۱۳۹۰-۱-۶، ۰۴:۵۸ عصر
دکتر بهناز امين زاده گوهر ريزی
عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران
مقدمه:
قبل از شروع به بحث به نظر می رسد که بیان اهمیت فضاهای باز قبل و بعد از ظهور اسلام در ایران می تواند راهگشایی باشد برای ادراک هر چه بیشتر اهمیت معنایی حیاط (صحن) مسجد و نقشی که در تفسیر مفهوم فضای معنوی داشته است.
در ایران سنت اجرای مراسم و آیین های مذهبی در فضاهای باز به دوره ی قبل از اسلام بر می گردد. هرودوت نیز به این نکته اشاره می کند که پارسیان مراسم مذهبی خود را در جاهای بلند و فضاهای باز انجام می داده اند. فضای مقدسی که زرتشتیان به آن پاوی می گفتند. زمینی مستطیل شکل بود که چهار طرف آن را پس از خواندن دعایی مخصوص علامت گذاری می کردند تا روح شیاطین از آن خارج شود سپس با آب مقدس تطهیر می شد؛ کاهن در گوشه ای می نشست و در جالی که ظرفی از آتش روبرویش بود به اجرای مراسم می پرداخت.
علی رغم بهره گیری از سبک ها، تکنیک ها و مصالح متفاوت در ساخت مساجد در ممالک مختلف اسلامی، حیاط مرکزی یا صحن یکی از عوامل وحدت دهنده به معماری مساجد در طول تاریخ بوده است. این عامل در شکل گیری مساجد دوران اولیه ی اسلام نیز نقش مهمی داشته است. حیاط مرکزی گر چه در فرهنگ معماری قبل از اسلام نیز وجود داشته است، ولی در ارتباط با جهان بینی اسلام معانی جدیدی یافت و عامل مهمی در بیان معماری درونگرا که خصیصه ی ویژه ی معماری اسلامی است، شد.
با این حال اهمیت چنین فضایی آن طور که باید مورد شناسایی و تحقیق قرار نگرفته است. فقدان تحقیقات و مدارک در مورد صحن مساجد هم در زمینه ی ادبیات مربوط به معماری مساجد مطرح است (بیشترین تحقیقات و بررسی ها در ارتباط با ویژگی های بنا، شیوه های ساخت و تزیینات مربوط به آن در دسترس است) و هم در مقوله کاربردی و معانی نمادین و معنوی این کمبود وجود دارد. به همین دلیل و سایر ادله ی مبتلا به جوامع امروزی مثل بهره وری حداکثر از زمین، ایجاد دسترسی سریع از معبر به شبستان مسجد و عدم شناسایی اهمیت و معنای حیاط مسجد، در طرح های جدید، مساجد غالباً استفاده از صحن محدود گردیده است.
این مقاله در شناسایی هر چه بیشتر فضای حیاط مساجد ابعاد کیفی و اهمیت عملکردی آن به بررسی الگوهای اولیه و تحول حیاط مساجد و نیز کیفیات فضایی آن از قبیل تطابق فرم با عملکرد و تشابهات صحن مساجد با باغ های اسلامی می پردازد.
این الگو تاثیر بسیاری در معماری مکان های مذهبی زرتشتیان داشت و گرچه با رشد دین زرتشت خصوصاً در زمان ساسانیان آتشکده های زیادی ساخته شد مقصود اصلی از بنای آتشکده حفاظت از آتش مقدس بود و نه محلی برای تجمع عبادت کنندگان. در نتیجه به غیر از معدود آتشکده های بزرگی که ساخته شد آتشکده های معمولی از قبیل آتشکده ی نیاسر در کاشان ابعاد کوچک داشتند و محل نگهداری آتش و تجمع روحانیون در هنگام برگزاری مراسم مذهبی بودند در حالی که عامه ی مردم در بیرون آتشکده و در فضای باز جمع می شدند.
