۱۳۹۰-۷-۲۲، ۰۹:۱۳ عصر
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی با استفاده از تعریف به کار رفته توسط اتحادیه اروپا، آمایش سرزمین را به‌صورت زیر تعریف کرده است: آمایش سرزمین تنظیم کنش متقابل بین عوامل انسانی و عوامل محیطی است که به‌منظور ایجاد سازمان سرزمینی عقلایی مبتنی بر بهره‌گیری بهینه از استعدادهای انسانی و محیطی از طریق افزایش کارایی و بازدهی اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعی، رفع فقر و محرومیت و برقراری تعادل و توازن در برخورداری از سطح معقول توسعه و رفاه در نقاط و مناطق جغرافیایی، ایجاد نظام کاربری اراضی متناسب با اهداف توسعه متعادل و حفظ محیط زیست، ایجاد و تحکیم پیوندهای اقتصادی درون و برون منطقه‌ای و هماهنگ‌سازی تأثیرات فضایی- مکانی سیاستهای بخشی و سیاستهای توسعه مناطق و محورهای خاص، با توجه به اصل وحدت سرزمینی، ملاحظات امنیتی و دفاعی و حفظ هویت اسلامی- ایرانی به‌گونه‌ای عمل می‌کند که بتواند اهداف چشم‌انداز بلندمدت توسعه کشور و مدیریت یکپارچه سرزمینی را محقق سازد.
سابقه آمایش سرزمین در ایران به ۱۳۵۳ش و زمانی باز می‌گردد که وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین از سوی شورای اقتصاد به مرکز مطالعات و تحقیقات بهره‌وری از سرزمین واگذار شد
در سال ۱۳۴۵ انتشار گزارشی با عنوان «مسئله افزایش جمعیت شهر تهران و نکاتی پیرامون عمران کشوری» توسط مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، توجه مسئولان و محافل دانشگاهی را متوجه مشکلات شهر تهران درخصوص افزایش جمعیت نمود.
تشابه وضعیت ظاهری شهر تهران با پاریس در این زمینه، منجر به درخواست ایران از مهندسین مشاور ستیران برای بررسی وضعیت شهر تهران شد. مهندسین مشاور ایرانی- فرانسوی ستیران در ۱۳۵۱ش گزارش کوتاهی با نام طرح یادداشت مربوط به بهره‌وری سرزمین یا تنسیق سرزمین تهیه کردند که در قالب آن، مباحث و روشهای آمایش سرزمین مطرح شده بود. در ۱۳۵۳ش، قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی تصویب شد و براساس آن، وظیفه تهیه طرح جامع سرزمین به این وزارتخانه محول شد. به‌دنبال این تغییر، مرکزی تحت عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات بهره‌وری از سرزمین با مشارکت وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشاورزی و منابع طبیعی تشکیل گردید و وظیفه تهیه طرح جامع سرزمین به این مرکز واگذار شد. البته، طرح جامع سرزمین بسیار وسیع و مبهم تعریف شده بود. تعیین محل شهرها و مراکز جمعیت آینده با توجه به عوامل محدود کننده، تعیین حدود ظرفیت توسعه شهرهای فعلی و آینده و طرح و تنظیم نقشه توزیع جمعیت، تهیه و تنظیم سیاستها و خط‌مشیهای اجرایی و ضوابط لازم برای هدایت و کنترل شهرنشینی در جهت تحقق طرح جامع سرزمین، مشخص نمودن وضعیت شهرها و شهرکها از نظر فعالیتهای مختلف و بررسی ارتباط شهرهای فعلی و آینده در سطح منطقه و کشور در چارچوب این طرح قرار داده شده بود. برای غلبه بر مشکلات متعدد ناشی از تعریف گسترده طرح جامع سرزمین، براساس تصمیم شورای اقتصاد، این مرکز به سازمان برنامه و بودجه ملحق شد و تحت نظارت شورایی، مرکب از وزیران کشور، کشاورزی و منابع طبیعی، صنایع و معادن، نیرو، مسکن و شهرسازی، سازمان برنامه و بودجه، راه و ترابری، اقتصاد و دارایی، بازرگانی، رئیس سازمان محیط زیست، قائم مقام نخست وزیر و رئیس کل بانک مرکزی قرار گرفت. بدینسان، وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین از طرف شورای اقتصاد به این مرکز محول شد.
