ذره های قاتل!
در حالی که در سالهای گذشته مرگ و میر ناشی از گرمای هوا تیتر درشت اغلب رسانه های سراسر جهان بود، اخیراً طبق آمار، سرما و به ویژه تأثیرات آن بر افزایش آلودگی هوا بسیار مرگبارتر است بخصوص مرگ و میر در میان افراد مبتلا به بیماریهای قلبی و تنفسی بسیار بیشتر است.

نخست این پرسش مطرح می شود که چه میزان از سرما و دمای پایین را باید خطرناک به شمار آورد؟
تاکنون در اتحادیه اروپا در حوزه هواشناسی «سرما» به طور رسمی تعریف نشده است، اما طبق یک طرح ارائه شده در هند «سرمای خطرناک» به دوره ای اطلاق می شود که در آن ۹ روز پی در پی کمترین دما به منفی ۵ درجه سلسیوس یا کمتر رسیده باشد و یا در ۶ روز پیاپی پایین ترین دما به منفی ۱۰ درجه سلسیوس یا پایین تر برسد.
همه ما روزانه هوای مورد نیاز را برای تنفس با انواع گازهای آلاینده موجود در هوا آلوده می کنیم. این در حالی است که میزان این آلودگی در سرما و قاعدتاً در فصل زمستان بسیار بیشتر است.
از آنجا که آب و هوا (باد و باران) تأثیر عمده ای در پاکسازی، رقیق سازی و در نهایت انتقال هوای پاکیزه به بدن دارند، لذا شرایط آب و هوایی نامساعد و در این میان سرمای بیش از حد، میزان آلودگی هوا را به حد محسوسی می رساند.
نامساعد بودن شرایط آب و هوایی بدان معناست که هوای آلوده نمی تواند با هوای پاکیزه جو ترکیب شده، رقیق و در نهایت به ریه های ما منتقل شود. این وضعیت زمانی اتفاق می افتد که به علت سردتر و سنگین تر بودن هوای پایین حرکت صعودی و جابه جایی هوا وجود ندارد و هوا به حالت سکون در می آید، چنین وضعیتی «وارونگی» نامیده می شود.
پدیده وارونگی در شهرهای بزرگ و پرترافیک اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا در این حالت به علت ساکن بودن هوا، دود و سایر گازهای ناشی از خودرو و ماشین آلات در هوای راکد باقی می ماند و نمی تواند پراکنده شود.
در زمستان سال ۲۰۰۶ این پدیده در دو مرحله در اروپا روی داد که به گفته کارشناسان فشار گرد و غبار به ویژه در مرحله دوم به بیش از ۲ برابر میزان موجود رسید. این میزان فشار زیاد نه تنها در منطقه باسل آلمان که به بخشهایی از مناطق کشور سوئیس نیز کشیده شد. به منظور انجام سلسله اقدامات مقابله با این پدیده، در ۱۱ استان آلمان و سوئیس از ۴ تا ۸ فوریه ۲۰۰۶ در شبکه بزرگراه های این استانها میزان سرعت مجاز خودروها ۸۰ کیلومتر تعیین شد و در شهر باسل نیز حداکثر سرعت مجاز برای همیشه به ۸۰ کیلومتر در ساعت محدود شد.
با رعایت منظم این قانون حجم ترافیک در مقایسه با روزهای گذشته ۱۵ درصد کاهش یافت و در نهایت به رفع حالت وارونگی انجامید که در این میان به عقیده کارشناسان باد و باران سهم عمده ای در کاهش تراکم گرد و غبار درهوا داشته اند.
با استناد به این طرح، شورای استان باسل در آلمان در سال ۲۰۰۷ طرحی را به تصویب رساند که شامل یک مرحله اطلاع رسانی و دو مرحله عملی می شد. به این ترتیب که در صورت رسیدن میزان تراکم آلاینده ها به ۵۰ میکروگرم بر مترمکعب، مراکز استانها وضعیت موجود را به اطلاع مسؤولان مربوطه رسانده و به طور داوطلبانه درخواست انجام اقدامات لازم را بنمایند.علاوه بر آن، در صورتی که میزان تراکم از بیش از ۱۰۰ میکروگرم بر مترمکعب بالا برود، به طوری که به شرایط آب و هوایی پایداری برسد، مرحله اول طرح وارد عمل می شود.
