نظریه قطب رشد، توسعه از بالا و از پایین

بعد از دهه ۱۹۵۰، سه نظریه اساسی، مباحث جغرافیایی را در روابط شهر و روستا، بر اساس برنامه ریزی توسعه، تحت تاثیر قرار داده است: نظریه قطب رشد، استراتژی توسعه از بالا یا از پایین، شهر به عنوان عامل زایا یا انگلی در امر توسعه. نظریه قطب رشد بر سرمایه گذاری کلان در صنایع بزرگترین شهرها تاکید دارد. در این نظریه، دولت ها می توانند انگیزه های رشد اقتصادی را فراهم آورند. این رشد اقتصادی در خارج از مراکز شهری انتشار می یابد و باعث توسعه اجتماعی – اقتصادی ناحیه ای می گردد. بدین سان در نظریه قطب رشد به شهرها اولویت داده می شود تا توسعه اجتماعی – اقتصادی شهر ها باعث توسعه اجتماعی – اقتصادی روستا ها گردد. این نظریه، بر عملکرد نیروهای بازار آزاد که تاثیرات جانبی آن، محرک توسعه اجتماعی – اقتصادی در سراسر یک ناحیه است، تاکید دارد.

در نقد نظریه قطب رشد می توان بیان داشت که این نظریه برای تمهیدات اجتماعی و توسعه روستایی راهکاری ارائه نمی دهد. چرا که ایجاد صنایع بزرگ را حداکثر در دو یا سه شهر می توان اجرا کرد و برای شهرهای کوچک و میانی و روستاها قابلیت اجرایی ندارد و هیچ گونه پیشنهادی برای توسعه این مناطق ارائه نمی دهد. ایجاد تکنولوژی و صنایع سنگین هزینه بر و سرمایه بر می باشد این صنایع نمی توانند اشتغال زا باشند چون این صنایع به تخصص نیاز دارند باید کارگرانی را آموزش دهیم که این مسئله زمان بر هست و اینکه ما به نتیجه و رشد مورد نظر خواهیم رسید را تضمین نمی کند. همچنین در مورد نیازهای بومی و خدمات محلی راهکاری ارائه نمی دهد. ارتباط ضعیفی با صنایع محلی و خدمات محلی دارد. یک روستا باید کارکرد روستایی داشته باشد و ما اول بایستی کارکرد روستایی را بهبود دهیم. نمی توانیم با ضعیف کردن روستا و قدرتمند کردن شهر، روستا را تابع و وابسته شهر کنیم. جنس فعالیت ها در این دو منطقه جداست، روستا باید فعالیت روستایی انجام دهد تا توسعه پیدا کند و شهر فعالیت شهری. در این نظریه با ایجاد صنایع و توسعه شهر، سعی در توسعه ی روستا داشته اند. در حال که هر دو مورد شهر و روستا به منزله ورودی توسعه هستند و توسعه روستا در درون روستا و در عین حال ارتباط متقابل با شهر باید صورت گیرد نه توسط صنایع ایجاد شده در شهر.به طور خلاصه می توان بیان داشت مهمترین نقد های وارد برای نظریه، عدم انعطاف عملکردی، خطر توجه بیش از حد به صنایع پیش آهنگ، عدم تعادل بین اثرات پخش و اثرات جذب و … است.


توسعه صرفاً به این معنی نیست که هر فردی بخواهد وضعیت خود را بهبود بخشد. بلکه هدف آرمانی توسعه، توسعه کیفیت زندگی آحاد جامعه است. لذا برنامه ریزی توسعه باید به نحوی باشد که منافع اکثریت مردم به ویژه اقشار آسیب پذیر جامعه را در برنامه ریزی های خود مورد عنایت قرار دهد. نظریه استراتژی توسعه از بالا، در اقتصاد نئوکلاسیک ریشه دارد و به رشد مراکز انسانی اهمیت می دهد. در این استراتژی اجرای طرح های بزرگ و استفاده از تکنولوژی پیشرفته توصیه می شود. تجربیات حاصل از اجرای سیاست های قطب رشد در امر توسعه در کشورهای امریکای لاتین و آفریقا، نشان دهنده این واقعیت است که تاثیرات جانبی قطب های رشد در بخش ها، شهر ها، شهرک ها و روستا ها با توفیق همراه نبوده و نتوانسته است توسعه اجتماعی – اقتصادی روستا ها را موجب شود و حتی در بیشتر موارد، تاثیرات منفی و زیانباری در پی داشته است، بدین سان که نابرابری های بین مراکز( قطب های رشد) و پیرامون (روستاها و شهرهای کوچک)، همچنین بین حوزه های شهری و حوزه های روستایی به سرعت افزایش یافته است.

توسعه از پایین، استراتژی جدید تر و بازتابی از تغییر اندیشه های مربوط به ماهیت خود توسعه است. هدف اولیه توسعه از پایین، ارضای نیازهای اساسی ساکنان منطقه است و بر این اساس، توسعه، مبتنی بر بسیج حداکثر منابع طبیعی، انسانی و نهادی منطقه است. برای خدمت به توده مردم و مناطق محروم، سیاست های توسعه باید مستقیما مسائل فقر را هدف بگیرند و در ابتدا از پایین برانگیخته و کنترل شوند. این رویکرد به سیاست های مبتنی بر تفکر “رخنه از بالابه پایین” بی اعتماد است. ویژگی های استراتژی توسعه از پایین عبارتند از :مبتنی بر نیازهای اساسی؛کاربر بودن (در مقابل سرمایه بر بودن)؛ کوچک مقیاس بودن؛ مبتنی بر منابع منطقه ای؛ روستا محور بودن؛ استفاده از فناوری های “مناسب” (در مقابل صرفا فناوری های پیشرفته) تاثیرات جانبی یا تاثیر بر سیر قهقرایی روستاها که در نتیجه عملکرد های سیاست قطب رشد در حوزه های روستایی به وجود می آید، نظریه شهرهای زایای یا شهرهای انگلی را مطرح می کند که برای اولین بار در سال ۱۹۵۷ به وسیله هوزلیتز بیان شده است. در این نظریه، شهرهای زایا به شهرهایی اطلاق می شود که تاثیرات مفید و مثبتی در حوزه نفوذ خود می گذارد و برعکس، شهرهای انگلی به شهرهایی گفته می شود که باعث سیر قهقرایی حوزه های روستایی می گردد.

منابع :
شکوئی, حسین. ۱۳۸۳.دیدگاههای نو در جغرافیای شهری. چاپ هشتم. تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی(سمت).
نعمتی, معصومه. ۱۳۸۸.شهر یا روستا، مسئله این است! تحلیل نظریات موجود در روابط شهر و روستا،روزنامه رسالت شماره ۶۸۸۰، ۳۰آذر ۱۳۸۸٫
مطالب مرتبط