اگر چه بسیاری از محققان به کمبود فضاهای باز در شهرهای اسلامی اشاره می کنند و دلایلی از قبیلی شرایط اقلیمی پایبندی به محرمیت و تاکید بر تمایز بین عرصه های خصوصی و عمومی را که ظاهراً مشارکت فضاهای باز را در شهرهای اسلامی محدود می ساخته است. مطرح می کنند، اما این دلایل باعث آن نبوده که فضاهای باز در فرهنگ اسلام برای مقاصد مذهبی و اجتماعی، مورد تاکید نباشند . در حقیقت سنت پرستش پروردگار در فضاهای باز اهمیت زیادی در عبادات مهم دین اسلام داشته است از آنجا که:
- در مراسم حج در مکه ی مکرمه که بزرگترین اجتماع مسلمین است، اعمال مهم طواف خانه ی کعبه توقف در عرفات، رمی جمرات و ... همگی در فضاهای باز انجام می گیرد.
در آیین مذهبی مربوط به برگزاری نمازهای عیدین (اعیاد فطر و قربان) و یا سایر مراسم از قبیل نماز باران در خشکسالی که عبادات دسته جمعی توصیه شده است از مصلی استفاده می شود که زمینی باز در حومه (و گاه در داخل شهر) است و تنها عنصر معماری آن دیوار و محرابی در جهت قبله است.
در برگزاری نماز جمعه نیز که غالباً در مجسد جامع انجام می شده فضای باز حیاط مسجد که در واقع مکان برگزاری مراسم بوده اهمیت زیادی داشته است. علاوه بر آن در صورت کوچک بودن این فضا، از فضاهای باز دیگر از قبیل میادین و حیاط زیارتگاهها برای این منظور استفاده می شده و می شود.
در متون اسلامی نیز باز بودن و نداشتن سقف از مستحبات مسجد بوده و به آن اشاره شده است. بعضی از فقها در بیان حکمت این استحباب گفته اند که از جمله اسباب قبول و استجابت دعا نبودن حائل و مانعی بین نماز گزار و آسمان آبی است اگر چه خداوند در همه جا حضور دارد ولی در فضای باز و زیر آسمان انسان احساس قرب و معنویت بیشتری می کند.
بررسی تاریخی شهرهای مسلمین به خوبی نمایانگر اهمیت فضاهای باز در محوطه های مذهبی و حفظ و تداوم سنت عبادات دسته جمعی در چنین فضاهایی است که معنویت را از مکانی خاص به فضایی بی انتها گسترش می دهد.
حیاط و فضای باز مسجد از مهمترین عناصری بود که در قرون متمادی و در مساجد بنا شده در گستره ی ممالک اسلامی، چه آنهایی که توسط خلفا و سلاطین ساخته شده و چه مساجد محلی که در نهایت سادگی به دست مردم ایجاد می شدند. ضمن هویت بخشیدن به مسجد تجلی وحدت آنها بوده است. سه عامل نفوذ جهان بینی اسلام، الگوی مسجد مدینه و سنت استفاده از حیاط مرکزی که از دیر باز در فرهنگ معماری مردم خاورمیانه وجود داشته باعث شده است که استفاده از حیاط مرکزی به عنوان یکی از عناصر اصلی در ساخت مساجد مورد استفاده قرار گیرد. در این جا به اختصار به این عوامل اشاره می شود.
نفوذ جهان بینی اسلام: درونگرایی یکی از ویژگیهایی است که درجه ی اهمیت به باطن را در مقابل توجه به ظاهر متجلی می سازد و در واقع تاکیدی بر عالم غیب و تفسیری بر یکی از صفات الهی (باطن) است، که در زندگی فرد مسلمان با تاکید بیشتر بر ابعاد درونی و معنوی در مقایسه با ابعاد بیرونی و مادی نقش دارد. چنین تاکیدی در بسیاری از احادیث مشهود است.
