مقاله: نقش فضای سبز درارتقا ادراک مردم از منظر شهری

نقش فضای سبز درارتقا ادراک مردم از منظر شهری
نمونه موردی: باغ ملی، پارک کوهسنگی مشهد

نقش فضای سبز درارتقا ادراک مردم از منظر شهری مرکز و پیرامون شهر مشهد: چکیده : فضای شهری جزئی از هویت شهری است و این هویت بوسیله حضور مردم معنا می یابد.یکی از ارکان فضاهای شهری فضای سبز است که تاثیر بسزایی در کیفیت منظر شهری به جا می گذارد.امروزه مفهوم شهر مطلوب بدون وجود فضای سبز قابل تصور نیست.افزایش بی رویه جمعیت شهری ، زندگی صنعتی وتقلیل فضاهای باز خصوصی باعث ایجاد اثرات زیست محیطی گوناگونی گردیده است که خود ضرورت و اهمیت وجود فضای سبز را بیان می کند.
عوامل مختلفی بر ادراک فرد از محیط اطرافش تاثیر گذار اند ،قوه بینایی بخش اعظمی از برقراری ارتباط انسان با محیط ممکن می سازد،نمی توان ادراک را صرفا یک فرآیند بصری دانست ،بو ،صدا، تعادل، بافت و... که از عناصر تعریف کننده فضا می باشند نیز در ادراک نقش مهمی دارند.وجود فضای سبز خصوصا درمحدوده مراکز شهرها که محل تجمع انسان ،فعالیت و تعاملات اجتماعی بوده و در باور ذهنی شهروندان اساسا مقصد شهری تلقی می شود ،تاثیر متفاوتی با نقشی که فضای سبز در پیرامون شهر ایفا می کند دارا می باشد.
در واقع ایجاد فضای سبز مطلوب راه حلی برای بسیاری از مشکلات حاد شهری است که علاوه بر ارتقای کیفیت منظر شهر در مقولات زیبایی شناسی و ادراک هویت موثر می باشدکه می تواند از تخریب اقتصادی و فیزیکی افت کیفیت زندگی ،آلودگی ،تراکم و کوچ طبقه متوسط از مرکز شهر پیشگیری کند و سرزندگی را به مناطق مرکزی شهر و پیرامون آن آورده و مردم را تشویق به حضور داوطلبانه می نماید.
این مقاله در پی آن است تا از طریق مقایسه تطبیقی دو فضای سبز شهری در محدوده مرکز شهر و حوزه پیرامون آن نقش و تاثیر فضای سبز شهری را در ادراک مردم از منظر شهر نمایان سازد لذا در این راستا سعی بر آن است تا از طریق استفاده ازپرسشنامه در پارک کوهسنگی و باغ ملی که از فضاهای سبز حائز اهمیت شهر هستند به این مهم پرداخته شود.

