۱۳۹۰-۴-۱۷، ۰۴:۳۵ عصر
طراحی مسجد
یکی از مهمترین گونههای معماری در طول تاریخ، معماری مذهبی بوده است، بگونه‌ای که بخش مهمی از آثار ماندگار معماری جهان را فضاهای آرامگاهی و عبادتگاهی تشکیل میدهد. معماری مساجد به عنوان فضاهای عبادتگاهی مخصوص دین اسلام، مهمترین نمود معماری اسلامی محسوب میشود که در پهنه گسترده جغرافیای سرزمینهای اسلامی از تنوع و گونهگونی خاصی از نظر نحوه طراحی و چگونگی برخورد با اقلیم خاص آن مناطق برخوردار است. در معماری ایرانی نیز که بخش عمده‌ای از تاریخ آن را دوران پس از اسلام تشکیل میدهد، نمونهها و گونههای متنوعی از مساجد در دورههای مختلف تاریخی و نیز در مناطق مختلف اقلیمی ـ جغرافیایی قابل مشاهده و بررسی است. از زمان پیدایش اسلام تا چند قرن پیش، تغییرات مختلفی در الگوی طراحی مسجد ایجاد شده و نهایتاً در دوره صفوی الگوی چهارایوانی ابداع شده است که تکامل الگوهای پیشین محسوب میشود. اما در عصر حاضر با توجه به تحولات بنیادین نظری و تکنولوژیکی ایجاد شده در حوزه معماری، طراحی مسجد چنانکه شاید و باید نتوانسته است به الگوهای موفق و همگام با تحولات زمانه دست یابد که این امر بخوبی در ایران و اغلب کشورهای اسلامی مشهود است.
طراحی خلاقانه مسجد برای معماران کنونی بخصوص معماران جوان و دانشجویان معماری با در نظر گرفتن توأمان ارزشهای زیباییشناسانه جدید و نیز ارزشهای نمادین و فکری و مذهبی جامعه، از دشواریها و پیچیدگیهای خاصی برخوردار است. بخش عمده‌ای از این پیچیدگی به برداشتها و تصاویر ذهنی مردم از سوژه مسجد و نیز اندیشههای مذهبی و سنتگرای موجود در میان اقشار مختلف جامعه برمیگردد. تفکر و ذهنیت غالبی که امروزه از مسجد در فضای فکری جامعه وجود دارد، لزوماً بنایی با گنبد و طاق و منار می‌باشد. این تصویر ذهنی به یکباره و در شرایط حاضر ایجاد نشده است، بلکه طی قرنها در ذهن مردم شکل گرفته و به آسانی نمی‌توان آن را تغییر داد و یا از بین برد.
طراحی مسجد در دوره معاصر نیازمند خلاقیت و اندیشههای جدیدی است که بتواند فرمهای جدید معماری امروز را به نوعی با ارزشهای فکری و نمادین موجود در جامعه تطابق دهد و الگو یا الگوهای جدید و نسبتاً پایداری از طراحی مسجد را به جامعه عرضه کند. ذکر این نکته نیز ضروری است که با توجه به اینکه عصر حاضر عصر کثرت اندیشهها و نظریههاست، دیگر نمی‌توان در دوره معاصر یک الگوی ثابت برای معماری مسجد متصور شد، بلکه به تعداد طراحان و معماران موجود، الگوهای مختلف و متنوعی برای طراحی مسجد وجود خواهد داشت. آنچه در این میان از اهمیت خاصی برخوردار است، ارائه نمونههای موفق از معماری مسجد در دوره کنونی می‌باشد، بطوریکه این نمونهها با ارزشهای و نمادهای ذهنی مردم سازگار بوده و در فضای فکری جامعه از مقبولیت برخوردار باشند.
