۱۳۹۱-۲-۱۳، ۰۳:۴۳ صبح
شهر تاریخی بسطام در استان سمنان در گذشته از بلاد مهم ایالت قومس یا کومش بوده که در قرن‌های متمادی، راه ارتباطی شرق و غرب از این شهر می‌گذشت...
شهر تاریخی بسطام در استان سمنان در گذشته از بلاد مهم ایالت قومس یا کومش بوده که در قرن‌های متمادی، راه ارتباطی شرق و غرب از این شهر می‌گذشت. از آن تاریخ پرهیمنه و با ارزش حالا هفت بنای تاریخی زیبا برجا مانده است؛ آثاری که به مجموعه بسطام شهره هستند؛ بقعه امامزاده محمد، آرامگاه بایزید بسطامی، مسجد بایزید، ایوان الجاتیو، مسجد جامع بسطام، مدرسه شاهرخیه، صومعه بایزید، برج کاشانه و مسجد و منار سلجوقی. همه این آثار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.
این بناها از دوران ایلخانیان به این سو برجای مانده‌اند. با این حال اما آن‌گونه که خبرگزاری میراث گزارش داده است دیواره‌های این بنای آجری و زیبا هر ساله در مناسبتهای مختلف مذهبی و دینی از انواع پارچه‌نوشته‌ها و بنرهای مناسبتی پوشیده می‌شود. اغلب این بنرها و پارچه‌نوشته‌ها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظتی به وسیله میخ به آجرهای 800 ساله این بنا آویزان می‌شود.طیفور ابن‌عیسى‌ابن‌آدم‌ابن‌سروشان، مشهور به بایزید بسطامى، از مشایخ بزرگ صوفیه و از مشهورترین عرفاى ایران است. از زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست و زندگینامه‌اش با افسانه‌ها درآمیخته است. گفته می‌شود جدش گبر و از بزرگان بسطام بوده و مسلمان شد. بایزید بعد از مدت‌ها سیاحت و ریاضت کشیدن، به بسطام بازآمد، بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید و در همان‌جا درگذشت. وى شخصا اثرى از خود بر جا نگذاشت. اما سخنان او را پیروان و مریدانش گرد آورده‌اند که در مراجع مختلف مانند طبقات‌الصوفیه و تذکره‌الاولیاء نقل شده است. این در حالی است که در سال 1383 توسط مدیران وقت میراث فرهنگی استان سمنان این مجموع آثار برای ارایه از سوی ایران به یونسکو جهت ثبت در فهرست آثار جهانی پیشنهاد شد، اگرچه این موضوع نه آن زمان و نه در سال‌های پس از آن جدی گرفته نشد اما آن‌گونه که کارشناسان میراث تاریخی و فرهنگی می‌گویند اگر این مجموعه آثار تاریخی خوب حفاظت و مرمت و معرفی می‌شد، برای ثبت در فهرست آثار
جهانی گزینه‌ای مناسب بود. وقتی مجموعه آثار تاریخی بسطام برای ثبت در فهرست یونسکو پیشنهاد می‌شد «ابوالفضل مرتضایی»، رییس وقت اداره میراث فرهنگی استان سمنان در این‌باره گفته بود: «این مجموعه یکی از شاخص‌ترین آثار هنری و ملی ایران است و اهمیت خاصی دارد. پیشنهاد ثبت جهانی این مجموعه نیز به دلیل اهمیت ویژه‌ای است که بناهای این مجموعه دارد.» وی درباره اهمیت این بناها گفت: «این مجموعه به لحاظ تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد و بخشی از تاریخ فرهنگی زمان خود را نشان می‌دهد. این مجموعه جزو شاخص‌ترین بناهای دوران خود است و در شمار آثار منحصربه‌فرد میراث فرهنگی کشور قرار دارد.» رییس اداره میراث فرهنگی استان سمنان همچنین با اعلام آماده بودن مدارک این مجموعه برای ارایه به یونسکو به منظور ثبت جهانی گفته بود: «این مجموعه به لحاظ مدارک ثبتی مشکلی ندارد. تمام مدارک تاریخی آن آماده است. تنها شاید پیشنهاد ثبت این شهر به یونسکو نیازمند حفاری‌هایی در منطقه باشد.»در همین حال اما اگرچه کارشناسان میراث تاریخی مجموعه بسطام را از نادرترین آثار تاریخی ایران می‌دانند و ارزش‌های آن به لحاظ فرهنگی را برای کشور ایران ذی‌قیمت، اما مجموعه بسطام و هر مجموعه دیگری برای ثبت شدن در فهرست میراث جهان به شاخصه‌های دیگری نیز نیازمند است، بر اساس قوانین یونسکو مثلا این مجموعه‌ها باید در فرهنگ جهانی نقش پررنگی داشته، یا اینکه در آن نبوغ بشری به کار رفته باشد. در کنار این موارد بنایی که قرار است ثبت جهانی شود باید متعلق به تمدن‌هایی باشد که در دوره‌های مختلف تاثیرگذار بوده‌اند یا اینکه متعلق به شهرهای تاریخی باشند که به لحاظ معماری دارای حیات هستند.
