جامعه آرمانی در تفکرات دانشمند مسلمان ابوریحان بیرونی - نسخه‌ی قابل چاپ +- ایران شهرساز (https://www.iranshahrsaz.com) +-- انجمن: چیدمان جدید ایران شهرساز (https://www.iranshahrsaz.com/forumdisplay.php?fid=1592) +--- انجمن: دانلودهای شهرسازی و معماری(عضویت طلایی) (https://www.iranshahrsaz.com/forumdisplay.php?fid=1728) +---- انجمن: مقالات فارسی (https://www.iranshahrsaz.com/forumdisplay.php?fid=1730) +----- انجمن: سایر مقالات (https://www.iranshahrsaz.com/forumdisplay.php?fid=1617) +----- موضوع: جامعه آرمانی در تفکرات دانشمند مسلمان ابوریحان بیرونی (/showthread.php?tid=4864)

جامعه آرمانی در تفکرات دانشمند مسلمان ابوریحان بیرونی - FaTyJo0oN - ۱۳۹۰-۷-۲۲ مقدمه آرا و نظریات بیرونی از دو منظر قابل تأمل است: اولاً، وی به میراث و هویت تمدن اسلامی ـ ایرانی تعلق دارد. ثانیا، روش پژوهشی وی، تجربی و علمی است، بنابراین، وی دانشمندی اسلامی است نه فیلسوف اسلامی. براین اساس، نقطه عزیمت اندیشه سیاسی وی، «مدل‏ها»، «الگوها» و «قوانین» طبیعی هستند یعنی از جامعه طبیعی به جامعه مدنی می‏رسد و در نهایت الگوی مدینه فاضله وی از سنخ جامعه سیاسی دینی است؛ به عبارت دیگر، از منظر وی ماهیت زندگی انسانی، عقلانی و ارادی است، و لذا انگیزش وکنش جامعه انسانی در روند صعودی خود به تکامل می‏رسد، و در پرتو آن، «حکومت فاضله معطوف به عقلِ وحیانی» در برابر «حکومت فاسقه معطوف به جهل» محقق می‏گردد. شرایط سیاسی و اجتماعی زمانه بیرونی نکته قابل تأمل مربوط به شرایط سیاسی ـ اجتماعی قرن چهارم و وضعیت اسف‏بار دولت‏ها و حاکمیت سیاسی مسلمانان است. در این قرن اگر چه در اوج بلوغ تمدن اسلامی قرار داریم ولی حاکمیت دستگاه خلافت و زندگی سیاسی مسلمانان در اوج زوال و انحطاط بود، تفرقه و تشتت در نقاط مختلف مملکت اسلامی سایه افکنده و جنگ بی‏پایان داخلی بین آنها به اوج خود رسیده بود. که این منازعات و جنگ‏ها تا حد زیادی بر اندیشه بیرونی اثر گذاشت و کتاب‏های تحقیق ماللهند و آثارالباقیه را در این راستا نگاشت. زمانه بیرونی در دوره حیات بیرونی (۳۶۲ ـ ۴۴۰ ه.) شاهد ظهور و سقوط دولت‏های متعدد اسلامی در ایران هستیم که آنها را می‏توان به دو دسته سنخ ‏شناسی کرد : دولت‏های ایرانی دیلمی تبار آل زیار و آل بویه که به دست سلطان طغرل سلجوقی منقرض شدند دولت‏های آریایی تبار سامانیان و خوارزمشاهیان که به دست سلطان محمود غزنوی منقرض شدند. زندگی بیرونی بیرونی از پرکارترین دانشمندان مسلمان است و در علوم نقلی و عقلی، آثار متعددی به جای گذاشت. در منابع مختلف آثار او را تا ۱۸۵ عنوان ذکر کرده اند. ضرورت و منشاء جامعه مدنی فلسفه اجتماعی بودن انسان از نظر بیرونی مبتنی بر چندین اصل مهم است: الف) اصل استئناس و تجانس : با این اصل وی به ریشه لغوی انسان که از «أنس» مشتق شده نزدیک می شود؛ بدین معنا که زندگی انسان کامل نمی شود مگر به واسطه انس و همیاری با دیگران؛ از این رو همگنی عامل تأسیس جامعه است. ب) اصل تضاد : طبایع متضاد ضمن این که همدیگر را دفع می‏کنند به دلایلی تمایل به جذب و همکاری نیز دارند . ج) نیازهای انسان : انسان