معماران معاصر ایران رویههای مختلفی را در طراحی مسجد اتخاذ کردهاند. بررسی نمونههای امروزی مساجد نشان میدهد که سه رویکرد در معماری معاصر مساجد وجود دارد که این رویکردها بطور کلی در معماری معاصر ایران نیز قابل مشاهده و بررسی هستند:
ـ رویکرد سنتی: طراحی و ساخت مساجد بر اساس الگوهای قدیمی
ـ رویکرد مدرن: استفاده از فرمها و الگوهای مدرن در عناصر مختلف معماری مسجد
ـ رویکرد تلفیقی: تلفیق فرمها و مصالح مدرن با نمادهای سنتی مسجد از قبیل طاق و گنبد
اصولاً هر اثر معماری را می‌توان از دو جنبه بررسی و تجزیه و تحلیل نمود:
1. از لحاظ فرم یا شكل
2. از لحاظ محتوا یا مفهوم
در مقاطع مختلف تاریخ معماری، این دو جنبه معماری یعنی فرم و محتوا بر یكدیگر تأثیر نهاده‌اند و در مواردی فرم بر محتوا یا برعكس محتوا بر فرم برتری یافته است. معماری مذهبی بخصوص معماری اسلامی ـ ایرانی نیز از این امر مستثنی نیست. حتی می‌توان گفت این معماری در طول تاریخ به مفاهیم بیشتر از فرمها توجه نشان داده و الگوهای مختلفی از طراحی را بر مبنای مفاهیم پایدار و درونی خود تجربه نموده است.
اكنون نیز در این برهه از زمان، در طراحی مساجد می‌توان از دو منظر به گذشته نگاه كرد و از آن بهره جست:
1. برداشت فرمی یا شكلی
2. برداشت محتوایی یا مفهومی
برداشت فرمی، بازنمایی نظیر به نظیر عناصر و الگوهای طراحی معماری گذشته در معماری امروز، یعنی استفاده از قوسها، طاقها، گنبد، مناره یا الگوهای مختلف بصورت تقلیدی است. در مقابل، برداشت محتوایی توجه به مفاهیم بنیادین معماری اسلامی همچون ریتم، تكرار، هندسه، تقارن و سلسله مراتب و پیاده نمودن این مفاهیم در قالب فرمهای معماری امروز می‌باشد.
به نظر می‌رسد، در عصر كنونی برداشت محتوایی بسیار مناسب‌تر و باارزشتر از برداشت فرمی باشد، چرا كه فرمهای معماری سنتی در طول سالیان دراز ثابت نمانده‌اند و در هر دوره فرمهای جدید تجربه شده و جایگزین فرمهای قبلی گشته‌اند، بگونه‌ای كه معماران ایرانی از زمان پذیرش اسلام تا دوره صفویه و حتی قاجار در پی تجربه طرحها و الگوهای مختلف مسجد بوده‌اند تا اینكه تقریباً در دوره صفویه به الگوی واحد چهارایوانی دست یافتهاند و از آن زمان تاكنون تغییر عمده‌ای در الگوی مسجدسازی روی نداده است. بنابراین معماری گذشته ما كه بدان افتخار می‌كنیم، هیچ ابائی از تجربه فرمها و الگوهای جدید در قالب مفاهیم مشخص نداشته است. اكنون نیز روحیه تنوعطلبی و خلاقیت بشر، تحولات زمانه و پیشرفت تكنولوژی، بیان نوینی از فرم در معماری مسجد می‌طلبد. برای رسیدن به این بیان نوین، بسته به دیدگاهها و نگرشهای متنوع طراحان استراتژیهای مختلفی می‌توان در طراحی در نظر گرفت که این موضوع خود نیازمند بحث جداگانهای است.
نكته مهمی که در معماری اماکن مذهبی باید در نظر داشت، این است که در این نوع معماری نباید اسیر فرمها شویم، چرا كه در روند تحول تاریخی این معماری محتوا یا مفهوم همیشه پررنگتر از فرم بوده و امروزه نیز بایستی مفاهیم طراحی مسجد بیشتر از شكل یا فرم آن مورد توجه قرار گیرد. توجه به الگوهای طراحی و مفاهیم نهفته آنها در طراحی مسجد، میتواند ما را در آفرینش فرمهای متنوع و جدید یاری رساند، بدون اینكه متوسل به بازنمایی فرمهای سنتی شویم.