با این همه در همان سال‌ها نیز برخی از منتقدان نداشتن مدیر پروژه و طرح‌های مدیریتی مرمتی را از نقاط ضعف برجسته در رابطه با بسطام عنوان می‌کردند، پس از آن بود که با انتصاب و معرفی مدیر پروژه مرمت و احیای شهر بسطام و همچنین اختصاص بودجه، اقدامات برای بازسازی و ساماندهی آثار تاریخی این شهر آغاز شد. بر این اساس «علی قمری» از طرف اداره میراث فرهنگی و گردشگری سمنان به عنوان مدیر پروژه مرمت و احیای شهر بسطام به معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری معرفی شد، قمری در نخستین روزهای انتصاب خود به این سمت در رابطه با اقداماتی که در پیش خواهد گرفت، گفته بود: «با
توجه به کارهای مرمتی گذشته نخستین کاری که برای احیا و مرمت‌های تکمیلی این مجموعه ضروری به نظر می‌رسد تهیه نقشه‌های پایه است که پس از تهیه آن قسمت‌هایی که نیاز به مرمت ضروری دارند، بازسازی می‌شوند.» وی با اشاره به اینکه طرح جامع مرمت و احیای بسطام پس از تهیه نقشه پایه و دریافت اطلاعات تکمیلی تدوین می‌شود، افزود: «پیش از ابلاغ حکم تنها چند بار به طور سطحی از مجموعه بازدید کردم و متوجه شدم برخی از آثار مانند بنای مسجد جامع نیاز به مرمت فوری و اضطراری دارند چون با توجه به بافت کاهگلی آنها بیشتر در معرض آسیب هستند. آثار تاریخی این مجموعه در دوره‌های مختلف ساخته شده‌اند و حفاظت از تمام بناهای آن نیازمند بررسی، مطالعه و کار دقیق باستان‌شناسی شامل مرمت، احیا و استحکام‌بخشی برای تمام بناها و آثار از همه دوره‌های تاریخی است.»پس از آن بود که اعلام شد با همکاری گروهی از استادان دانشگاه شهیدبهشتی نقشه‌های مرمت این شهر تهیه شد. پس از آن بود که در اولین ماه‌‌های سال 1385 جلساتی برای دفاع از طرح مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی بسطام در کمیته فنی معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد، این جلسه به منظور تصویب نهایی طرح جامع مرمت و احیای مجموعه
تاریخی بسطام و جذب اعتبار لازم برای آن تشکیل شد. پس از آن مسوولان پروژه بازسازی و احیای مجموعه تاریخی بسطام با مطالعه و بررسی‌های انجام‌شده تمامی بناهای موجود در این مجموعه تاریخی را آسیب‌شناسی و بر اساس آن طرح اجرای عملیات مرمت را برای هر بنا یا مجموعه تعریف کردند. بر این اساس برنامه زمان‌بندی برای بازسازی 20 بنای شناخته‌شده در بسطام و مدت‌زمان و فصل‌های معینی از سال برای مرمت آنها تعیین شد، به عنوان مثال اعلام شد که برای بازسازی گنبد مسجدجامع بسطام به طور دقیق باید در فصل‌های گرم سال اقدام و به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که پروژه در فصل‌های بارندگی نیمه‌کاره رها نشود. اعتبار پیش‌بینی‌شده در طرح معادل 12میلیاردریال اعلام شد که از این مبلغ 7میلیاردریال برای خریداری و آزادسازی زمین‌هایی که آثار تاریخی بسطام در آنها واقع شده است، تعیین شد و بقیه هم قرار بود صرف مرمت و بازسازی بناها شود. با این وجود حدود یک‌سال پس از معرفی مجموعه تاریخی بسطام به عنوان پروژه بزرگ ملی اعتبارات این پروژه تامین نشد. «علی قمری»، مدیر پروژه مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی بسطام نیز با انتقاد از این وضعیت اعلام کرد: «با توجه به روند بسیار کندی که برای اجرای این طرح طی می‌شود باید گفت که بهتر بود از ابتدا بسطام پروژه بزرگ اعلام نمی‌شد.» او همچنین افزود: «حمایت‌های مالی از طرح مرمت و بازسازی بسطام بسیار ضعیف و شتاب کار بسیار کند است و این روند با توجه به پروژه ملی و بزرگ بودن بسطام به هیچ‌عنوان انتظار کارشناسان، علاقه‌مندان میراث فرهنگی و مردم منطقه را برآورده نمی‌کند.»به دلیل اختصاص ندادن بودجه مورد نیاز مجموعه نیز پایگاه مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی بسطام با اعتبار اندک خود تنها قسمت‌هایی از مجموعه از جمله مسجدجامع بسطام، آرامگاه بایزید بسطامی و ایوان الجایتو را مرمت کرد، پس از آن بود که در اوایل سال بعد از آن مسوولان پروژه بسطام موفق به جذب 110میلیون‌تومان اعتبار از محل اعتبارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور شدند و به وسیله آن مرمت بناهای مختلفی را در داخل و خارج مجموعه انجام دادند.