این مرکز با موافقت سازمان برنامه از تاریخ ۱۷/۸/۱۳۵۶ش به مرکز برنامه‌ریزی آمایش سرزمین تغییر نام یافت. این مرکز در ۱۳۵۴ش قراردادی با مهندسین مشاور ستیران برای تهیه طرح آمایش سرزمین منعقد کرد. نتایج حاصل از دور اول مطالعات آمایش سرزمین، با نام طرح پایه آمایش سرزمین در ۱۳۵۵ش انتشار یافت. این طرح شامل اصول کلی سازماندهی فضا، توزیع جمعیت و فعالیتها و راهبردهای آمایش بخشهای اقتصادی و اجتماعی بود. اصلی‌ترین دستاورد این طرح، تعیین محورهای اولویت‌دار در توسعه کشور و تقسیم کشور به ۱۳ منطقه اصلی بود که هریک از این مناطق تحت نفوذ و مدیریت یکی از شهرهای اصلی ۱۳گانه قرار داشتند. در قالب این طرح، مراکز عمده کشاورزی، مراکز صنعتی و خدماتی و شبکه‌های اصلی زیربنایی کشور نیز مشخص شده بودند. در همین سال، مطالعات دور دوم آمایش سرزمین در ۴ بخش، از جمله نظام شهری و خط‌مشیهای اجرایی آن، محور خوزستان- آذربایجان و خط‌مشیهای اجرایی آن، تمرکززدایی فعالیتهای بخش دوم و سوم و خط‌مشی اجرایی آن منتشر شد. نتایج نهایی از مطالعات دور اول و دوم ستیران، با عنوان رهنمودهای آمایش سرزمین برای تهیه برنامه عمرانی ششم منتشر شد. برهمین‌اساس، برنامه عمرانی ششم دوره پهلوی، با ماهیت آمایشی، تهیه شد که قرار بود از ۱۳۵۶ش به اجرا درآید.
پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش)، موضوع آمایش سرزمین در هاله‌ای از فراموشی قرار گرفت، اما تجربه دوم آمایش سرزمین از ۱۳۶۲ش و با مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران آغاز شد. در ۱۳۶۳ش کلیات مطالعات آمایش سرزمین در هیئت دولت تصویب شد و به‌دنبال آن، نتایج مطالعات انجام یافته با نام طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران توسط دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای سازمان برنامه منتشر گردید. با تصویب سیاستهای آمایش سرزمین در شورای اقتصاد، گزارش نهایی مرحله اول طرح پایه با عنوان خلاصه و جمع‌بندی مطالعات در ۱۳۶۴ش ارائه شد. این گزارش ابتدا به تحلیل مختصری از وضع گذشته و موجود اقتصاد کلان و سازمان فضایی کشور می‌پرداخت و سپس، براساس مفروضاتی از راهبرد توسعه ملی، نسبت به ارائه اصلی‌ترین گزینه‌های توسعه ملی در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی، جمعیت و جوامع و سازماندهی و تجهیز فضا، به‌عنوان چارچوب تهیه طرح آمایش کشور، پرداخته است.
در ۱۳۶۸ش، مطالعات طرح کالبدی ملی ایران توسط وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شد. تهیه چارچوب نظری شرح خدمات طرح جامع سرزمین یا طرح کالبدی ملی و منطقه‌ای از سوی این وزارتخانه به مهندسین مشاور داخلی واگذار شد و نتیجه مطالعات مشاور در مهرماه ۱۳۶۹ش، با عنوان طرح‌ریزی کالبدی: ملی و منطقه‌ای، چارچوب نظری و شرح خدمات انتشار یافت. در ۱۳۷۱ش، وزارت مسکن و شهرسازی به تهیه طرح کالبدی ملی اقدام کرد. در طرح مذکور این اهداف تعیین شده بود: رتبه‌بندی شهرها، قطبهای منطقه‌ای و حوزه نفوذ هریک از آنها، سلسله مراتب بین شهرها و استخوان‌بندی شهرها به معنای بررسی توأم تاروپود و سلسله مراتب آنها.
شورای‌عالی اداری در تاریخ ۹/۲/۱۳۷۱ش، طی مصوبه‌ای، وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین را به سازمان برنامه و بودجه و وظیفه تهیه طرحهای کالبدی ملی و منطقه‌ای را به وزارت مسکن و شهرسازی واگذار نمود
در ۱۳۷۲ش، خط مشیهای ملی و منطقه‌ای آمایش سرزمین برای درج در برنامه دوم توسعه کشور، تهیه و با اصلاحاتی در جلسات خردادماه همان سال به تصویب شورای اقتصاد رسید، اما در پیوست نهایی لایحه فقط خط‌مشیهای ملی آمایش سرزمین درج گردید و مباحث منطقه‌ای آن حذف شد.