برای رفع ضروریات زندگی‏اش، گرایش به زندگی جمعی دارد . ضروریت و ماهیت دولت بر قراری نظم سیاسی برای « ایجاد تعادل و اقامه نظم» ضروری است. اوّلاً، تأسیس جامعه سیاسی و دولت برای سعادت اجتناب ناپذیر است ، ثانیاً نظام سیاسی می بایست مبتنی بر عدالت باشد؛ ثالثاً، معیار عدالت قانون صحیح است، رابعاً، قانون صحیح آن است که توأم با منصوصات الهی باشد؛ خامساً، جامعه سیاسی با توجه به آموزش‏های «امامت شیعی» مبتنی بر تجانس، مودت و همیاری است . «سیرت فاضله همان است که دین آن را بایسته گرداند» «امر، به اجتماع ملک و دین کمال خواهد یافت» وی در ضمن اعتراض به حکومت صدر اسلام می‏گوید «سپس خلافت به حکومت و امارت بلکه به فرعونیت تبدیل یافت» بنابر این اصل، دولت و اجتماع سیاسی امری بدیهی است، لکن «فضیلت» و «قدرتِ حاکم» دو مؤلفه اساسی برای استقرار نظم سیاسی مطلوب می باشند. اصناف و طبقات اجتماعی استئناس و همکاری زندگی جمعی کنش معطوف به اغراض درونی و بیرونی طبقات اجتماعی گوناگون طبقات اجتماعی از دیدگاه بیرونی؛ فرهنگی است؛ به عبارت دیگر، معارف بشری که از ادراک محسوسات شروع می‏شود، مراتب پیچیده معقولات را در می‏نوردد و افراد بشر را به دو قسم «خواص» و «عوام» تقسیم می‏کند و طبایع عامی را مشتاق محسوسات و طبایع خواص را گذر از محسوسات و گرایش به معقولات می‏ انگارد. «إن أکرمکم عند الله أتقیکم» «فلا أنساب بینهم و لا یتسائلون روایت نبوی که «الناس من آدم و آدم من تراب و لا فضل لعربی علی عجمی إلا بالتقوی» تنها معیار برای تقسیمات افراد و جامعه، «علم و حکمت و سبقت در محاسن اخلاقی است. در هر صورت وی اصالت را به بخش معنوی جامعه و فرهنگ مردم می‏دهد «نه چارجوبهای مادی، قالب‏ها و نهادها و نه حتی رابطه‏های آن» از این رو، علاقه چندانی برای طبقه بندی و تقسیمات نهادی جامعه، نشان نمی‏دهد. انواع دولت ۱ ـ دولت کامله یا آرمانی: حکومت آرمانی که مدینه فاضله تلقی می‏شود در مرحله اول «حکومت انبیاء» و در مرحله بعد حکومت امامان علیه‏السلام از «امامت و حکومت علی علیه‏السلام » تا «دولت عادله جهانی حضرت مهدی ( عج)» قرار دارد؛ ۲ ـ خلافت: گاهاً آن را تایید می کند و گاهی آن را نفی اما در هر صورت آن را به عنوان یک واقعیت خارجی طرح کرده و از انواع حکومت‏ها بر می‏شمرد؛ ۳ ـ سلطنت عادله: بیرونی وقتی به توصیف پادشاهان ایران باستان می‏پردازد حکومت پادشاهی ایران را چنین توصیف می‏کند: «پادشاهان ایران، مردمی با محبت و رعیت پرور بودند و به عدل مشهور جهانیان، و همواره به کار مردم نظر داشتند. از منظر بیرونی، سلطنت عادله به واسطه صفت عدالت که مهم‏ترین فضیلت دولت کامله محسوب می‏شود، دارای مشروعیت است. ۴ ـ دولت جائر یا جاهله: از نظر بیرونی، اگر دولتی صفت عدالت را نداشته باشد و غایت آن امنیت، آسایش، آبادانی و رفع ظلم از رعیت نباشد دولت غیر مشروع و «دولت فرعونی» است . دولت آرمانی و مطلوب ابوریحان، «دولت عقل» است که در آن شایستگان و نخبگان فرهنگی به منظور تأسیس مدینه فاضله و ایجاد عدالت در جامعه تلاش می‏کنند. بنابر این، وی در آثار خود به دنبال جامعه‏ای است که مردمش عاقل و دولتش « دولت عاقلان و غایت سیاستش کمال» سعادت