مرمت مدرسه شاهرخیه، ایوان غربی داخل مجموعه بسطام، تکیه دولت و حصار شهر از جمله پروژه‌های مرمتی بود که روی آنها کار شد. بعد از آن اما اقدام خاصی روی این پروژه انجام نشد. در اواخر تابستان سال 88 بود که محمدرضا نیکبخت که به عنوان مدیر پروژه تهیه طرح مجموعه بایزید بسطامی انتخاب شده بود اعلام کرد، عملیات مطالعاتی، شناخت و طرح مرمت مجموعه بایزید بسطامی واقع در شهرستان بایزید در پنج کیلومتری شاهرود به پایان رسیده است. وی با بیان اینکه طرح مرمت مجموعه بایزید بسطامی بر اساس مستندات موجود طراحی شده است، تصریح کرد: بناهای موجود در مجموعه بایزید بسطامی مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است. وی با اشاره به اینکه بخش‌هایی از برج کاشانه، منارمسجد بایزید و بخش‌های بسیاری از نمای اصلی بایزید نیاز به مرمت داشته است، اظهار داشت: هم‌اکنون تمامی سوابق، اسناد و مدارک خارجی این پروژه تهیه شده است. نیکبخت با بیان اینکه هم‌اکنون شناخت کالبد، تاریخچه و مطالعات شناخت روی نازک‌کاری و جزییات آن انجام شده است، یادآور شد: برای اولین بار، مسیر شکل‌گیری مجموعه بایزید، بیان‌کننده بناهای الحاقی و اضافه‌شده در دوره‌های مختلف است. سال گذشته هم در قالب اجرای فاز نخست مرمت و بازسازی بافت تاریخی بسطام توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان ساماندهی این مجموعه تاریخی از برج کاشانه آغاز شد تا کوچه مقابل مسجدجامع بسطام ادامه پیدا کرد. این مرحله از بهسازی بافت تاریخی بسطام شامل جمع‌آوری کف، اجرای زیرسازی و آجرفرش، انجام سنگفرش با سنگ قلوه، اجرای ازاره‌های (قسمتی از دیوار اتاق یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین باشد) آجری و نورپردازی قسمت‌هایی از کوچه مسجدجامع بسطام است. براساس طرح بهسازی بافت تاریخی بسطام و با تامین اعتبار لازم، قرار است بافت موجود به طور کامل مرمت و بازسازی شود. فاز نخست ساماندهی این مجموعه تا پایان مردادماه سال قبل به طول انجامید.در همین حال در جدیدترین رخداد پیرامون شهر تاریخی بسطام و آثار منحصربه‌فردش خبرگزاری میراث، خبری از آسیب‌رسانی و عدم توجه به مجموع آرامگاهی بایزید منتشر کرد که در این خبر آمده بود دیواره‌های این بنای آجری و زیبا هر ساله در مناسبتهای مختلف مذهبی و دینی از انواع پارچه‌نوشته‌ها و بنرهای مناسبتی پوشیده می‌شود. اغلب این بنرها و پارچه‌نوشته‌ها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظتی به وسیله میخ به آجرهای 800 ساله این بنا آویزان می‌شود. مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی جزو آن گروه از مجموعههای آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم به حساب می‌آید که قدیمی‌ترین آثار آن به قرن‌های سوم تا پنجم برمی‌گردد. با این حال اما بیشترین قسمتهای این مجموعه در دوره ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است. این مجموعه در مرکز شهر بسطام و در مجاورت مسجدجامع و مدرسه شاهرخیه قرار دارد و اکنون نیز مهم‌ترین اثر تاریخی این شهر به شمار می‌آید. با این وجود اما این بنای آجری بازمانده از عهد ایلخانیان که هم‌اکنون متولی آن سازمان اوقاف و امور خیریه است در طول سال‌ها به دلیل عدم محافظت و مراقبتهای منطبق بر اصول محافظت از آثار تاریخی تا حدود زیادی آسیب دیده است.