برای طراحی نمادهای مسجد همچون گنبد و منار باید در فلسفه پیدایش این عناصر دقت و تأمل نمود. به عنوان مثال كاربرد گنبد در ابتدا دلیل سازه‌ای داشته و به مرور زمان تبدیل به یك نماد یا نشانه برای مسجد شده است. پس اكنون اگر ما از گنبد استفاده كنیم، تنها توجیه‌مان میتواند نمادپردازی باشد، بنابراین اگر ما گنبد را به عنوان یك نشانه بپذیریم، چه دلیلی دارد كه از همان گنبدهای سنتی استفاده كنیم. آیا نمی‌توان نمادها را با فرمهای جدید به‌روز كرد و با تكنولوژی روز مطابقت داد و در عین توجه به گذشته، نیم نگاهی به آینده داشت؟ همین مسأله در مورد منار و سایر عناصر سنتی طراحی مسجد نیز صدق می‌كند. به بیان دیگر نمادها و نشانه‌های تاریخی مسجد (گنبد، منار و سردر) میتوانند در قالب فرمهای مدرن به نشانه‌های جدید معماری امروزی مسجد تبدیل شوند.
در یك كلام، معماری مسجد صرف نظر از یك فرم خاص و محدود باید بگونه‌ای باشد كه هر انسانی را به خضوع و سجود در برابر خداوند متعال وادارد. در عین حال نمای بیرونی مسجد و حجم كلی آن باید تا حدودی بیانگر كاربری مذهبی ـ فرهنگی آن باشد.
فرهنگسازی و تغییر نگرش مردم نسبت به معماری نوین مسجد، وظیفه سنگینی است كه بر دوش همه معماران و بخصوص معماران جوان قرار دارد و بدیهی است این امر با تلاش معدودی از معماران و در یك مدت زمان محدود محقق نمیشود. ما وارث میراث ارزشمندی از هنر ایرانی ـ اسلامی هستیم كه در طول تاریخ هیچگاه دچار ایستایی و ركود نشده و در هر برهه از زمان بدور از هرگونه تعصب كوركورانه، با اخذ مفاهیم مختلف از فرهنگهای گوناگون و تلفیق آنها با عقاید خویش به حیات خود ادامه داده است و اینک وظیفه ماست كه این كاروان عظیم و پربار را در مسیر مناسب هدایت كنیم و به نسل آینده بسپاریم و این امر مستلزم توجه به پویایی و نوگرایی، با تکیه بر مفاهیم مذهبی و تاریخی معماری مسجد می‌باشد.
یکی از مهمترین گونههای معماری در طول تاریخ، معماری مذهبی بوده است، بگونه‌ای که بخش مهمی از آثار ماندگار معماری جهان را فضاهای آرامگاهی و عبادتگاهی تشکیل میدهد. معماری مساجد به عنوان فضاهای عبادتگاهی مخصوص دین اسلام، مهمترین نمود معماری اسلامی محسوب میشود که در پهنه گسترده جغرافیای سرزمینهای اسلامی از تنوع و گونهگونی خاصی از نظر نحوه طراحی و چگونگی برخورد با اقلیم خاص آن مناطق برخوردار است. در معماری ایرانی نیز که بخش عمده‌ای از تاریخ آن را دوران پس از اسلام تشکیل میدهد، نمونهها و گونههای متنوعی از مساجد در دورههای مختلف تاریخی و نیز در مناطق مختلف اقلیمی ـ جغرافیایی قابل مشاهده و بررسی است. از زمان پیدایش اسلام تا چند قرن پیش، تغییرات مختلفی در الگوی طراحی مسجد ایجاد شده و نهایتاً در دوره صفوی الگوی چهارایوانی ابداع شده است که تکامل الگوهای پیشین محسوب میشود. اما در عصر حاضر با توجه به تحولات بنیادین نظری و تکنولوژیکی ایجاد شده در حوزه معماری، طراحی مسجد چنانکه شاید و باید نتوانسته است به الگوهای موفق و همگام با تحولات زمانه دست یابد که این امر بخوبی در ایران و اغلب کشورهای اسلامی مشهود است.
