هايي هستند و باز آنچنان كه در شرح جغرافياي ورامين آورديم بادهاي اين ناحيه از شرق به غرب و يا عكس آن مي‌وزند. با توجه به اينكه سرعت وزش اين بادها، جز در مواردي خاص از حالتي متوسط و نسيم گونه بيشتر نمي‌شود اين پنجره‌ها عمود بر جهت وزش باد ايجاد شده اند. ابعاد مناسب اين پنجره‌ها و طاق‌هاي بلند ايوان باعث مي‌شود هوا به راحتي از بيرون توسط پنجره‌ها به داخل هدايت شده و پس از تماس باكف ايوان كه فرشي از آجر است و در سايه خنك ايوان قرار گرفته،‌ گرماي خود به كف داده و خنك مي‌شود و در فضاي مسجد شروع به گردش مي‌كند. اين عمل از داخل صحن مربع شكل مسجد نيز تكرار مي‌شود و تمامي ايوان‌ها داراي هواي خنك و تازه هستند.
به طور كلي به اين دليل كه مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده اند، آن هم در روشنترين زمان روز، بيشترين استفاده از نور طبيعي در آنها به كار رفته شده است. در ايوان‌هاي شرقي و غربي پنجره‌هايي وجود دارد. 11 پنجره در ايوان غربي و 10 پنجره در ايوان شرقي مسجد تعبيه شده است.
از جمله مصالح به كار رفته در ساختمان مسجد جامع ورامين، آجر و ملات و ساروج است:
آجر: آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تيموري بوده است. اين نوع آجرها از گل رس معمولي تهيه مي‌شده‌اند و نكته حايز اهميت استفاده از مصالح محلي در اين دوره و در مسجد جامع ورامين است. ابعاد اين آجرها cm5/4 در 22 در 22 است.
ملات ساروج: ساروج ملاتي است كندگير و تشكيل شده از 10 پيمانه گرد آهك شكفته + هفت پيمانه خاكستر الكي + يك پيمانه خاك رس + يك پيمانه ماسه بادي + سه تا پنج كيلوگرم لويي (در هر مترمكعب ملات ساروج) + آب.
با ورز دادن و كوبيدن مخلوط ساخته مي‌شد. مخلوط كردن لويي (گل جگن) براي آن بود كه ملات پس از به مصرف رسيدن، هنگام گرفتن جمع نشود و نتركد.
در مناطق مختلف بعضي از مواد كه نقش تقويت كننده را ايفا مي‌كنند با توجه به دسترسي آن، به آن ملات اضافه و بعضي از مواد كمياب از آن حذف مي‌شده است. در ملات ساروج مسجد جامع از وجود شيره انگور و تخم پرندگان صحبت به ميان آمده است. حال آنكه در قرن هشتم، ورامين داراي باغ‌هاي انگور فراوان بوده كه اين محصول را به راحتي در اختيار معماري قرار داده است. همچنين تهيه هزاران تخم پرنده از پرندگان مهاجري كه در اطراف كوير سياه كوه و مسير رودخانه شور نجف آباد و دير كوير تا قصر بهرام وجود داشته اند. كار مشكلي نبوده است.


منابع:
1- ايران، كلده و شوش _ مادام ژان ديولافوا _ شواليه دونور _ ترجمه شادروان محمد خبره وشي.
2- معماري مساجد جهان _ نوشته پروچازكار _ امجد بهوصيل _ ترجمه حسين سلطان زاده.
3- سرزمين ما _ عزت الله شكري.
4- معماري شهرهاي ايران _ يوسف كياني.
5- مصالح ساختماني دكتر احمد حامي