بخش زیادی از آسیب‌های واردشده به این بنای ایلخانی به دلیل نصب انواع پارچه‌نوشته و بنرهای مناسبتی به وسیله میخ است که در مراسم‌های مختلف مذهبی بر دیواره‌های آجری این بنا نصب می‌شود. در همین رابطه محمد رضوی‌پور تحصیلکرده رشته باستان‌شناسی و فعال میراث فرهنگی در شهرستان شاهرود می‌گوید: «تاکنون فرو کردن این میخها و نصب
پارچه‌نوشته‌ها و بنرها، آسیب‌های زیادی به آجرهای دیواره‌های بنا وارد کرده، با این حال اعتراضات و نگرانیهای فعالان میراث فرهنگی شاهرود و بسطام در این‌باره بینتیجه مانده است. ما مخالف نصب این پارچه‌نوشته‌ها در مراسم‌های مذهبی نیستیم اما از مسوولان درخواست می‌کنیم با رعایت اصول محافظت از بناهای تاریخی این کار انجام شود.» این باستان‌شناس تاکید می‌کند: «بدون شک اگر هر چه سریع‌تر از این‌گونه آسیبها که به راحتی میتواند با روشهای صحیحتر جایگزین شود پیشگیری نشود، شدت آسیب‌های واردشده به بنا بسیار بیشتر می‌شود. البته مشکل این بنا تنها به نصب میخ خلاصه نمی شود چرا که در پارهای از مواقع فلزی سنگین نیز به دیواره‌های بنا تکیه داده می‌شود که این مساله نیز برای آن خطرآفرین است.»رضوی‌پور در ادامه می‌گوید: «در این محوطه علاوه بر آرامگاه ساده و بیپیرایه بایزید که در حیاط مجموعه واقع است آرامگاهی منسوب به امامزاده محمد(ع) نیز هست که بنا به روایتى، محل دفن فرزند امام‌صادق(ع) یا نوه او است.» او میافزاید: «بقعه امامزاده محمد شبیه گنبدى است که در فاصله 15متری سمت شمال آن ساخته شده و تقریبا قرینه یکدیگر هستند. گنبد سمت شمال آن، به نام گنبد غازان‌خان معروف است و بناى آن را به غازان‌خان مغول نسبت مى‌دهند. در میان این دو گنبد، ایوانى است که نام ایوان غازان‌خان را بر خود دارد. در داخل این ایوان چیزى نیست و سطح آن نیز کوچک و بن‌بست است. روى ایوان گچبرى‌هایى دیده مى‌شود. کارشناسان معتقدند ساختمان آن تقریبا متناسب و با اسلوب صحیح معمارى ساخته شده است.»رضوی‌پور در ادامه با اشاره به اسلوب ساخت این مجموعه بناها می‌گوید: «بنای امامزاده شبیه گنبد غازان‌خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه از غازان‌خان است که در زمان سلطان‌محمد خدابنده اولجایتو تعمیر شده است. حرم امامزاده به صورت اتاق مربع است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت‌ضلعی و سپس به دایره تبدیل می‌کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی های زیبایی تزیین شده است، اطراف حرم از کاشیهای شش‌ضلعی لاجوردی و فیروزهای با حاشیهای از کاشیهای گلدار پوشیده شده است.» علاوه بر موارد گفته‌شده نمای خارجی گنبد نیز از کاشیهای فیروزهای پوشیده شده که به مرور زمان مقدار زیادی از این تزیینات فرو ریخته است، به گونه‌ای که هم‌اکنون بخش‌هایی از این گنبد به رنگ آجرهای تعبیه‌شده در زیر گنبد لاجوردی دیده می‌شود. مقبره بایزید بسطامی دارای یک پنجره مسقف آهنی است. روی قبر یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور علی‌ابن‌‌ابی‌طالب (ع) بر آن حک شده است.
آن‌طور که از این سنگ برمیآید؛ متعلق به شخصی به نام قاضی‌ملک است که احتمال می‌رود حاکم قومس بوده باشد. مقبره این عارف نامی در شهر بسطام و شمال مقبره امامزاده محمد قرار دارد. مقبره بایزید که به سلطان‌العارفین مشهور است، فاقد هرگونه تزیینات بوده و به نظر می‌رسد هیچ‌گاه ساختمانی مشابه مقبره دیگر بزرگان روی آن بنا نشده باشد.