این مرحله شامل قانون سرعت ۸۰ کیلومتر در بزرگراه ها، ممنوعیت سبقت کامیونها و سوزاندن مواد مقاومی است که برای دستگاه های گرمایش رفاهی مورد استفاده قرار می گیرد.در صورتی که تراکم موجود به بیش از ۱۵۰ میکروگرم بر مترمکعب برسد، مرحله دوم طرح عملی می شود که این مرحله شامل محدودیت کاربرد ماشینهای بزرگ بدون فیلتر گرد و غبار است.
همان گونه که اشاره شد، یکی از تأثیرات مهم سرما که منجر به افزایش آلودگی هوا می گردد، بالا رفتن گرد و غبار و سایر آلاینده هاست. لازم به یادآوری است، «گرد و غبار» از ذرات بیشماری تشکیل شده است که بخشی از این ذرات از سوخت ناقص مواد سوختی، جریانات صنعتی، انحراف لاستیک خودروها، انحراف از سطح خیابانها و خطوط ریل، انحراف ترمز و همچنین گازهای حاصل از تأسیساتی که سوخت عمده آنها چوب می باشد، ناشی می گردد.
بخش دیگری از این ذرات نیز حاصل مواد گاز گونه ای چون آمونیاک، دی اکسید گوگرد و دیگر ترکیبات است که بسته به شرایط موجود، این ترکیبات می توانند تا حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد حاوی انواع آلاینده ها باشند.
به گفته پزشکان و کارشناسان، ذرات بسیار ریز دوده ها بیش از همه تهدیدکننده سلامتی انسانهاست. این ذرات که خاصیت سرطان زایی دارند، هر چقدر کوچکتر باشند به همان اندازه عمیق تر وارد رگهای ریه سپس وارد لنف و خون شده و سرانجام در تمام نقاط بدن تقسیم می شود.بر این اساس، گرد و غبار عامل مهم ایجاد بیماریهای تنفسی نظیر نارساییهای تنفسی، سرفه های مزمن، برونشیت، سرطان ریه و همچنین ناراحتیهای قلبی و گردش خون محسوب می گردد.
به گفته کارشناسان بیشترین میزان مرگ و میر ناشی از سرما در سالمندان، کودکان، افراد مبتلا به بیماریهایی قلبی، سکته های مغزی و بیماریهای تنفسی مزمن و یا آسم دیده می شود. در حدود نیمی از مرگ و میرهای ناشی از سرما در اتحادیه اروپا در افراد مبتلا به ناراحتیهای قلبی و ۲۵ درصد مرگ و میرها در افراد مبتلا به نارساییهای تنفسی بوده است.
به گفته پزشکان تأثیر یک دوره سرما بر تعداد مرگ و میر ناشی از ناراحتیهای قلبی ۷ تا ۱۴ روز بعد از شروع سرما و در نارساییهای تنفسی ۱۵ تا ۳۰ روز بعد از شروع سرما روی می دهد.علاوه بر آن، سرما از طریق برخی مکانیسم های بدن نیز تهدیدکننده سلامتی است، از آن جمله می توان به افزایش فشار خون، افزایش نیاز به اکسیژن در ماهیچه های قلب و بالا رفتن تعداد گلبولهای قرمز اشاره کرد.
به گفته صاحبنظران، عواقب ناشی از افزایش آلودگی هوا در فصل سرما و به ویژه از طریق بالا رفتن گرد وغبار و دیگر آلاینده ها حایز اهمیت است، به طوری که در کشور سوئیس طبق ارزیابیهای موجود سالانه ۱/۷ میلیون روز در نتیجه بیماریهای ناشی از آلودگی هوا در سرما، روند تولیدات اقتصادی به تعطیلی می انجامد.