در آمدي بر اقتصاد شهري – بهروز هادي زنوز – شماره اول فصلنامه اقتصاد شهر - بخش اول
مقدمه :
علم اقتصاد شهري به مطالعه ي اقتصادي مناطق شهري مي پردازد . در اين رشته ،از ابزارهاي علم اقتصاد براي تجزيه و تحليل مسائل مربوط به مكان يابي بنگاهها و خانوارها در شهر ( كاربري اراضي شهري ) مسكن شهر ، ترابري شهري ، زيرساختها و تسهيلات شهري ، ماليه شهري و فقر و حاشيه نشيني در شهر استفاده مي شود . به عبارت دقيق تر ،علم اقتصاد شهري شاخه اي از اقتصاد خرد است كه در آن ساختار فضايي شهر و مكان گزيني خانوارها و موئسسات اقتصادي مطالعه مي شود .
در ايران اقتصاد شهري و منطقه اي در دانشكده هاي معماري و شهرسازي و در دوره كارشناسي ارشد رشته هاي برنامه ريزي شهري وطراحي شهري تدريس مي شود . اين دروس در دروه كارشناسي ارشد برخي از رشته هاي مديريت و علوم اجتماعي و اقتصاد نيز ارائه مي شود ؛ اما از آنجا كه دانشجوين اين رشته ها با مباني نظري اقتصاد خرد و ابزارهاي تحليلي آن آشنايي كافي ندارند ، در عمل مهارت لازم را براي انجام مطالعات كاربردي اقتصاد شهري به دست نمي آورند .
پيشينه تاريخي اقتصاد شهري
آدام اسميت ،دركتاب ثروت ملل بحثي با عنوان برآمدن و پيشرفت شهرها بعد از سقوط امپراطوري رم دارد وبه تمايل مالكان براي ساختن بناهاي خود در كنار يكديگر و محصور كردن آنها براي آساني دفاع اشاره كرده است . اما بعد از فروپاشي امپراتوري رم ،مالكان تمايل داشتند در قصرهاي پراكنده اي زندگي كنند كه با قلعه هايي استوار احاطه شده بود و هم چنين در كنار املاك و پيوستگان خود باشند . در آن زمان شهرها
بيشتر محل سكونت تاجران و افزارمندان بود كه در آن ايام در موقعيت اجتماعي پست قرار داشتند . بعدها شهرنشينان حقوقي را در زمينه ي مالكيت خصوصي و آزادي ازدواج دخترشان به دست آوردند . شهرنشينان مردم فقيري بودند كه بايد انواع ماليات را پراخت مي كردند ؛ مهمترين آنها ماليات بر فروش ، ماليت عبور از پل و ماليات سرانه بود .وصول ماليات شهرها به صورت يك جا به اهالي شهر واگذار مي شد تا خود آن را جمع آوري كنند و به پادشاه يا اراب تحويل دهند آدام اسميت ،به طور خلاصه چگونگي شكل گيري شهرهاي خودفرمان را در اروپا توضيح داده است . او هم چنين رونق شهرهاي ساحلي را در سايه داد وستد بيان كرده است . پنجاه سال بعد از اسميت ،فون تانن به بيان مفاهيم نظري اي پرداخت كه اقتصاد دانان شهري از آن بهره جستند . آلفرد مارشال اغلب نويسندگان نئوكلاسيك – با كمال شگفتي – با وجود سرعت بالاي شهرنشيني در دوره خود ،سخني در مورد مناطق شهري به ميان نياورده اند .