شهر تاریخی بسطام در استان سمنان در گذشته از بلاد مهم ایالت قومس یا کومش بوده که در قرن‌های متمادی، راه ارتباطی شرق و غرب از این شهر می‌گذشت. از آن تاریخ پرهیمنه و با ارزش حالا هفت بنای تاریخی زیبا برجا مانده است؛ آثاری که به مجموعه بسطام شهره هستند؛ بقعه امامزاده محمد، آرامگاه بایزید بسطامی، مسجد بایزید، ایوان الجاتیو، مسجد جامع بسطام، مدرسه شاهرخیه، صومعه بایزید، برج کاشانه و مسجد و منار سلجوقی. همه این آثار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.
این بناها از دوران ایلخانیان به این سو برجای مانده‌اند. با این حال اما آن‌گونه که خبرگزاری میراث گزارش داده است دیواره‌های این بنای آجری و زیبا هر ساله در مناسبتهای مختلف مذهبی و دینی از انواع پارچه‌نوشته‌ها و بنرهای مناسبتی پوشیده می‌شود. اغلب این بنرها و پارچه‌نوشته‌ها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظتی به وسیله میخ به آجرهای 800 ساله این بنا آویزان می‌شود.طیفور ابن‌عیسى‌ابن‌آدم‌ابن‌سروشان، مشهور به بایزید بسطامى، از مشایخ بزرگ صوفیه و از مشهورترین عرفاى ایران است. از زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست و زندگینامه‌اش با افسانه‌ها درآمیخته است. گفته می‌شود جدش گبر و از بزرگان بسطام بوده و مسلمان شد. بایزید بعد از مدت‌ها سیاحت و ریاضت کشیدن، به بسطام بازآمد، بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید و در همان‌جا درگذشت. وى شخصا اثرى از خود بر جا نگذاشت. اما سخنان او را پیروان و مریدانش گرد آورده‌اند که در مراجع مختلف مانند طبقات‌الصوفیه و تذکره‌الاولیاء نقل شده است. این در حالی است که در سال 1383 توسط مدیران وقت میراث فرهنگی استان سمنان این مجموع آثار برای ارایه از سوی ایران به یونسکو جهت ثبت در فهرست آثار جهانی پیشنهاد شد، اگرچه این موضوع نه آن زمان و نه در سال‌های پس از آن جدی گرفته نشد اما آن‌گونه که کارشناسان میراث تاریخی و فرهنگی می‌گویند اگر این مجموعه آثار تاریخی خوب حفاظت و مرمت و معرفی می‌شد، برای ثبت در فهرست آثار
جهانی گزینه‌ای مناسب بود. وقتی مجموعه آثار تاریخی بسطام برای ثبت در فهرست یونسکو پیشنهاد می‌شد «ابوالفضل مرتضایی»، رییس وقت اداره میراث فرهنگی استان سمنان در این‌باره گفته بود: «این مجموعه یکی از شاخص‌ترین آثار هنری و ملی ایران است و اهمیت خاصی دارد. پیشنهاد ثبت جهانی این مجموعه نیز به دلیل اهمیت ویژه‌ای است که بناهای این مجموعه دارد.» وی درباره اهمیت این بناها گفت: «این مجموعه به لحاظ تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد و بخشی از تاریخ فرهنگی زمان خود را نشان می‌دهد. این مجموعه جزو شاخص‌ترین بناهای دوران خود است و در شمار آثار منحصربه‌فرد میراث فرهنگی کشور قرار دارد.» رییس اداره میراث فرهنگی استان سمنان همچنین با اعلام آماده بودن مدارک این مجموعه برای ارایه به یونسکو به منظور ثبت جهانی گفته بود: «این مجموعه به لحاظ مدارک ثبتی مشکلی ندارد. تمام مدارک تاریخی آن آماده است. تنها شاید پیشنهاد ثبت این شهر به یونسکو نیازمند حفاری‌هایی در منطقه باشد.»در همین حال اما اگرچه کارشناسان میراث تاریخی مجموعه بسطام را از نادرترین آثار تاریخی ایران می‌دانند و ارزش‌های آن به لحاظ فرهنگی را برای کشور ایران ذی‌قیمت، اما مجموعه بسطام و هر مجموعه دیگری برای ثبت شدن در فهرست میراث جهان به شاخصه‌های دیگری نیز نیازمند است، بر اساس قوانین یونسکو مثلا این مجموعه‌ها باید در فرهنگ جهانی نقش پررنگی داشته، یا اینکه در آن نبوغ بشری به کار رفته باشد. در کنار این موارد بنایی که قرار است ثبت جهانی شود باید متعلق به تمدن‌هایی باشد که در دوره‌های مختلف تاثیرگذار بوده‌اند یا اینکه متعلق به شهرهای تاریخی باشند که به لحاظ معماری دارای حیات هستند.