و «آسایش رعیت» باشد. بیرونی برای ترسیم دولت آرمانی، به عبارات افلاطون و ارسطو در خصوص «شهر برین و آسمانی، اشاره دارد البته با این فرق که شهر خدا و دولت آرمانی بیرونی در آسمان‏ها نیست، بلکه دولتی زمینی است که به شکل ناقص در زمان پیامبر صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله «مدینة النبی» و ائمه معصومین علیهم‏ السلام محقق شده است و شکل کامل آن در «آخر الزمان توسط حضرت مهدی (عج) محقق خواهد شد». بدین ترتیب حق حکومت : اولاً بالذات از آن خداست که رئیس العقلا و عقل مطلق است . در مرتبه بعد از آن رسول خداوند صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و معصومین علیه‏السلام » است، چرا که به واسطه عصمت بر خلاف مقتضای عقل عمل نمی‏کنند . در مرتبه سوم حکومت از آن کسانی است که به پیروی از معصومین علیه‏السلام در پی ایجاد نظام عادلانه در جامعه هستند. عوامل مشروعیت دولت مشروعیت به معنای حقانیت و مقبولیت از دیدگاه بیرونی به دو عنصر مهم باز می‏گردد: یکی «عقل» و دیگری « دین » همچنان که عقل در نهاد انسان هماهنگ کننده و متعادل کننده‏نیروهای متضاد است در اجتماع نیز عقل متکفل عدالت اجتماعی است. اولین و مهمترین عنصر در مشروعیت حکومت، عدالت است. دومین عامل مشروعیت دولت آموزه‏های دینی است که مفسر حقیقی عدالت فردی و اجتماعی هستند. درک عدالت منوط به درک صحیح شریعت است و فهم شریعت نیز محتاج به طبقه خاصی از عالمان دین و دنیاست. «سیرت فاضله همان است که دین آن را بایسته گرداند»؛ تنها تکالیف و مقررات الهی است که طبع عصیان‏گر بشر را کنترل و جامعه را از انحطاط باز می‏دارد. صفات حاکمان الف) عقل تدبیری از دیدگاه بیرونی، انسان‏ها در طول ادوار زندگی خود سه کمال را می‏گذرانند و تنها کسانی شایستگی رهبری جامعه را دارند که ضمن گذر از بلوغ جسمی و بلوغ عقلی به بلوغ تدبیری نیز رسیده باشند. معنای بلوغ تدبیری این است که اگر به فرمانروایی رسید بتواند همه مردم را اداره کند و یا اگر خانواده تشکیل داد بتواند امر خانواده را اداره نماید و یا اگر تنها ماند خود را اداره نماید. ب ) عدالت عدالت هدف و غایت حکومت و نظام اجتماعی محسوب می شود که بایستی توسط حاکمان عادل محقق شود. برای بیرونی « حاکم عادل» موضوعیت دارد نه صرف عدالت ج ) محبت «محبت» برای حاکمان، سیاست را اخلاقی می‏کند و بین فرمانروا و فرمانبردار، الفت ایجاد می‏کند. د ) تقوا تقوا و پرهیزگاری از دیگر صفات ارزشی و اخلاقی برای حاکمان است که موجب هبستگی و وحدت معنوی در جامعه سیاسی می‏شود . ه) علم «انسان مطلوب» و «جامعه فاضله» آن است که به دانایی رسیده باشد . وی بیان می دارد جامعه سیاسی و اجتماعی د رکشاکش سه عنصر «دین ، دانایی و جهل» قرار گرفته است و وظیفه حاکمان به عنوان نمایندگان «خواص جامعه» ضمن این‏که خود می‏بایست قله رفیع عقل و دانایی را بپیمایند، جامعه را نیز باید به سوی کمال و سعادت (دانایی) هدایت کنند . کار ویژه های دولت الف ) تأمین عدالت عدالت عالی‏ترین فضیلت فردی و اجتماعی است و از این رو، عدالت اقتصادی و سیاسی را بالاترین فضایل و کمالات جامعه تلقی می‏کند که حکومت متکفل تأمین آن است . ب ) تأمین