در ۱۳۷۵ش، مطالعات طرح کالبدی ملی به تصویب رسید و از سال بعد، یکبار دیگر مطالعات آمایش سرزمین در سازمان شروع شد. با احتساب مطالعات انجام یافته در سالهای قبل از انقلاب اسلامی توسط مهندسین مشاور ستیران، این مطالعات را می‌توان دور سوم مطالعات آمایش سرزمین در کشور بشمار آورد.
در ۱۳۷۹ش، جمع‌بندی مطالعات آمایش به هیئت دولت ارائه شد که به اندیشه ضرورت برخورداری از چشم‌انداز شکل داد.
در ۱۳۸۲ش، سیاستهای کلی برنامه چهارم مشتمل بر ۵۲ ماده ابلاغ شد که در مادة ۱۹ آن، آمایش سرزمین بود.
در تاریخ ۶/۸/۱۳۸۳ش، ضوابط ملی آمایش سرزمین توسط هیئت وزیران تصویب شد
در ۱۳۸۴ش، تشکیلات مرکز ملی آمایش سرزمین در چارچوب کادر سازمانی معاونت امور اقتصادی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تصویب شد و این مرکز رسماً شروع به فعالیت کرد.
منابع:
- شرح خدمات برنامه آمایش استان. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه، مرکز ملی آمایش سرزمین، شهریور ۱۳۸۵٫
- مکاتبات رسمی سازمان برنامه و بودجه.
- توفیق، فیروز. آمایش سرزمین، تجربه جهانی و انطباق آن با وضع ایران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، ۱۳۸۴٫
- طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران، کتاب اول: کلیات و اصول سازماندهی فضای کشور، سازمان برنامه و بودجه، تهران: دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای، بی‌تا.
- طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران. کتاب دوم، ۳ جلد، سازمان برنامه و بودجه، تهران: دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای، بی‌تا.
- ستیران. نظام شهری و خط‌مشی اجرایی آن. ۱۲ جلد، سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز آمایش سرزمین، ۱۳۵۶٫
- ستیران. جامعه روستایی، خط‌مشی اجرایی آن. سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز آمایش سرزمین، ۱۳۵۶٫
- ستیران. عدم تمرکز فعالیتهای بخش دوم و سوم و خط‌مشی اجرایی آن. سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز آمایش سرزمین، ۱۳۵۶٫
- طرح کالبدی ملی ایران. گزارش تلفیق طرح کالبدی ملی ایران. ۴ جلد، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران: معاونت شهرسازی و معماری، ۱۳۷۵٫ فاطمه تقی‌زاده
سابقه آمایش سرزمین در ایران به ۱۳۵۳ش و زمانی باز می‌گردد که وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین از سوی شورای اقتصاد به مرکز مطالعات و تحقیقات بهره‌وری از سرزمین واگذار شد
در سال ۱۳۴۵ انتشار گزارشی با عنوان «مسئله افزایش جمعیت شهر تهران و نکاتی پیرامون عمران کشوری» توسط مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، توجه مسئولان و محافل دانشگاهی را متوجه مشکلات شهر تهران درخصوص افزایش جمعیت نمود.