با این همه در همان سال‌ها نیز برخی از منتقدان نداشتن مدیر پروژه و طرح‌های مدیریتی مرمتی را از نقاط ضعف برجسته در رابطه با بسطام عنوان می‌کردند، پس از آن بود که با انتصاب و معرفی مدیر پروژه مرمت و احیای شهر بسطام و همچنین اختصاص بودجه، اقدامات برای بازسازی و ساماندهی آثار تاریخی این شهر آغاز شد. بر این اساس «علی قمری» از طرف اداره میراث فرهنگی و گردشگری سمنان به عنوان مدیر پروژه مرمت و احیای شهر بسطام به معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری معرفی شد، قمری در نخستین روزهای انتصاب خود به این سمت در رابطه با اقداماتی که در پیش خواهد گرفت، گفته بود: «با
توجه به کارهای مرمتی گذشته نخستین کاری که برای احیا و مرمت‌های تکمیلی این مجموعه ضروری به نظر می‌رسد تهیه نقشه‌های پایه است که پس از تهیه آن قسمت‌هایی که نیاز به مرمت ضروری دارند، بازسازی می‌شوند.» وی با اشاره به اینکه طرح جامع مرمت و احیای بسطام پس از تهیه نقشه پایه و دریافت اطلاعات تکمیلی تدوین می‌شود، افزود: «پیش از ابلاغ حکم تنها چند بار به طور سطحی از مجموعه بازدید کردم و متوجه شدم برخی از آثار مانند بنای مسجد جامع نیاز به مرمت فوری و اضطراری دارند چون با توجه به بافت کاهگلی آنها بیشتر در معرض آسیب هستند. آثار تاریخی این مجموعه در دوره‌های مختلف ساخته شده‌اند و حفاظت از تمام بناهای آن نیازمند بررسی، مطالعه و کار دقیق باستان‌شناسی شامل مرمت، احیا و استحکام‌بخشی برای تمام بناها و آثار از همه دوره‌های تاریخی است.»پس از آن بود که اعلام شد با همکاری گروهی از استادان دانشگاه شهیدبهشتی نقشه‌های مرمت این شهر تهیه شد. پس از آن بود که در اولین ماه‌‌های سال 1385 جلساتی برای دفاع از طرح مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی بسطام در کمیته فنی معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد، این جلسه به منظور تصویب نهایی طرح جامع مرمت و احیای مجموعه
تاریخی بسطام و جذب اعتبار لازم برای آن تشکیل شد. پس از آن مسوولان پروژه بازسازی و احیای مجموعه تاریخی بسطام با مطالعه و بررسی‌های انجام‌شده تمامی بناهای موجود در این مجموعه تاریخی را آسیب‌شناسی و بر اساس آن طرح اجرای عملیات مرمت را برای هر بنا یا مجموعه تعریف کردند. بر این اساس برنامه زمان‌بندی برای بازسازی 20 بنای شناخته‌شده در بسطام و مدت‌زمان و فصل‌های معینی از سال برای مرمت آنها تعیین شد، به عنوان مثال اعلام شد که برای بازسازی گنبد مسجدجامع بسطام به طور دقیق باید در فصل‌های گرم سال اقدام و به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که پروژه در فصل‌های بارندگی نیمه‌کاره رها نشود. اعتبار پیش‌بینی‌شده در طرح معادل 12میلیاردریال اعلام شد که از این مبلغ 7میلیاردریال برای خریداری و آزادسازی زمین‌هایی که آثار تاریخی بسطام در آنها واقع شده است، تعیین شد و بقیه هم قرار بود صرف مرمت و بازسازی بناها شود. با این وجود حدود یک‌سال پس از معرفی مجموعه تاریخی بسطام به عنوان پروژه بزرگ ملی اعتبارات این پروژه تامین نشد. «علی قمری»، مدیر پروژه مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی بسطام نیز با انتقاد از این وضعیت اعلام کرد: «با توجه به روند بسیار کندی که برای اجرای این طرح طی می‌شود باید گفت که بهتر بود از ابتدا بسطام پروژه بزرگ اعلام نمی‌شد.» او همچنین افزود: «حمایت‌های مالی از طرح مرمت و بازسازی بسطام بسیار ضعیف و شتاب کار بسیار کند است و این روند با توجه به پروژه ملی و بزرگ بودن بسطام به هیچ‌عنوان انتظار کارشناسان، علاقه‌مندان میراث فرهنگی و مردم منطقه را برآورده نمی‌کند.»به دلیل اختصاص ندادن بودجه مورد نیاز مجموعه نیز پایگاه مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی بسطام با اعتبار اندک خود تنها قسمت‌هایی از مجموعه از جمله مسجدجامع بسطام، آرامگاه بایزید بسطامی و ایوان الجایتو را مرمت کرد، پس از آن بود که در اوایل سال بعد از آن مسوولان پروژه بسطام موفق به جذب 110میلیون‌تومان اعتبار از محل اعتبارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور شدند و به وسیله آن مرمت بناهای مختلفی را در داخل و خارج مجموعه انجام دادند.