امنیت و آسایش مبنای زندگی مدنی «امنیت اجتماعی» است. اوضاع نا به سامان دولت‏ها و حاکمیت‏های سیاسی عصر بیرونی از دلایل دیگر طرح این مورد به شمار می آید. ج ) عمران و آبادانی بیرونی هر وقت از حکومت‏های عادل بحث کرده به نوعی مهم‏ترین خصیصه آنها را گسترش علم، اصول صناعات و شهر نشینی و در یک کلمه «ایجاد تمدن»، ذکر نموده است. د ) اجرای قوانین عقل و دین جامعه سیاسی دارای دو منبع تغذیه است: یکی، دین که مجموعه‏ای از قوانین ثابت و غیرمتغیر است و دیگری، عقل که مجموعه‏ای از مقررات متغیر است که عقلا بر اساس نیازمندیهای زمان و مکان وضع می‏کنند. ایشان اجرای قوانین (عقلی و شرعی) را لازم و مکمل همدیگر می‏دانست. عوامل ثبات و بقای حکومت الف) عدالت از دیدگاه بیرونی، همان‏گونه که در طبیعت عدل حافظ نظام طبیعت است و به واسطه مشیت الهی نیازهای موجودات بدون اسراف و خسّت به آنها اعطا شده است، در نظام انسانی نیز عدالت حافظ نظام اجتماعی است. ب) رهبر شایسته از منظر وی، همان‏گونه که عقل در نهان انسان موجب ثبات و تعادل قوای متعارض است، طبقه اندیشمندان نیز کارویژه تعادل و ثبات جامعه را بر عهده دارد. عقل چیزی جز عدل نیست و رهبر شایسته کسی جز مجری عدالت نمی‏باشد . ج) رفاه و امنیت وی فلسفه حقیقی تشکیل حکومت را خوشبختی و رفاه عمومی جامعه می‏انگارد و عدم رعایت این امور را سبب «سقوط نظام و حکومت» می‏داند. د) مشروعیت دینی حکومت ماهیت حکومت از دیدگاه بیرونی، مشروعیت دوگانه (عقل و دین) دارد که تنها در صورتی که این دو تلفیق یابند، حاکمیت مشروعیت و در نتیجه دوام و ثبات حاصل خواهد شد. وی در مقایسه بین این دو، اولویت را به دین می‏دهد. ه) مشارکت سیاسی مردم ابوریحان با توجه به آموزه‏های اسلامی از نقش نظارتی مردم در کنترل دولت و جلوگیری از انحراف آن نیز غفلت نکرده و در مورد حقوق سیاسی شهروندان به بیان حقایق در برابر زمام‏داران اشاره می کند. و) قانون گرایی قانون گرایی از عواملی است که موجب وحدت و همبستگی در اجتماع و شکل‏گیری یک نظام سیاسی و بقای آن می‏گردد. قرون چهارم و پنجم هجری بساط خلافت دچار زوال و انحطاط شده و بر ویرانه‏های آن، دولت‏ها و حاکمیت‏های مستقل جدیدی به وجود آمدند و بیرونی شاهد محیط پرهیجان و شکوفایی و زوال قدرت‏های سامانیان، قراخانیان و غزنویان بود که روح حساس و عقل بینا، وی را به سمت تحلیل علل منازعات اجتماعی و گسیختگی حکومت کشاند. نتیجه ابوریحان بیرونی نیز همانند دیگر متفکران اسلامی از جمله فارابی خصلت های جامعه ایده آل را به خصصیصه های حاکم مرتبط می کند و معتقد است که حاکم باید نیرومند باشد و در تصمیماتی که اتخاذ می کند نباید تزلزل به خود راه دهد. همچنین حاکم باید واجد استعدادها و ظرفیت هایی باشد که بتواند به آسانی برای مشکلات راه حل پیدا کند و از موقعیت های دشوار موفق بیرون آید. چنین زمام داری اگر در نتیجه حمایت مردمش از سوی مذهب مورد حمایت قرار گیرد خواهد توانمست با پشتیبانی این دو نیرو که در حد کمال موافق و هماهنگی قرا دارند جامعه ای پیروز و متعادل داشته باشد. منبع : ( خلاصه ای از مقاله زندگی و اندیشه سیاسی ابوریحان بیرونی که توسط غلامحسن مقیمی نوشته شده است. )