تشابه وضعیت ظاهری شهر تهران با پاریس در این زمینه، منجر به درخواست ایران از مهندسین مشاور ستیران برای بررسی وضعیت شهر تهران شد. مهندسین مشاور ایرانی- فرانسوی ستیران در ۱۳۵۱ش گزارش کوتاهی با نام طرح یادداشت مربوط به بهره‌وری سرزمین یا تنسیق سرزمین تهیه کردند که در قالب آن، مباحث و روشهای آمایش سرزمین مطرح شده بود. در ۱۳۵۳ش، قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی تصویب شد و براساس آن، وظیفه تهیه طرح جامع سرزمین به این وزارتخانه محول شد. به‌دنبال این تغییر، مرکزی تحت عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات بهره‌وری از سرزمین با مشارکت وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشاورزی و منابع طبیعی تشکیل گردید و وظیفه تهیه طرح جامع سرزمین به این مرکز واگذار شد. البته، طرح جامع سرزمین بسیار وسیع و مبهم تعریف شده بود. تعیین محل شهرها و مراکز جمعیت آینده با توجه به عوامل محدود کننده، تعیین حدود ظرفیت توسعه شهرهای فعلی و آینده و طرح و تنظیم نقشه توزیع جمعیت، تهیه و تنظیم سیاستها و خط‌مشیهای اجرایی و ضوابط لازم برای هدایت و کنترل شهرنشینی در جهت تحقق طرح جامع سرزمین، مشخص نمودن وضعیت شهرها و شهرکها از نظر فعالیتهای مختلف و بررسی ارتباط شهرهای فعلی و آینده در سطح منطقه و کشور در چارچوب این طرح قرار داده شده بود. برای غلبه بر مشکلات متعدد ناشی از تعریف گسترده طرح جامع سرزمین، براساس تصمیم شورای اقتصاد، این مرکز به سازمان برنامه و بودجه ملحق شد و تحت نظارت شورایی، مرکب از وزیران کشور، کشاورزی و منابع طبیعی، صنایع و معادن، نیرو، مسکن و شهرسازی، سازمان برنامه و بودجه، راه و ترابری، اقتصاد و دارایی، بازرگانی، رئیس سازمان محیط زیست، قائم مقام نخست وزیر و رئیس کل بانک مرکزی قرار گرفت. بدینسان، وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین از طرف شورای اقتصاد به این مرکز محول شد.
این مرکز با موافقت سازمان برنامه از تاریخ ۱۷/۸/۱۳۵۶ش به مرکز برنامه‌ریزی آمایش سرزمین تغییر نام یافت. این مرکز در ۱۳۵۴ش قراردادی با مهندسین مشاور ستیران برای تهیه طرح آمایش سرزمین منعقد کرد. نتایج حاصل از دور اول مطالعات آمایش سرزمین، با نام طرح پایه آمایش سرزمین در ۱۳۵۵ش انتشار یافت. این طرح شامل اصول کلی سازماندهی فضا، توزیع جمعیت و فعالیتها و راهبردهای آمایش بخشهای اقتصادی و اجتماعی بود. اصلی‌ترین دستاورد این طرح، تعیین محورهای اولویت‌دار در توسعه کشور و تقسیم کشور به ۱۳ منطقه اصلی بود که هریک از این مناطق تحت نفوذ و مدیریت یکی از شهرهای اصلی ۱۳گانه قرار داشتند. در قالب این طرح، مراکز عمده کشاورزی، مراکز صنعتی و خدماتی و شبکه‌های اصلی زیربنایی کشور نیز مشخص شده بودند. در همین سال، مطالعات دور دوم آمایش سرزمین در ۴ بخش، از جمله نظام شهری و خط‌مشیهای اجرایی آن، محور خوزستان- آذربایجان و خط‌مشیهای اجرایی آن، تمرکززدایی فعالیتهای بخش دوم و سوم و خط‌مشی اجرایی آن منتشر شد. نتایج نهایی از مطالعات دور اول و دوم ستیران، با عنوان رهنمودهای آمایش سرزمین برای تهیه برنامه عمرانی ششم منتشر شد. برهمین‌اساس، برنامه عمرانی ششم دوره پهلوی، با ماهیت آمایشی، تهیه شد که قرار بود از ۱۳۵۶ش به اجرا درآید.
پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش)، موضوع آمایش سرزمین در هاله‌ای از فراموشی قرار گرفت، اما تجربه دوم آمایش سرزمین از ۱۳۶۲ش و با مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران آغاز شد. در ۱۳۶۳ش کلیات مطالعات آمایش سرزمین در هیئت دولت تصویب شد و به‌دنبال آن، نتایج مطالعات انجام یافته با نام طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران توسط دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای سازمان برنامه منتشر گردید. با تصویب سیاستهای آمایش سرزمین در شورای اقتصاد، گزارش نهایی مرحله اول طرح پایه با عنوان خلاصه و جمع‌بندی مطالعات در ۱۳۶۴ش ارائه شد. این گزارش ابتدا به تحلیل مختصری از وضع گذشته و موجود اقتصاد کلان و سازمان فضایی کشور می‌پرداخت و سپس، براساس مفروضاتی از راهبرد توسعه ملی، نسبت به ارائه اصلی‌ترین گزینه‌های توسعه ملی در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی، جمعیت و جوامع و سازماندهی و تجهیز فضا، به‌عنوان چارچوب تهیه طرح آمایش کشور، پرداخته است.