کلید واژه: منظر شهر- فضای سبز – ادراک – زیبایی - هویت

نقش فضا در ادراک انسان :
• ادراک:
ادراک از جنبه ها و منظرهای متعددی قابل تعریف است که یکی از این موارد ، ادراک از منظر روانشناسی می باشد .از نظر روانشناسی ، ((ادراک ان فرآیند ذهنی یا روانی است که گزینش و سازمان دهی اطلاعات حسی ونهایتا انطباق با معانی ذهنی را به گونه ای فعال برعهده دارد .)) .(ایروانی ، خداپناهی ، 1371)
همانطور که تعریف بالا نشان می دهد ، عوامل مختلفی بر ادراک فرد از محیط اطرافش تاثیر می گذارند که این عوامل از یک طرف به گیرنده یعنی انسان و از طرف دیگر به فرستنده یعنی محیط برمی گردند. ارتقا ادراک در افراد به عوامل متعددی وابسته است که ازاین بین می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1-شرایط ادراک:
شرایط محیطی موثر بر حواس همچون :نور ، سروصدا و... را که تاثیر مستقیم بر ادراک فرد دارند ((شرایط ادراک ))گویند.
2-ظرفیت ادراک:
حداکثر توانی را که ناظر برای ادراک محیط دارد((ظرفیت ادراک )) گویند. (پاکزاد̨ 1385)
3-.آمادگی ادراک:
پذیرش ذهنی ناظر برای فرآیند ادراک را آمادگی گویند که ، امکان فرد برای ادراک بستگی به تجربه ̨ استعداد ̨موقعیت وی دارد وآمادگی او وابسته به حالات روحی ̨ انگیزه ̨ ارزش و معیارهای می باشد. (پاکزاد ̨ 1385)
4-سرعت ادراک:
از دیگر عوامل موثر بر ادراک سرعت آن می باشد ˛ انسان در هر واحد زمانی مقدار مشخصی از اطلاعات را می تواند به ذهن خود منتقل کند و آن مقدار به ظرفیت و سرعت ادراک بستگی دارد و تابعی از ویژگی های انسانی به طور کلی خصوصیات شخصیتی – فرهنگی –روانی – دانش محیطی – سرعت حرکت و...فرد مورد نظر می باشد. .(جواهری ˛ حسینی ˛ 1385)
جمع بندی بخش ادراک :
همان طور که در بالا اشاره گردید یکی از عوامل موثر بر ادراک، شرایط محیطی ست که گیرنده در آن قرار می گیرد و از طرفی انسان در هر شرایط ،روزانه به چند ساعت آرامش و سکوت نیاز دارد ، این نیاز با فشردگی جمعیت در محل مسکونی و زندگی آپارتمانی در آینده بیشتر می گردد . بدین سبب فضای سبز به عنوان جز مهمی ار فضای شهری می تواند در بالا رفتن سطح آسایش و آرامش بیشتر جامعه انسانی و شهروندان تاثیر بسزایی داشته باشد ، و بر روی انسان اثر فرح بخشی بگذارد، بنابراین فضای سبز بر ارتقا ادراک فرد از محیط پیرامونش تاثیرگذار می باشد .
فضای سبز شهری و ادراک :
• به طورکلی فضاهای سبز را می توان به دو گروه تقسیم کرد:
۱) فضاهای سبز برون شهری
۲) فضاهای سبز درون شهری
فضای سبز شهری:
فضای سبز بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوشش گیاهی که توسط انسان ساخته شده ، تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد ساختمانی ، تعیین کننده ساخت مورفولوژیک شهر و واجد بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی است.
فضاهای سبزی که در شهرها وجود دارند را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