مرمت مدرسه شاهرخیه، ایوان غربی داخل مجموعه بسطام، تکیه دولت و حصار شهر از جمله پروژه‌های مرمتی بود که روی آنها کار شد. بعد از آن اما اقدام خاصی روی این پروژه انجام نشد. در اواخر تابستان سال 88 بود که محمدرضا نیکبخت که به عنوان مدیر پروژه تهیه طرح مجموعه بایزید بسطامی انتخاب شده بود اعلام کرد، عملیات مطالعاتی، شناخت و طرح مرمت مجموعه بایزید بسطامی واقع در شهرستان بایزید در پنج کیلومتری شاهرود به پایان رسیده است. وی با بیان اینکه طرح مرمت مجموعه بایزید بسطامی بر اساس مستندات موجود طراحی شده است، تصریح کرد: بناهای موجود در مجموعه بایزید بسطامی مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است. وی با اشاره به اینکه بخش‌هایی از برج کاشانه، منارمسجد بایزید و بخش‌های بسیاری از نمای اصلی بایزید نیاز به مرمت داشته است، اظهار داشت: هم‌اکنون تمامی سوابق، اسناد و مدارک خارجی این پروژه تهیه شده است. نیکبخت با بیان اینکه هم‌اکنون شناخت کالبد، تاریخچه و مطالعات شناخت روی نازک‌کاری و جزییات آن انجام شده است، یادآور شد: برای اولین بار، مسیر شکل‌گیری مجموعه بایزید، بیان‌کننده بناهای الحاقی و اضافه‌شده در دوره‌های مختلف است. سال گذشته هم در قالب اجرای فاز نخست مرمت و بازسازی بافت تاریخی بسطام توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان ساماندهی این مجموعه تاریخی از برج کاشانه آغاز شد تا کوچه مقابل مسجدجامع بسطام ادامه پیدا کرد. این مرحله از بهسازی بافت تاریخی بسطام شامل جمع‌آوری کف، اجرای زیرسازی و آجرفرش، انجام سنگفرش با سنگ قلوه، اجرای ازاره‌های (قسمتی از دیوار اتاق یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین باشد) آجری و نورپردازی قسمت‌هایی از کوچه مسجدجامع بسطام است. براساس طرح بهسازی بافت تاریخی بسطام و با تامین اعتبار لازم، قرار است بافت موجود به طور کامل مرمت و بازسازی شود. فاز نخست ساماندهی این مجموعه تا پایان مردادماه سال قبل به طول انجامید.در همین حال در جدیدترین رخداد پیرامون شهر تاریخی بسطام و آثار منحصربه‌فردش خبرگزاری میراث، خبری از آسیب‌رسانی و عدم توجه به مجموع آرامگاهی بایزید منتشر کرد که در این خبر آمده بود دیواره‌های این بنای آجری و زیبا هر ساله در مناسبتهای مختلف مذهبی و دینی از انواع پارچه‌نوشته‌ها و بنرهای مناسبتی پوشیده می‌شود. اغلب این بنرها و پارچه‌نوشته‌ها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظتی به وسیله میخ به آجرهای 800 ساله این بنا آویزان می‌شود. مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی جزو آن گروه از مجموعههای آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم به حساب می‌آید که قدیمی‌ترین آثار آن به قرن‌های سوم تا پنجم برمی‌گردد. با این حال اما بیشترین قسمتهای این مجموعه در دوره ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است. این مجموعه در مرکز شهر بسطام و در مجاورت مسجدجامع و مدرسه شاهرخیه قرار دارد و اکنون نیز مهم‌ترین اثر تاریخی این شهر به شمار می‌آید. با این وجود اما این بنای آجری بازمانده از عهد ایلخانیان که هم‌اکنون متولی آن سازمان اوقاف و امور خیریه است در طول سال‌ها به دلیل عدم محافظت و مراقبتهای منطبق بر اصول محافظت از آثار تاریخی تا حدود زیادی آسیب دیده است.