طراحی خلاقانه مسجد برای معماران کنونی بخصوص معماران جوان و دانشجویان معماری با در نظر گرفتن توأمان ارزشهای زیباییشناسانه جدید و نیز ارزشهای نمادین و فکری و مذهبی جامعه، از دشواریها و پیچیدگیهای خاصی برخوردار است. بخش عمده‌ای از این پیچیدگی به برداشتها و تصاویر ذهنی مردم از سوژه مسجد و نیز اندیشههای مذهبی و سنتگرای موجود در میان اقشار مختلف جامعه برمیگردد. تفکر و ذهنیت غالبی که امروزه از مسجد در فضای فکری جامعه وجود دارد، لزوماً بنایی با گنبد و طاق و منار می‌باشد. این تصویر ذهنی به یکباره و در شرایط حاضر ایجاد نشده است، بلکه طی قرنها در ذهن مردم شکل گرفته و به آسانی نمی‌توان آن را تغییر داد و یا از بین برد.
طراحی مسجد در دوره معاصر نیازمند خلاقیت و اندیشههای جدیدی است که بتواند فرمهای جدید معماری امروز را به نوعی با ارزشهای فکری و نمادین موجود در جامعه تطابق دهد و الگو یا الگوهای جدید و نسبتاً پایداری از طراحی مسجد را به جامعه عرضه کند. ذکر این نکته نیز ضروری است که با توجه به اینکه عصر حاضر عصر کثرت اندیشهها و نظریههاست، دیگر نمی‌توان در دوره معاصر یک الگوی ثابت برای معماری مسجد متصور شد، بلکه به تعداد طراحان و معماران موجود، الگوهای مختلف و متنوعی برای طراحی مسجد وجود خواهد داشت. آنچه در این میان از اهمیت خاصی برخوردار است، ارائه نمونههای موفق از معماری مسجد در دوره کنونی می‌باشد، بطوریکه این نمونهها با ارزشهای و نمادهای ذهنی مردم سازگار بوده و در فضای فکری جامعه از مقبولیت برخوردار باشند.
معماران معاصر ایران رویههای مختلفی را در طراحی مسجد اتخاذ کردهاند. بررسی نمونههای امروزی مساجد نشان میدهد که سه رویکرد در معماری معاصر مساجد وجود دارد که این رویکردها بطور کلی در معماری معاصر ایران نیز قابل مشاهده و بررسی هستند:
ـ رویکرد سنتی: طراحی و ساخت مساجد بر اساس الگوهای قدیمی
ـ رویکرد مدرن: استفاده از فرمها و الگوهای مدرن در عناصر مختلف معماری مسجد
ـ رویکرد تلفیقی: تلفیق فرمها و مصالح مدرن با نمادهای سنتی مسجد از قبیل طاق و گنبد
اصولاً هر اثر معماری را می‌توان از دو جنبه بررسی و تجزیه و تحلیل نمود:
1. از لحاظ فرم یا شكل
2. از لحاظ محتوا یا مفهوم
در مقاطع مختلف تاریخ معماری، این دو جنبه معماری یعنی فرم و محتوا بر یكدیگر تأثیر نهاده‌اند و در مواردی فرم بر محتوا یا برعكس محتوا بر فرم برتری یافته است. معماری مذهبی بخصوص معماری اسلامی ـ ایرانی نیز از این امر مستثنی نیست. حتی می‌توان گفت این معماری در طول تاریخ به مفاهیم بیشتر از فرمها توجه نشان داده و الگوهای مختلفی از طراحی را بر مبنای مفاهیم پایدار و درونی خود تجربه نموده است.
اكنون نیز در این برهه از زمان، در طراحی مساجد می‌توان از دو منظر به گذشته نگاه كرد و از آن بهره جست:
1. برداشت فرمی یا شكلی
2. برداشت محتوایی یا مفهومی
برداشت فرمی، بازنمایی نظیر به نظیر عناصر و الگوهای طراحی معماری گذشته در معماری امروز، یعنی استفاده از قوسها، طاقها، گنبد، مناره یا الگوهای مختلف بصورت تقلیدی است. در مقابل، برداشت محتوایی توجه به مفاهیم بنیادین معماری اسلامی همچون ریتم، تكرار، هندسه، تقارن و سلسله مراتب و پیاده نمودن این مفاهیم در قالب فرمهای معماری امروز می‌باشد.