• پارک ها و فضاهای سبز عمومی که مورد استفاده عموم مردم هستند و به عنوان فضاهای تفریحی مطرح هستند.
• فضاهای سبز میادین و بلوارها و حاشیه خیابان ها که در ایجاد هوای پاک و سالم برای شهر و ایجاد منظری زیبا در شهر موثر هستند.
• جنگل ها و باغ ها و فضاهای سبز حفاظت شده که فقط در ایجاد هوای پاک و سالم موثر هستند .
(یوسفی ، 1386).
در واقع همانطور که مشخص است هدف اصلی در طراحی فضای سبز (پارک های شهری-جزیره های سبزو...)دستیابی آثار اجتماعی و روانی آنها در هرچه نزدیک تر کردن انسان و طبیعت به یکدیگر است.
.1 فضای سبز برون شهری :
فضاهای سبز پیرامون یا حاشیه شهر یعنی همان فضاهای سبز برون شهری از سویی نقش مهارکننده رشد بی رویه و از سوی دیگر بازدهی اکولوژیک - زیست محیطی شهر را دارد و شامل همه محیط زیست شهری می شود.
.2فضای سبز درون شهری :
فضای سبز درون شهری را می توان به طور کلی به چند مورد تقسیم بندی کرد:
• فضاهای سبز عمومی
• فضاهای سبز نیمه عمومی
• فضاهای سبز خیابانی
• فضاهای خصوصی حیاط خانه ها
• بام ها و بالکن ها (یوسفی ˛ 1386)
 فضاهای سبز عمومی:
فضاهای سبز شهری مطلوبی هستند که واجد بازدهی اجتماعی می باشند.(سعید نیا،1382 )و شامل کلیه فضا های اجتماعی مجهز به خدمات و تسهیلات اند و ورود همه افراد به این فضاها به راحتی امکان پذیر است و در واقع این فضاها نمونه بارز مرکز تعاملات اجتماعی محسوب می گردند. پارک ها در این دسته از فضا های شهری قرار می گیرند.
• فضای سبز نیمه عمومی :
فضاهای سبز شهری هستند که هم واجد بازدهی اکولوژیکی وهم زیبایی شناسانه می باشند،لیکن استفاده کنندگان از آنها نسبت به فضاهای سبز عمومی محدودتر هستند، بنابراین واجد بازدهی اجتماعی نیستند. این
دسته از فضاها شامل :محوطه های باز ،بیمارستان ها ، پادگان ها ، ادارات دولتی و..می باشند.(سعید نیا ، 1382)
• فضای سبز خیابانی :
نوعی از فضای سبز شهری اند که به طور معمول درختکاری حاشیه باریکی از حد فاصل مسیرهای پیاده رو و سواره رو را تشکیل می دهند و یا به صورت متمرکز در فضاهای نسبتا کوچک میدان ها و یا در زمین های پیرامون بزرگراه ها و خیابان ها شکل گرفته اند.(یوسفی،1386) ، فضای سبزخیابانی شامل : فضای سبز میدان ها، حاشیه بزرگراه ها، حاشیه پیاده روها، جزایر میانی وکنار خیابان ها می باشد.
• فضای سبزخصوصی:
فضای حیاط که روزگاری بهترین مکان ارتباط انسان ها و طبیعت بوده و ضمن ایجاد این ارتباط در تلطیف محیط و سیمای عمومی شهر نیز ایفای نقش می نموده است، امروزه با افزایش سطح اشغال استفاده از حیاط به عنوان پارکینگ،اکثر قریب به اتفاق حیاط ها عاری از عناصر طبیعی وفاقد کارکرد مناسب هستند.(نقی زاده، 1384)

• ویژگی ها و مزایای بصری فضای سبز:
درمورد فضای سبز و نقشی که در کیفیت ادراک انسان دارد می توان به اهمیت منظر سازی در فضای شهری اشاره کرد ، منظرسازی یا به عبارت بهتر «زمین آرایی» عبارت است از کاربرد گیاهان در طراحی به گونه و شکلی که موجبات ارتقای جلوه های دیداری محیط است.گیاهان یکی از اصلی ترین ارکان فضای سبز می باشند که عادات رشدی ، فرم بافت ، رنگ و اندازه عوامل مهم مورد توجه در انتخاب گیاهان به منظور ایجاد تصویری با زیبایی ماندگار می باشد. از گیاهان می توان در جهت هدایت افراد پیاده ، تشویق آن ها برای گذ راندن وقت در فضا های باز عمومی ، افزایش تعاملات اجتماعی، ایجاد سرزندگی و حس خاطره انگیزی در محیط ،ایجاد همبستگی در مناظر بی نظم بصری ... استفاده نمود.
تاثیر روانی رنگ ها در فضای سبز :
در مورد تاثیر رنگ می توان گفت ،یک نوع ارتباط سه محوری میان رنگ ، انسان ، طبیعت وجود دارد که هر اندازه این ارتباط متعادل تر و مناسب تر باشد از لحاظ روانی برای انسان مفیدتر خواهد بود. تاثیر رنگ ها بر انسان کاربرد پزشکی نیز دارد، پزشکان قرون وسطی در چین و مشرق زمین برای معالجه ی آبله و سرخک و مخملک و بعضی بیماری های پوستی دیگر از نور قرمز استفاده کردند ودر اوایل قرن 20 پزشکان اروپایی اثر درمانی اشعه های آبی و بنفش را روی بیماری های عصبی تایید نمودند (اکبرزاده ، 1371). رنگ سبز ، رنگ طبیعت است و روشن آن نشانه ی رشد و نمو می باشد .رنگ سبز برای درمان بیماری های عصبی و اختلالات روانی توصیه شده است و موجب تقویت روحیه غرور عزت نفس ، قدرت و تسلط بر حوادث می شود .