حتی در رابطه با عبادات، مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر سوره ی بقره می فرماید:
«حقیقت همه عبادات بدنی مجسم کردن حالات قلبی و توجهات باطنی است و به وسیله ی آنها حقایقی که بسی برتر و بالاتر از عالم ماده و جسمانیات است در صورت جسمانی جلوه می کند چنانکه امر نماز و روزه و حج و سایر عبادات و اجزا و شرایط آن بدین منوال است.»
بنابراین اعمال فیزیکی عبادات، احساسی درونی و باطنی را ایجاد می کنند که باعث بروز و رشد معنویات در عبادتگر می شود. کعبه که مسلمانان روزی پنج بار به سوی آن به نماز می ایستند خالی است. خالی بودن آن سمبلی از غیر مادیات و معنویت مقصد نهایی است. در نماز این مرکز مجسم می شود، مرکزی که غایب و غیر دیدنی است. اگر چه این مفاهیم بسیار دور از معماری به نظر می رسند، ولی درونگرایی به عنوان یک رکن اساسی در همه ی ابعاد زندگی مسلمین دیده می شود. به عنوان مثال مسجد نه به عنوان فضایی که از همه طرف قابل رؤیت باشد، بلکه برای کسی که وارد آن شود و آن را تجربه کند قابل درک است. معنویت فضا با شکل آن محصور می شود همان گونه که روح توسط بدن انسان احاطه می گردد این احساس محصور بودن فضا را تعریف می کند. بدین گونه و در بیان این معماری درونگراست که حیاط مساجد اهمیت خاصی در فرهنگ معماری اسلامی می یابد.
الگوهای مسجد مدینه «قداست مسجد در رابطه متقابل عبودیت عبد و ربوبیت رب قرار دارد بنابراین عظمتش هم، در معنویت آن است نه در ساختمان و بنای رفیع آن پیامبر اکرم (ص) در ورود به مدینه اقدام به احداث چنین مکانی کرد. مسجد مدینه به عنوان کانون نورانیت اسلام برای همیشه در تاریخ باقی ماند.
مسجد مدینه در حقیقت یک فضای باز محصور شده بود، رسول خدا (ص) حساسیت بسیاری در سادگی و بی پیرایگی آن داشتند و تا ضرورتی نداشت چیزی بر کالبد آن نیفزودند.
«دیوار مسجد به پایان رسید ولی در آغاز سقف و ستونی برای آن نساخته بودند و محوطه مسجد چهارگوش و طول و عرض آن هر کدام صد ذراع بود و گفته اند که عرض آن قدری کمتر بود. ارتفاع دیوار به اندازه قامت آدمی بود.»
و بخش سر پوشیده ی آن (ظله) یک سال بعد از ساخت مسجد به آن اضافه شد.
«بعدها که حرارت هوا شدت گرفت اصحاب موضوع مسقف کردن مسجد را با آن حضرت در میان گذاردند پس تیرکهایی از تنه درخت خرما نصب کردند و سقف را با پوست خرما پوشاندند. زمین مسجد پیغمبر خاک بود و هر دامنی از شن همراه می برد و به جای خویش می ریخت که هنگام نماز به خاک و گل آلوده نشود. پیغمبر این بدید و فرمود فرشی نیکوست و همه مسجد را شن ریختند.
مساجد اولیه از قبیل مسجد کوفه و مسجد بصره در ابتدا به همین فرم ساده ساخته شدند و در آنها فضاهای باز یا حیاط مساجد سطح بیشتری نسبت به سطوح سر پوشیده داشتند.
سنت پیشینه: استفاده از حیاط مرکزی در بین النهرین به زمان اوروک (2500– 3000 ق.م) بر می گردد. که به عنوان یک فرم کلی در احداث قصرها به کار می رفته است. قصر مسلیم در کیش متعلق به پادشاه سومری (بنا شده در حدود 26000 سال ق . م) یکی از قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از حیاط مرکزی است. در قصرهای هخامنشیان نیز از حیاط های مرکزی استفاده می شده است حیاط مرکزی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبلیک به اوج خود می رسد.
عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران
مقدمه:
قبل از شروع به بحث به نظر می رسد که بیان اهمیت فضاهای باز قبل و بعد از ظهور اسلام در ایران می تواند راهگشایی باشد برای ادراک هر چه بیشتر اهمیت معنایی حیاط (صحن) مسجد و نقشی که در تفسیر مفهوم فضای معنوی داشته است.
در ایران سنت اجرای مراسم و آیین های مذهبی در فضاهای باز به دوره ی قبل از اسلام بر می گردد. هرودوت نیز به این نکته اشاره می کند که پارسیان مراسم مذهبی خود را در جاهای بلند و فضاهای باز انجام می داده اند. فضای مقدسی که زرتشتیان به آن پاوی می گفتند. زمینی مستطیل شکل بود که چهار طرف آن را پس از خواندن دعایی مخصوص علامت گذاری می کردند تا روح شیاطین از آن خارج شود سپس با آب مقدس تطهیر می شد؛ کاهن در گوشه ای می نشست و در جالی که ظرفی از آتش روبرویش بود به اجرای مراسم می پرداخت.
علی رغم بهره گیری از سبک ها، تکنیک ها و مصالح متفاوت در ساخت مساجد در ممالک مختلف اسلامی، حیاط مرکزی یا صحن یکی از عوامل وحدت دهنده به معماری مساجد در طول تاریخ بوده است. این عامل در شکل گیری مساجد دوران اولیه ی اسلام نیز نقش مهمی داشته است. حیاط مرکزی گر چه در فرهنگ معماری قبل از اسلام نیز وجود داشته است، ولی در ارتباط با جهان بینی اسلام معانی جدیدی یافت و عامل مهمی در بیان معماری درونگرا که خصیصه ی ویژه ی معماری اسلامی است، شد.
با این حال اهمیت چنین فضایی آن طور که باید مورد شناسایی و تحقیق قرار نگرفته است. فقدان تحقیقات و مدارک در مورد صحن مساجد هم در زمینه ی ادبیات مربوط به معماری مساجد مطرح است (بیشترین تحقیقات و بررسی ها در ارتباط با ویژگی های بنا، شیوه های ساخت و تزیینات مربوط به آن در دسترس است) و هم در مقوله کاربردی و معانی نمادین و معنوی این کمبود وجود دارد. به همین دلیل و سایر ادله ی مبتلا به جوامع امروزی مثل بهره وری حداکثر از زمین، ایجاد دسترسی سریع از معبر به شبستان مسجد و عدم شناسایی اهمیت و معنای حیاط مسجد، در طرح های جدید، مساجد غالباً استفاده از صحن محدود گردیده است.
این مقاله در شناسایی هر چه بیشتر فضای حیاط مساجد ابعاد کیفی و اهمیت عملکردی آن به بررسی الگوهای اولیه و تحول حیاط مساجد و نیز کیفیات فضایی آن از قبیل تطابق فرم با عملکرد و تشابهات صحن مساجد با باغ های اسلامی می پردازد.
این الگو تاثیر بسیاری در معماری مکان های مذهبی زرتشتیان داشت و گرچه با رشد دین زرتشت خصوصاً در زمان ساسانیان آتشکده های زیادی ساخته شد مقصود اصلی از بنای آتشکده حفاظت از آتش مقدس بود و نه محلی برای تجمع عبادت کنندگان. در نتیجه به غیر از معدود آتشکده های بزرگی که ساخته شد آتشکده های معمولی از قبیل آتشکده ی نیاسر در کاشان ابعاد کوچک داشتند و محل نگهداری آتش و تجمع روحانیون در هنگام برگزاری مراسم مذهبی بودند در حالی که عامه ی مردم در بیرون آتشکده و در فضای باز جمع می شدند.