در ۱۳۶۸ش، مطالعات طرح کالبدی ملی ایران توسط وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شد. تهیه چارچوب نظری شرح خدمات طرح جامع سرزمین یا طرح کالبدی ملی و منطقه‌ای از سوی این وزارتخانه به مهندسین مشاور داخلی واگذار شد و نتیجه مطالعات مشاور در مهرماه ۱۳۶۹ش، با عنوان طرح‌ریزی کالبدی: ملی و منطقه‌ای، چارچوب نظری و شرح خدمات انتشار یافت. در ۱۳۷۱ش، وزارت مسکن و شهرسازی به تهیه طرح کالبدی ملی اقدام کرد. در طرح مذکور این اهداف تعیین شده بود: رتبه‌بندی شهرها، قطبهای منطقه‌ای و حوزه نفوذ هریک از آنها، سلسله مراتب بین شهرها و استخوان‌بندی شهرها به معنای بررسی توأم تاروپود و سلسله مراتب آنها.
شورای‌عالی اداری در تاریخ ۹/۲/۱۳۷۱ش، طی مصوبه‌ای، وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین را به سازمان برنامه و بودجه و وظیفه تهیه طرحهای کالبدی ملی و منطقه‌ای را به وزارت مسکن و شهرسازی واگذار نمود
در ۱۳۷۲ش، خط مشیهای ملی و منطقه‌ای آمایش سرزمین برای درج در برنامه دوم توسعه کشور، تهیه و با اصلاحاتی در جلسات خردادماه همان سال به تصویب شورای اقتصاد رسید، اما در پیوست نهایی لایحه فقط خط‌مشیهای ملی آمایش سرزمین درج گردید و مباحث منطقه‌ای آن حذف شد.
در ۱۳۷۵ش، مطالعات طرح کالبدی ملی به تصویب رسید و از سال بعد، یکبار دیگر مطالعات آمایش سرزمین در سازمان شروع شد. با احتساب مطالعات انجام یافته در سالهای قبل از انقلاب اسلامی توسط مهندسین مشاور ستیران، این مطالعات را می‌توان دور سوم مطالعات آمایش سرزمین در کشور بشمار آورد.
در ۱۳۷۹ش، جمع‌بندی مطالعات آمایش به هیئت دولت ارائه شد که به اندیشه ضرورت برخورداری از چشم‌انداز شکل داد.
در ۱۳۸۲ش، سیاستهای کلی برنامه چهارم مشتمل بر ۵۲ ماده ابلاغ شد که در مادة ۱۹ آن، آمایش سرزمین بود.
در تاریخ ۶/۸/۱۳۸۳ش، ضوابط ملی آمایش سرزمین توسط هیئت وزیران تصویب شد
در ۱۳۸۴ش، تشکیلات مرکز ملی آمایش سرزمین در چارچوب کادر سازمانی معاونت امور اقتصادی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تصویب شد و این مرکز رسماً شروع به فعالیت کرد.
منابع:
- شرح خدمات برنامه آمایش استان. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه، مرکز ملی آمایش سرزمین، شهریور ۱۳۸۵٫
- مکاتبات رسمی سازمان برنامه و بودجه.
- توفیق، فیروز. آمایش سرزمین، تجربه جهانی و انطباق آن با وضع ایران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، ۱۳۸۴٫
- طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران، کتاب اول: کلیات و اصول سازماندهی فضای کشور، سازمان برنامه و بودجه، تهران: دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای، بی‌تا.
- طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران. کتاب دوم، ۳ جلد، سازمان برنامه و بودجه، تهران: دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای، بی‌تا.
- ستیران. نظام شهری و خط‌مشی اجرایی آن. ۱۲ جلد، سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز آمایش سرزمین، ۱۳۵۶٫
- ستیران. جامعه روستایی، خط‌مشی اجرایی آن. سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز آمایش سرزمین، ۱۳۵۶٫
- ستیران. عدم تمرکز فعالیتهای بخش دوم و سوم و خط‌مشی اجرایی آن. سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز آمایش سرزمین، ۱۳۵۶٫
- طرح کالبدی ملی ایران. گزارش تلفیق طرح کالبدی ملی ایران. ۴ جلد، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران: معاونت شهرسازی و معماری، ۱۳۷۵٫ فاطمه تقی‌زاده
خدایا:
مرا ببخش ،
به خاطر تمام درهایی که کوبیدم
و خانه تو نبود....!!!!
مرا ببخش ،
به خاطر تمام درهایی که کوبیدم
و خانه تو نبود....!!!!