مباحثی از اقتصاد شهری
بهروز هادی زنوز – شماره فصلنامه اقتصاد شهر ، بهار 1388 – بخش دوم
بعد از جنگ جهانی دوم با توجه به رشد سریع تحقیقات اقتصادی و افزایش تدریجی کمیت و کیفیت اطلاعات آماری ، تحقیقات مربوط به مسائل شهری افزایش یافت . در سال 1951 ، کلارک تخمین های خود را درباره تراکم جمعیت در شهرهای مختلف جهان منتشر کرد . یکی از مهم ترین آثار تئوریکی قبل از سال 1964 ، کار وینگو بود . کار وی بخشی از برنامه تحقیقاتی بزرگی به شمار می رفت که در موسسه ی منابع برای آینده در دست انجام بود . در این زمینه ، مقاله ی اقتصاد سنجی نیدرکورن نیز که بخشی از برنامه تحقیقاتی شرکت رند در مورد اقتصاد شهری بود ، از جمله آثار درخور یادآوری است . انتشار کتاب آلنسو با عنوان «مکان و کاربری اراضی » ، را می توان نقطه ی آغازین اقتصاد شهری با عنوان رشته ای علمی با بنیان نظری سازگار دانست . بعد از سال 1964 جهان شاهد انفجار کارهای نظری در مورد اقتصاد شهری بوده است . الگوهای نظری ، چهارچوبی سازگار ، وجود می آورند که می توان در قالب آن به مسائل تجربی فکر کرد . افزون بر این ، آثار نظری ، فرضیه های علمی مشخصی را مطرح می کنند که به کمک داده ها می توان آنها را آزمون کرد . نکته ی مهم دیگر این است که کارهای نظری مسائل مفهومی نوینی را مطرح می کردند که علاقه ی نظریه پردازان به اقتصاد شهری را – هر چند به طور موقت – جلب می کرد . در این مورد می توان از علاقه ی اقتصاد دانان برجسته ای مانند دیکسیت ، میرلس و سولو به اقتصاد شهری یادکرد . اقتصاد شهری که در دهه های 1960 و 1970 رشد کرد ، از پیشرفت های اقتصاد خرد در دهه های گذشته و ابزارهای غنی تحلیل رفتار مصرف کننده ، بنگاها و بازارها بهره مند شد . می توان گفت زمان تحقیقات نظری درباره اقتصاد شهری تا حدودی حاصل پیشرفت هایی بود که در نظریه اقتصاد خرد در دهه های بعد از جنگ صورت گرفته بود .
یک نکته ی درخور تأمل در مورد پیشرفتهای مفهومی اقتصاد شهری ، این است که نظریه ی اقتصاد شهری نیازمند کاربرد ابزارهای نظریه ی اقتصاد خرد در بستر ویژه ی فضایی آن است . نکته جالب این است که با آنکه اغلب تحلیل های اقتصاد خرد به زبان انگلیسی بود . اما اغلب کارهایی که در زمینه تجلیل فضایی صورت گرفته بود . به زبان آلمانی بود . بنابراین شاهد یک درنگ زمانی در تلفیق این دو جزء اقتصاد شهری بوده ایم .
مباحثي از اقتصاد شهري ،دكتر ارتور اوساليوان – بخش اول
شهرها هميشه شومينه تمدن بوده اند ، جايي كه از آنجا ، نور و گرما به بيرون ساطع مي‌شود تئودور پاركر
اقتصاد شهري مطالعه انتخابهاي مكاني بنگاهها و خانوارهاست . شاخه هاي ديگر اقتصاد ، سرچشمه هاي مكاني تصميم گيري را ناديه انگاشته و فرض راحت و غير واقع بينانه هاي را به كار مي‌برند كه بر طبق آن ،تمام توليد و مصرف در يك نقطه از مكان انجام مي شود . در مقابل اقتصاد شهري به بررسي موضع كجايي انجام فعاليتهاي اقتصادي مي پردازد . در اقتصاد شهري ، يك سرپرست خانوار انتخاب مي كند كه كجا كار كند و در كجا زندگي كند ،به همين منوال يك بنگاه به انتخاب محل احداث كارخانه ، اداره يا فروشگاهي مي پردازد .
تمركز بر تصميمهاي مكان يابي به ما اجازه مي دهد به بررسي اين بپردازيم كه چرا شهرها وجود دارند ، چه طور رشد مييابند. چگونه فعاليتهاي مختلف در شهرها تركيب يافته و به نظم در آ«ده اند و هم چنين به جنبه هاي مكاني مسائل و مشكلات شهري مانند زوال شهري ، آلودگي ،تراكم ،جرم و جنايت و فقر توجه داشته باشيم .