بخش زیادی از آسیب‌های واردشده به این بنای ایلخانی به دلیل نصب انواع پارچه‌نوشته و بنرهای مناسبتی به وسیله میخ است که در مراسم‌های مختلف مذهبی بر دیواره‌های آجری این بنا نصب می‌شود. در همین رابطه محمد رضوی‌پور تحصیلکرده رشته باستان‌شناسی و فعال میراث فرهنگی در شهرستان شاهرود می‌گوید: «تاکنون فرو کردن این میخها و نصب
پارچه‌نوشته‌ها و بنرها، آسیب‌های زیادی به آجرهای دیواره‌های بنا وارد کرده، با این حال اعتراضات و نگرانیهای فعالان میراث فرهنگی شاهرود و بسطام در این‌باره بینتیجه مانده است. ما مخالف نصب این پارچه‌نوشته‌ها در مراسم‌های مذهبی نیستیم اما از مسوولان درخواست می‌کنیم با رعایت اصول محافظت از بناهای تاریخی این کار انجام شود.» این باستان‌شناس تاکید می‌کند: «بدون شک اگر هر چه سریع‌تر از این‌گونه آسیبها که به راحتی میتواند با روشهای صحیحتر جایگزین شود پیشگیری نشود، شدت آسیب‌های واردشده به بنا بسیار بیشتر می‌شود. البته مشکل این بنا تنها به نصب میخ خلاصه نمی شود چرا که در پارهای از مواقع فلزی سنگین نیز به دیواره‌های بنا تکیه داده می‌شود که این مساله نیز برای آن خطرآفرین است.»رضوی‌پور در ادامه می‌گوید: «در این محوطه علاوه بر آرامگاه ساده و بیپیرایه بایزید که در حیاط مجموعه واقع است آرامگاهی منسوب به امامزاده محمد(ع) نیز هست که بنا به روایتى، محل دفن فرزند امام‌صادق(ع) یا نوه او است.» او میافزاید: «بقعه امامزاده محمد شبیه گنبدى است که در فاصله 15متری سمت شمال آن ساخته شده و تقریبا قرینه یکدیگر هستند. گنبد سمت شمال آن، به نام گنبد غازان‌خان معروف است و بناى آن را به غازان‌خان مغول نسبت مى‌دهند. در میان این دو گنبد، ایوانى است که نام ایوان غازان‌خان را بر خود دارد. در داخل این ایوان چیزى نیست و سطح آن نیز کوچک و بن‌بست است. روى ایوان گچبرى‌هایى دیده مى‌شود. کارشناسان معتقدند ساختمان آن تقریبا متناسب و با اسلوب صحیح معمارى ساخته شده است.»رضوی‌پور در ادامه با اشاره به اسلوب ساخت این مجموعه بناها می‌گوید: «بنای امامزاده شبیه گنبد غازان‌خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه از غازان‌خان است که در زمان سلطان‌محمد خدابنده اولجایتو تعمیر شده است. حرم امامزاده به صورت اتاق مربع است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت‌ضلعی و سپس به دایره تبدیل می‌کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی های زیبایی تزیین شده است، اطراف حرم از کاشیهای شش‌ضلعی لاجوردی و فیروزهای با حاشیهای از کاشیهای گلدار پوشیده شده است.» علاوه بر موارد گفته‌شده نمای خارجی گنبد نیز از کاشیهای فیروزهای پوشیده شده که به مرور زمان مقدار زیادی از این تزیینات فرو ریخته است، به گونه‌ای که هم‌اکنون بخش‌هایی از این گنبد به رنگ آجرهای تعبیه‌شده در زیر گنبد لاجوردی دیده می‌شود. مقبره بایزید بسطامی دارای یک پنجره مسقف آهنی است. روی قبر یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور علی‌ابن‌‌ابی‌طالب (ع) بر آن حک شده است.
آن‌طور که از این سنگ برمیآید؛ متعلق به شخصی به نام قاضی‌ملک است که احتمال می‌رود حاکم قومس بوده باشد. مقبره این عارف نامی در شهر بسطام و شمال مقبره امامزاده محمد قرار دارد. مقبره بایزید که به سلطان‌العارفین مشهور است، فاقد هرگونه تزیینات بوده و به نظر می‌رسد هیچ‌گاه ساختمانی مشابه مقبره دیگر بزرگان روی آن بنا نشده باشد.