ایران شهرساز

مقدمه

محیط های انسان ساخت مانند شهر ها مکان هایی برای بروز رفتار های بهنجار و ناهنجار قلمداد می شوند . از این رو امروزه مدیران و برنامه ریزان شهری برآنند تا فضاهای شهری دارای ویژگی هایی باشند که ازوقوع برخی ازاین رفتارها جلوگیری کرده و یا آنها را کاهش دهند. در این زمینه به نظر میرسد مبحث زیباسازی و توجه به زیبایی شناسی محیط ارتباط تنگاتنگی باجلوگیری از بروز ناهنجاری اجتماعی دارد. اینمفاله به بررسی عواملی در محیط که در مساله ی جلوگیری از بروز رفتار های ناهنجار تاثیر دارند میپردازد . وارتباط این عوامل را با بحث زیباسازی و زیبایی شناسی محیط مورد سنجش قرار میدهد .

لغات کلیدی

ناهنجاری اجتماعی . زیباسازی محیط . فضای شهری . آلودگی محیطی . برنامه ریزی شهری

تعریف هنجار و ناهنجاری اجتماعی

هنجارهای اجتماعی عبارتند از قواعد و رهنمود های مشترکی که رفتار مناسب را در یک وضعیت معین برقرار می کند (رابرتسون.61.1374) . افرادی که مطابق این قواعد و الگو ها رفتار کرده ودر شرایط و موقعیت های مختلف خود را دارای تعهد به آنها می دانند دارای رفتار بهنجار و اشخاص و گروه هایی که بدون توجه به این قواعد و یا در تضاد با این الگو ها رفتار میکنند افرادی دارای رفتار نا بهنجار قلمداد می شوند .

اما بستر بروز رفتار های بهنجار و ناهنجار، محیط های انسان ساخت مانند شهر ها هستند . امروزه مدیران و برنامه ریزان شهری با مسائل و آلودگی های محیطی و اجتماعی بسیاری مواجه هستند . صاحب نظران در بررسی جغرافیای انواع جرایم و رفتارهای نابهنجار شهری به تاثیر چند عامل کلیدی مجرم، قربانی، زمان و مکان جرم توجه می کنند و در میان این عوامل نقش عامل مکان در پیدایش ناهنجاری رفتاری از حیث لزوم اتخاذ تمهیدات در مدیریت و برنامه ریزی محیطی از جایگاه مهمی برخوردار است (برون .2000). در صورتی که همه ی نظریاتی که در این رابطه وجود دارد را جمع بندی کنیم به چهار دسته عوامل عمده شامل عامل اجتماعی، عامل اقتصادی، عامل فرهنگی و عامل محیطی ختم خواهد شد (صالحی.2006).هرکدام از این چهار عامل خود دارای زیر شاخه هایی هستند اما از آنجا که در این تحقیق تنها نقش عامل محیطی مورد بررسی قرار گرفته است تنها به زیر شاخه های عامل محیطی اشاره می شود.

ابعاد مختلف آلودگی محیطی

به طور کلی آلودگی محیطی را میتوان در پنج عامل مورد بررسی قرار داد این پنج عامل عبارتند از: 1.آلودگی فیزیکی (وجود مواد زاید در محیط) 2.آلودگی دیداری(اغتشاش بصری) 3. آلودگی نمادی (اطلاعات محیطی) 4.آلودگی نور(تاریکی)5. آلودگی صوتی(وجود اصوات مزاحم و گوشخراش) .

1.آلودگی فیزیکی (وجود مواد زاید در محیط)

به طور کلی پاکیزگی محیط و عدم انباشت زباله را می توان در هر محیطی به عنوان یک هنجار به شمار آورد. وجود زباله و مواد زاید در گوشه و کنار یک محیط شهری به طور ناخود آگاه القاء کننده این تفکر است که در این مکان میتوان هنجار های رفتاری را نادیده گرفت . این موضوع سالهاست که مورد توجه دانشمندان در نظر یه های جامعه شناسی قرار گرفته است به عنوان مثال در نظریه ی پنجره شکسته که از سوی ویلسون و کلینگ در سال 1982 ارائه شد ارتباط محیط های شهری آلوده، خشن و به هم ریخته با افزایش جرم تبیین شده است. طبق این دیدگاه پنجره های شکسته یک ساختمان و انباشت زباله در گوشه و کنار، نشانه نبود کنترل فردی و جمعی در آنجاست و نبود کنترل جمعی به مثابه چراغ سبزی برای مجرمان است که منتظرند تا فرصت را غنیمت شمرده و مرتکب جرم شوند . (کلانتری . 1380)