ابداع و نوآوري در شهرها
شهرها تفكر خلاق و نوآوري را تسهيل مي كنند يكي از نهاده هاي لازم براي خلاقيت، ارتباطات شخصي بين مردمي است كه داراي علائق و ايده هاي مشترك مي باشد . ارتباطات چهره به چهره موثرترين ابزار انتقال ايده هاي ظريفي است كه به توسعه محصولات جديد و فرايند هاي توليد مي انجامد يك شهر فرصتهاي بسياري را براي مردم جهت تعامل با كساني كه داراي علائق مشترك هستند ،فراهم مي آورد ، بنابراين باعث ارتقاء تفكر خلاق مي شود از ديد اقتصاد شهري ،شهر فرصتهايي را براي انتشار آگاهي و دانش ،ايده هاي مشترك مردم ،توسعه محصولات جديد و فناوري هاي توليد فراهم مي آورد .
يادگيري در شهرها
شهرها فرصت هايي را براي آموختن مهارت براي كارگران فراهم مي آورند . سرمايه انساني به شكل دانش و مهارت كسب شده به وسيله نيروي كار به شكل تحصيل رسمي ، تجربه كاري و تعاملات اجتماعي تعريف شده است . يكي از شيوه هاي افزايش سرمايه انساني شما ، يادگيري از راه تقليد و الگوگيري است ؛ چنانچه شخصي را مورد مشاهده قرار دهيد كه وظيقه اش را به نحو كارآ ا»جام مي دهد . مي توانيد آنچه را كه از وي ياد گرفته ايد در رابطه با وظيفه خود به كار ببريد .
تجارت و توليد در شهرها
شهرها با تامين مكان تجمع مناسب ،امكان تجارت و بازرگاني را براي خريداران و فروشندگان آسان مي كنند . شهرهاي فنقيه اي در هزاره سوم قبل از ميلاد ، اولين شهرهاي تجاري بودند كه به كشتي هاي بادباني سريعي مجهز شدند . فنقي ها واسطه هاي ورود به حوزه درياي مديترانه بودند و به تجارت مواد خام ،موادخوراكي ، منسوجات و جواهرات مي پرداختند آتن نيز در دوران شكوفايي اش در 500 سال قبل از ميلاد به عنوان مكاني براي تجارت منطقه اي از رونق به سزايي برخوردار بود . شهرها به عنوان مراكز توليد نيز شناخته شده اند زيرا توليد بسياري از كالاها و خدمات در يك محيط شهري با تراكم بالاتر از راندمان بيشتري برخوردار است . در طول دوره قرون وسطي ،شهرهاي انگليسي ،پوشاك پشمي را براي صادرات توليد مي كردند . در اين اواخر انقلاب صنعتي سبب ايجاد جهش در فعاليت هاي توليدي كارخانه اي شده و رشد شهرها را سرعت بخشيد . در دهه هاي اخير توليد كالا به شيوه علمي از اهميت بسياري برخوردار بوده و تحولات عميقي در شهرها را به دنبال داشته است .
مصرف در شهرها
شهر ها انواعي از كالا و خدمات را براي مصرف كنندگان فراهم مي آورند . آيا تنوع مصرفي بيشتر كه در شهرها وجود دارد . به عنوان يك موضوع از اهميت برخوردار است؟ در دهه هاي اخير شهرها داراي بيشترين تنوع كالاهاي مصرفي مشخص ، رشد بسيار سريع تري داشته اند در ايالات متحده ، نواحي كلانشهري كه داراي سريعترين نرخ رشد بوده اند ،تعداد بيشتري رستوران و سرانه اجراي زنده برنامه ها هنري داشته اند در مقابل شهرهايي كه داراي امكانات فراواني براي بازي بولينگ و سينما تئاتر بوده اند با نرخ كمتري رشد يافته اند . در فرانسه ،شهرهايي كه سريعترين رشد را داشته اند ،آنهايي هستند كه داراي تعداد نسبتا" بالايي رستوران مي باشند .