تحلیل ادارک فضای سبز شهری در مشهد :
برای دستیابی به نقش فضای سبز درارتقا ادراک مردم از منظردر مرکز و پیرامون شهر از روش پرسشنامه ای استفاده گردیده است. هدف از طرح پرسشنامه مقایسه تطبیقی نقش فضای سبز در ارتقا ادراک بصری و زیبایی باغ ملی و پارک کوهسنگی می باشد که جامعه آماری مورد پرسش در هر دو نمونه 16 نفر که 50%بومی و 50%آن ها غیر بومی بوده و اکثریت آن ها در بازه سنی 10 -30 قرار گرفته اند.
معرفی باغ ملی :
باغ ملی قدیمی ترین پارک مشهد است.بوستانی کوچک با مساحتی حدود 26000متربع که در مجاورت خیابان ارگ(خیابان امام خمینی فعلی) واقع شده است که در زمان قدیم به صورت باغ بوده و امروزه به صورت پارک درآمده است . این باغ در سال 1345توسط حاج حسین ملک وقف گردیده است . ازجمله مزایای این باغ قرارگیری آن در مرکزشهرو در مسیر تشرف به حرم مطهر می باشد که سبب گردیده شهروندان به عنوان فضایی که تجلی گر گذشته های دور است به آن تعلق خاطر داشته باشند .

معرفی پارک کوهسنگی :
کوهسنگی دومین پارک بزرگ کلانشهر مشهد بعد از پارک ملت می باشد و یکی از مشهورترین پارکهای قدیمی و زیبای ایران است که در سال ۱۳۳۰ افتتاح شده و در دامنه کوههای جنوبی مشهد قرار دارد. در بالای این پارک دو کوه بزرگ سنگی قرار دارد که برای حضور شما زیبا سازی شده و بقیه پارک در محوطه بسیاروسیع حدود۲۰ هزار متر مربع دارای استخر و رستورانهای متعدد و مراکز خرید و مراکز ورزشی و تفریحی و شهربازی و .... است. پارک کوهسنگی تنها یکی از ۱۵ پارک بزرگ مشهد و یکی از زیبا ترین پارکهای ایران حتی زیبا تر و بزرگ تر از ملت و جمشیدیه تهران می ب
در این قسمت از مقاله سوالاتی که از 32 شهروند به صورت چهارگزینه ای در خصوص فضای سبز به ترتیب پارک کوهسنگی و باغ ملی پرسیده شده است ارائه شده است ،همچنین سوال 5 نیز با توجه به کیفی بودن در خلال جمع بندی به آن پرداخته شده است .

سوال 1 :
به نظر شما نوع پوشش گیاهی پارک کوهسنگی از لحاظ زیبایی چگونه است ؟
به نظر شما فضای سبز ایجاد شده در باغ ملی از نظر زیبایی چگونه است ؟
سوال 2 :
آیا رنگ آمیزی گیاهان توانسته فضای مطلوبی ایجاد کند ؟
آیا درختان و پوشش گیاهی موجود توانسته مطلوبیت فضایی ایجاد کند ؟
سوال 3 :
آیا حضور آبنما در افزایش کیفیت و زیبایی پارک موثر است ؟
نظام کاشت و تنوع گیاهان کاشته شده می تواند فضا را برای شما خاطره انگیز کند؟
سوال 4 :
به نظر شما پارک کوهسنگی از لحاظ دسترسی چگونه است ؟
آیا فضای سبز موجود توانسته فضای مطلوبی برای تعاملات اجتماعی ایجاد نماید ؟
سوال 5 :
آیا فضای سبز موجود توانسته فضای مطلوبی برای تعاملات اجتماعی ایجاد نماید ؟
اگر از فضای سبز موجود رضایت خاطر ندارید چه پیشنهاداتی در خصوص ارتقا ی آن دارید ؟