اگر چه بسیاری از محققان به کمبود فضاهای باز در شهرهای اسلامی اشاره می کنند و دلایلی از قبیلی شرایط اقلیمی پایبندی به محرمیت و تاکید بر تمایز بین عرصه های خصوصی و عمومی را که ظاهراً مشارکت فضاهای باز را در شهرهای اسلامی محدود می ساخته است. مطرح می کنند، اما این دلایل باعث آن نبوده که فضاهای باز در فرهنگ اسلام برای مقاصد مذهبی و اجتماعی، مورد تاکید نباشند . در حقیقت سنت پرستش پروردگار در فضاهای باز اهمیت زیادی در عبادات مهم دین اسلام داشته است از آنجا که:
- در مراسم حج در مکه ی مکرمه که بزرگترین اجتماع مسلمین است، اعمال مهم طواف خانه ی کعبه توقف در عرفات، رمی جمرات و ... همگی در فضاهای باز انجام می گیرد.
در آیین مذهبی مربوط به برگزاری نمازهای عیدین (اعیاد فطر و قربان) و یا سایر مراسم از قبیل نماز باران در خشکسالی که عبادات دسته جمعی توصیه شده است از مصلی استفاده می شود که زمینی باز در حومه (و گاه در داخل شهر) است و تنها عنصر معماری آن دیوار و محرابی در جهت قبله است.
در برگزاری نماز جمعه نیز که غالباً در مجسد جامع انجام می شده فضای باز حیاط مسجد که در واقع مکان برگزاری مراسم بوده اهمیت زیادی داشته است. علاوه بر آن در صورت کوچک بودن این فضا، از فضاهای باز دیگر از قبیل میادین و حیاط زیارتگاهها برای این منظور استفاده می شده و می شود.
در متون اسلامی نیز باز بودن و نداشتن سقف از مستحبات مسجد بوده و به آن اشاره شده است. بعضی از فقها در بیان حکمت این استحباب گفته اند که از جمله اسباب قبول و استجابت دعا نبودن حائل و مانعی بین نماز گزار و آسمان آبی است اگر چه خداوند در همه جا حضور دارد ولی در فضای باز و زیر آسمان انسان احساس قرب و معنویت بیشتری می کند.
بررسی تاریخی شهرهای مسلمین به خوبی نمایانگر اهمیت فضاهای باز در محوطه های مذهبی و حفظ و تداوم سنت عبادات دسته جمعی در چنین فضاهایی است که معنویت را از مکانی خاص به فضایی بی انتها گسترش می دهد.
حیاط و فضای باز مسجد از مهمترین عناصری بود که در قرون متمادی و در مساجد بنا شده در گستره ی ممالک اسلامی، چه آنهایی که توسط خلفا و سلاطین ساخته شده و چه مساجد محلی که در نهایت سادگی به دست مردم ایجاد می شدند. ضمن هویت بخشیدن به مسجد تجلی وحدت آنها بوده است. سه عامل نفوذ جهان بینی اسلام، الگوی مسجد مدینه و سنت استفاده از حیاط مرکزی که از دیر باز در فرهنگ معماری مردم خاورمیانه وجود داشته باعث شده است که استفاده از حیاط مرکزی به عنوان یکی از عناصر اصلی در ساخت مساجد مورد استفاده قرار گیرد. در این جا به اختصار به این عوامل اشاره می شود.
نفوذ جهان بینی اسلام: درونگرایی یکی از ویژگیهایی است که درجه ی اهمیت به باطن را در مقابل توجه به ظاهر متجلی می سازد و در واقع تاکیدی بر عالم غیب و تفسیری بر یکی از صفات الهی (باطن) است، که در زندگی فرد مسلمان با تاکید بیشتر بر ابعاد درونی و معنوی در مقایسه با ابعاد بیرونی و مادی نقش دارد. چنین تاکیدی در بسیاری از احادیث مشهود است.