به نظر می‌رسد، در عصر كنونی برداشت محتوایی بسیار مناسب‌تر و باارزشتر از برداشت فرمی باشد، چرا كه فرمهای معماری سنتی در طول سالیان دراز ثابت نمانده‌اند و در هر دوره فرمهای جدید تجربه شده و جایگزین فرمهای قبلی گشته‌اند، بگونه‌ای كه معماران ایرانی از زمان پذیرش اسلام تا دوره صفویه و حتی قاجار در پی تجربه طرحها و الگوهای مختلف مسجد بوده‌اند تا اینكه تقریباً در دوره صفویه به الگوی واحد چهارایوانی دست یافتهاند و از آن زمان تاكنون تغییر عمده‌ای در الگوی مسجدسازی روی نداده است. بنابراین معماری گذشته ما كه بدان افتخار می‌كنیم، هیچ ابائی از تجربه فرمها و الگوهای جدید در قالب مفاهیم مشخص نداشته است. اكنون نیز روحیه تنوعطلبی و خلاقیت بشر، تحولات زمانه و پیشرفت تكنولوژی، بیان نوینی از فرم در معماری مسجد می‌طلبد. برای رسیدن به این بیان نوین، بسته به دیدگاهها و نگرشهای متنوع طراحان استراتژیهای مختلفی می‌توان در طراحی در نظر گرفت که این موضوع خود نیازمند بحث جداگانهای است.
نكته مهمی که در معماری اماکن مذهبی باید در نظر داشت، این است که در این نوع معماری نباید اسیر فرمها شویم، چرا كه در روند تحول تاریخی این معماری محتوا یا مفهوم همیشه پررنگتر از فرم بوده و امروزه نیز بایستی مفاهیم طراحی مسجد بیشتر از شكل یا فرم آن مورد توجه قرار گیرد. توجه به الگوهای طراحی و مفاهیم نهفته آنها در طراحی مسجد، میتواند ما را در آفرینش فرمهای متنوع و جدید یاری رساند، بدون اینكه متوسل به بازنمایی فرمهای سنتی شویم.
برای طراحی نمادهای مسجد همچون گنبد و منار باید در فلسفه پیدایش این عناصر دقت و تأمل نمود. به عنوان مثال كاربرد گنبد در ابتدا دلیل سازه‌ای داشته و به مرور زمان تبدیل به یك نماد یا نشانه برای مسجد شده است. پس اكنون اگر ما از گنبد استفاده كنیم، تنها توجیه‌مان میتواند نمادپردازی باشد، بنابراین اگر ما گنبد را به عنوان یك نشانه بپذیریم، چه دلیلی دارد كه از همان گنبدهای سنتی استفاده كنیم. آیا نمی‌توان نمادها را با فرمهای جدید به‌روز كرد و با تكنولوژی روز مطابقت داد و در عین توجه به گذشته، نیم نگاهی به آینده داشت؟ همین مسأله در مورد منار و سایر عناصر سنتی طراحی مسجد نیز صدق می‌كند. به بیان دیگر نمادها و نشانه‌های تاریخی مسجد (گنبد، منار و سردر) میتوانند در قالب فرمهای مدرن به نشانه‌های جدید معماری امروزی مسجد تبدیل شوند.
در یك كلام، معماری مسجد صرف نظر از یك فرم خاص و محدود باید بگونه‌ای باشد كه هر انسانی را به خضوع و سجود در برابر خداوند متعال وادارد. در عین حال نمای بیرونی مسجد و حجم كلی آن باید تا حدودی بیانگر كاربری مذهبی ـ فرهنگی آن باشد.
فرهنگسازی و تغییر نگرش مردم نسبت به معماری نوین مسجد، وظیفه سنگینی است كه بر دوش همه معماران و بخصوص معماران جوان قرار دارد و بدیهی است این امر با تلاش معدودی از معماران و در یك مدت زمان محدود محقق نمیشود. ما وارث میراث ارزشمندی از هنر ایرانی ـ اسلامی هستیم كه در طول تاریخ هیچگاه دچار ایستایی و ركود نشده و در هر برهه از زمان بدور از هرگونه تعصب كوركورانه، با اخذ مفاهیم مختلف از فرهنگهای گوناگون و تلفیق آنها با عقاید خویش به حیات خود ادامه داده است و اینک وظیفه ماست كه این كاروان عظیم و پربار را در مسیر مناسب هدایت كنیم و به نسل آینده بسپاریم و این امر مستلزم توجه به پویایی و نوگرایی، با تکیه بر مفاهیم مذهبی و تاریخی معماری مسجد می‌باشد.