تحلیل نتایج سوالات:
با توجه به نتایج دریافتی از سوالات 1 و 2 شهروندان از لحاظ ادراک زیبایی و مطلوبیت فضایی در پارک کوهسنگی در مقایسه با باغ ملی رضایت نسبی دارند.
با توجه به پاسخ هایی که به سوال3 داده شده است ، در پارک کوهسنگی حضور آب از نظر شهروندان سبب مطلوبیت فضایی محیط و تنوع گیاهی در باغ ملی تاحدودی سبب خاطره انگیزی فضا گردیده است .
در سوال 4از نظر شهروندان پارک کوهسنگی از لحاظ سهولت دسترسی در رده متوسطی قرار دارد و باغ ملی نیز به صورت نسبی توانسته مطلوبیت فضا برای تعاملات اجتماعی ایجاد نماید .

جمع بندی نتایج باغ ملی :
از تحلیل سوالات مطرح شده در می یابیم که اکثریت جامعه آماری به صورت نسبی ادراک بصری مطلوبی از فضای سبز باغ ملی دارا می باشند و بیش از 80% از آن ها معتقد اند این باغ که هم به لحاظ تاریخی و هم از حیث موقعیت قرار گیری دارای شرایط مطلوبی می باشد می تواند با تغییر و تنوع در رنگ آمیزی گیاهان و افزایش کیفیت مبلمان شهری عملکردی قوی تر را ایفا نماید .
جمع بندی نتایج پارک کوهسنگی :
نتایج حاصل از پرسش های مطرح شده در پارک کوهسنگی نشان می دهد بالا 80% استفاده کنندگان از فضای سبز پارک کوهسنگی از نوع رنگ آمیزی گیاهان و پوشش گیاهی رضایت خاطر داشته اند که این نتیجه نمایانگر این است که پوشش گیاهی و گیاها ن پارک کوهسنگی سهم بسزایی در ادراک بصری استفاده کنندگان آن داشته و از حیث زیبایی نیز توانسته پاسخگو نیازهایشان باشد.همچنین از تحلیل سوالی که در زمینه دسترسی پارک مطرح گردیده بود در می یابیم که این پارک با اینکه در قسمت حاشیه ای واقع گردیده است اما توانسته به لحاظ دسترسی شرایط مطلوبی را برای استفاده کنندگان از فضا ایجاد نماید.
در آخر نیز اکثریت جامعه مورد پرسش در پاسخ به سوالی که در جهت ارتقا پارک مطرح گردیده عنوان کرده اند که این پارک با ایجاد فضای باز مختص کودکان و افزایش امکانات ورزشی می تواند عملکردی مطلوب تر داشته باشد.
در پایان :
با توجه به صنعتی شدن شهرها و نیاز به فضای سبز مطلوب و مطالعاتی که طی مقاله به آن پرداخته شد درمی یابیم که نقش فضای سبز در پارک های حاشیه ای با توجه به وسعت و سطح رفاهی بالا آن ها در مقایسه با مرکز شهر در ارتقا ادراک بصری شهروندان نقش بسزایی داشته است.

منابع و ماخذ:
کتب:
 ایروانی ˛ محمود ˛ خداپناهی ˛ کریم ˛ روانشناسی احساس و ادراک ˛انتشارات سمت ˛ 1371
 پاکزاد ˛ جهانشاه ˛مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری ˛انتشارات شهیدی ˛چاپ اول ˛ 1385
 سعیدنیا ˛ احمد ˛ فضای سبز شهری ˛ کتاب سبز شهرداری جلد 9 ˛تهران ˛ 1382
 نقی زاده ˛ محمد ˛ جایگاه طبیعت ومحیط زیست در فرهنگ شهرهای ایران ˛انتشارات دانشگاه آزاد تهران 1384