حتی در رابطه با عبادات، مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر سوره ی بقره می فرماید:
«حقیقت همه عبادات بدنی مجسم کردن حالات قلبی و توجهات باطنی است و به وسیله ی آنها حقایقی که بسی برتر و بالاتر از عالم ماده و جسمانیات است در صورت جسمانی جلوه می کند چنانکه امر نماز و روزه و حج و سایر عبادات و اجزا و شرایط آن بدین منوال است.»
بنابراین اعمال فیزیکی عبادات، احساسی درونی و باطنی را ایجاد می کنند که باعث بروز و رشد معنویات در عبادتگر می شود. کعبه که مسلمانان روزی پنج بار به سوی آن به نماز می ایستند خالی است. خالی بودن آن سمبلی از غیر مادیات و معنویت مقصد نهایی است. در نماز این مرکز مجسم می شود، مرکزی که غایب و غیر دیدنی است. اگر چه این مفاهیم بسیار دور از معماری به نظر می رسند، ولی درونگرایی به عنوان یک رکن اساسی در همه ی ابعاد زندگی مسلمین دیده می شود. به عنوان مثال مسجد نه به عنوان فضایی که از همه طرف قابل رؤیت باشد، بلکه برای کسی که وارد آن شود و آن را تجربه کند قابل درک است. معنویت فضا با شکل آن محصور می شود همان گونه که روح توسط بدن انسان احاطه می گردد این احساس محصور بودن فضا را تعریف می کند. بدین گونه و در بیان این معماری درونگراست که حیاط مساجد اهمیت خاصی در فرهنگ معماری اسلامی می یابد.
الگوهای مسجد مدینه «قداست مسجد در رابطه متقابل عبودیت عبد و ربوبیت رب قرار دارد بنابراین عظمتش هم، در معنویت آن است نه در ساختمان و بنای رفیع آن پیامبر اکرم (ص) در ورود به مدینه اقدام به احداث چنین مکانی کرد. مسجد مدینه به عنوان کانون نورانیت اسلام برای همیشه در تاریخ باقی ماند.
مسجد مدینه در حقیقت یک فضای باز محصور شده بود، رسول خدا (ص) حساسیت بسیاری در سادگی و بی پیرایگی آن داشتند و تا ضرورتی نداشت چیزی بر کالبد آن نیفزودند.
«دیوار مسجد به پایان رسید ولی در آغاز سقف و ستونی برای آن نساخته بودند و محوطه مسجد چهارگوش و طول و عرض آن هر کدام صد ذراع بود و گفته اند که عرض آن قدری کمتر بود. ارتفاع دیوار به اندازه قامت آدمی بود.»
و بخش سر پوشیده ی آن (ظله) یک سال بعد از ساخت مسجد به آن اضافه شد.
«بعدها که حرارت هوا شدت گرفت اصحاب موضوع مسقف کردن مسجد را با آن حضرت در میان گذاردند پس تیرکهایی از تنه درخت خرما نصب کردند و سقف را با پوست خرما پوشاندند. زمین مسجد پیغمبر خاک بود و هر دامنی از شن همراه می برد و به جای خویش می ریخت که هنگام نماز به خاک و گل آلوده نشود. پیغمبر این بدید و فرمود فرشی نیکوست و همه مسجد را شن ریختند.
مساجد اولیه از قبیل مسجد کوفه و مسجد بصره در ابتدا به همین فرم ساده ساخته شدند و در آنها فضاهای باز یا حیاط مساجد سطح بیشتری نسبت به سطوح سر پوشیده داشتند.
سنت پیشینه: استفاده از حیاط مرکزی در بین النهرین به زمان اوروک (2500– 3000 ق.م) بر می گردد. که به عنوان یک فرم کلی در احداث قصرها به کار می رفته است. قصر مسلیم در کیش متعلق به پادشاه سومری (بنا شده در حدود 26000 سال ق . م) یکی از قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از حیاط مرکزی است. در قصرهای هخامنشیان نیز از حیاط های مرکزی استفاده می شده است حیاط مرکزی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبلیک به اوج خود می رسد.