2. آلودگی دیداری (اغتشاش بصری احجام نماها و عناصر شهری)

مفهوم آلودگی دیداری اشاره به وجود هر نوع اغتشاش و کیفیت بصری نا مطلوب در شکل شهر اعم از نماها، فرمها، احجام، تابلوها، عناصر و المان ها و... دارد . عدم وجود طراحی منظر و نبود نظم و زیبایی در عناصر المانهای شهری و آرایش منطقی و قابل فهم عناصر باعث بروز آلودگی دیداری در سطح شهر می شود. در واقع طراحی فضاهای شهری در گرو قرارگیری به جا و مناسب اجزا ی تشکیل دهنده در یک ساختار فضایی بزرگتر است ، ساختاری که سبک و سیاق طراحی را معین میکند . پس به طور کلی میتوان اینگونه نتیجه گیری کرد که آن بخش از فضای شهری که واجد تناسبات بصری مطلوبی اند و به عبارت دیگر در آن اغتشاش بصری کمتری وجود دارد، از نظر روانی نسبت به سایر فضاها با اغتشاش های رفتاری کمتری رو به رو هستند . (بحرینی . 1377)

3. آلودگی نمادی (اطلاعات و علایم محیطی)

نمادها، علایم، نشانه ها و... از دید صاحبنظران سیمای شهری در کنار کارکرد زیبایی شناسانه که خود در عدم بروز ناهنجاری رفتاری نقش مهمی را ایفا می کنند میتوانند برای افراد به عنوان عاملی برای تشخیص قسمت های مختلف شهر (به خصوص برای افراد غریبه و تازه وارد از طریق برقراری ارتباط با آنها و ایجاد احساس امنیت) موثر باشد و به عنوان یک نشانه ی مسیر یابی مورد استفاده قرار گیرد .

المان ها و عناصر زیبایی شناسانه در محیط های انسانی می تواند نقش اجتماعی غیر مستقیم یا نمادین نیز داشته باشد و انسان را در تاریخ شهرش جاودان سازد . ایجاد عناصر و المان هایی که فرد را با تاریخ و گذشته ی خود پیوند دهد در ایجاد هویت جمعی نقش مهمی را بازی میکند و حس وابستگی به یکدیگر را در سطح جامعه ایجاد می کند .(پیر موره . 1373) .

وجود آلودگی نمادی سبب شده است که امروزه اغلب ما در شهر های خود بیگانه شویم و ندانیم ونتوانیم ببینیم چگونه فعالیت انجام می گیرد. خیابان ها مملو از پیام های ضد و نقیض است، استفاده از تابلو در سطح شهری از کنترل خارج شده و به جای آنکه به روشن کردن معنی محیط کمک کنند آن را مخدوش کرده اند . (بحرینی . 1377)

4. آلودگی نور (تاریکی)

نور به عنوان یک عامل در بروز ناهنجاری اجتماعی شناخته میشود . به طور کلی نور را می توان از دو جنبه مورد بررسی قرار داد :

1.وجود نور مناسب در فضای شهری : ایجاد و تنوع نور پردازی در ساعات شب خود به عنوان عاملی برای زیباسازی فضاهای و ایجاد محیطی مطلوب از دیدگاه بصری نقش مهمی را ایفا می کند و به نقل از لوکوربوزیه معماری بازی احجام در زیر نور است .

2. مهمترین ویژگی آلودگی رفتاری و جرم خیزی در زمان شب، تاریکی، کم نوری و توزیع نا مناسب سیستم روشنایی است که بر محیط حاکم می شود و فرصت مناسبی را برای افراد بزهکار فراهم می سازد . بنابر این با عدم آشکار شدن فرم به علت تاریکی اولین گام به سوی به وجود آمدن فضا های بدون دفاع و آسیب پذیر برداشته می شود .

5. آلودگی صوتی (وجود اصوات مزاحم و صداهای گوشخراش)

بحث آلودگی صوتی در جلوگیری از بروز ناهنجاری را می توان به طور نسبی در مبحث آلودگی محیطی دسته بندی کرد و در مبحث زیبا سازی و زیبایی شناسی نسبت به چهار عامل قبلی تاثیر گذاری کمتری دارد. اما به طور اجمالی ایجاد اصوات و موسیقی در اماکن عمومی مانند پارکها میتواند در ایجاد محیطی مطلوب ایفای نقش نماید . اما از دیدگاه آلودگی محیطی یکی از عوامل محیطی که بر سلامت روانی انسان آسیب میرساند وجود صداهای نا بهجار است . (ملکوتیان . 1357)

اما به طور کلی مجرمین با شناسایی هوشمندانه موقعیت ها، مکان ها و زمان ها شرایطی را انتخاب می کنند که از به دام افتادن خود جلوگیری نمایند و عمل مجرمانه ی خود را مرتکب شوند . به همین دلیل مکانهایی که در آنها و یا در مجاورت آنها آلودگی صوتی شدیدی وجود دارد از این حیث برای بروز رفتار های نابهنجار مناسب هستند .

نتیجه گیری

به طور کلی بحث محیط طراحی وساماندهی محیط های شهری با هدف کنترل و جلوگیری از بروز رفتار های نا بهنجار ارتباط تنگاتنگی با مبحث زیبا سازی فضای شهری دارد، به نوعی که اگر به زیبایی و زیباسازی محیط های شهری توسط مسئولین توجه ویژه صورت گیرد بسیاری از جنبه هایی که در محیط نسبت به عدم بروز رفتارهای نابهنجار در سطح شهرکمک می نماید به وقوع می پیوندد . یک محیط زیبا و آراسته به طور کلی این تفکر را القاء میکند که بر این محیط نظارت مداوم وجود دارد ورفتار در این محیط تابع هنجار ها و قواعد مشخص است. در نقطه ی مقابل تصور یک محیط مغشوش که در هر گوشه شاهد انباشت زباله هستیم و عناصر محیطی مانند نماها، نشانه ها، المان ها، تابلو های تبلیغاتی و ... دارای یک عدم هماهنگی در ساختار واحجام هستند. همچنین عدم نورپردازی مناسب و وجود اصوات مزاحم در فضا به طور ناخود آگاه این تفکر را بر می انگیزد که این فضا از یک نظارت مستمر برخوردار نیست و میتوان در این مکان برخی از هنجار های رفتاری و اجتماعی را نادیده گرفت . چنین فضایی در کنار آنکه بستری مناسب برای بروز ناهنجاری قلمداد می شود میتواند در یک سطح بالاتر بستری مناسب برای بروز جرم و جنایت نیز باشد .

در کنار این مبحث زیباسازی فضاهای شهری اگر به نحوی باشد که فرد را در یک ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با گذشته و تاریخ خود قرار دهد موجب تشدید هویت جمعی و ایجاد حس وابستگی به یکدیگر درسطح جامعه میشود ودر نتیجه عدم بروز ویا کاهش بروز ناهنجاری های رفتاری و اجتماعی را بدنبال دارد.

منابع

_ رابرتسون . یان . در آمدی بر جامعه . ترجمه حسین بهروان . مشهد آستان قدس رضوی . 1374

_ کلانتری . م . بررسی جغرافیای جرم و جنایت در مناطق شهر تهران . رساله ی دکتری . دانشکده ادبیات دانشگاه تهران . 1380

_ بحرینی . س . ح . فرآیند طراحی شهری . انتشارات دانشگاه تهران . 1377

_ موره . پ . وماری . آ . ولیز سابری . فضاهای شهری (طراحی اجرا مدیریت ) . مترجمان حسین رضایی . میر معزالدین مجابی . محسن رسولی . انتشارات اداره کل روابط عمومی وبین الملل شهرداری تهران . 1373

_ ملکوتیان . م . آلودگی صوتی . انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ایران . 1357

_ Brown . L . Geography of crime . University of Wollongong . School of geosciences . from the world wide 2000

_ Salehi . E . Role of urban planning codes and regulations in fulfillment of good city and sustainable Urban development (case study.Tehran) ministry of Housing and urban planning 2006