برنامه ریزی مشارکتی
1. مقدمه :
تاریخ حیات انسان تاریخ همکاری و ستیز است. زمانی که نخستین بار انسان دریافت که می تواند با تجمیع توان خود با دیگری بر آن دیگری فائق آید مشارکت زاده شد. برای اولین بار مشارکت شهروندان در اداره ی حکومت، در حکومت آتن و با تبلور خواست شهروندان در تعیین سرنوشت خودشان و در حکومت روم و در قوانین “سایوز” به وقوع پیوست. و در نهایت از انباشت تجربه ی تاریخی بشر، مشارکت در مفهوم امروزی خود متبلور شد. اما ریشه های مشارکت مردمی به شکل کنونی و همه گیر آن را باید در سال های نخستین پس از جنگ دوم جهانی جستجو کرد، زمانیکه برنامه ریزان کشورهای بیشتر توسعه یافته(به ویژه بریتانیا) با مشکل هویت و تثبیت جایگاه برنامه ریزی همچون حرفه ای مستقل، درگیر بودند. در مسیر تثبیت هویت این حرفه، برنامه ریزان سعی نمودند تا به ایجاد پایگاهی قوی و علمی با به کارگیری روش ها و فنون درست و مناسب برای حل مشکلات فضایی بپردازند. در آن زمان(بعد از دهه ی ۱۹۶۰) نیاز به یک نوع جدید برنامه ریزی اجتماعی که بتواند خواسته های شهروندان را پوشش دهد، ابراز شد. این شیوه ی برنامه ریزی، برنامه ریزی با رویکرد مشارکتی بود، که به دنبال جذب مشارکت شهروندان در فرآیند برنامه ریزی گام بر می داشت. در این مقاله ما به دنبال معرفی این شیوه ی برنامه ریزی به عنوان یک رویکرد جدید در برنامه ریزی هستیم، بر این اساس در ابتدا به معرفی واژه ی کلیدی مشارکت و نظریه های مشارکت که در چند دهه ی اخیر در حوزه برنامه ریزی مطرح شده پرداخته ایم و سپس اصول، اهداف، راهبردها و معیارهای عملیاتی برنامه ریزی مشارکتی و شیوه های مشارکت شهروندان در آن را بیان کرده ایم و در پایان به بیان مختصری از تاریخچه مشارکت شهروندان در در اداره امور شهرها در ایران پرداخته ایم.
2. معنای لغوی مشارکت :
در فرهنگ های لغت فارسی مشارکت به معنی شریک ساختن، با هم شریک شدن، شرکت کردن با هم، عمل یا فرآیند شرکت کردن، همدستی، انبازی، تعیین سود یا زیان دو یا چند تن که با سرمایه های معین در زمان های مشخص به بازرگانی پرداخته اند، اشتراک مساعی، توانمند سازی، بسیج مردم، مسئولیت پذیری، خود گردانی، تقسیم کار، انسانی کردن، خود یاری، خود اتکایی و عدم تمرکز آمده است.
در انگلیسی معادل واژه مشارکت کلماتی نظیر sparticipation , anent ,communion , disaffiliation , incorporative , kick in , parcenary , participation , profit sharing , sign off , throwin, partnership , آمده است. در این تحقیق نزدیکترین کلمه ی معادل واژه مشارکت، « participation » می باشد. در فرهنگ های انگلیسی participation به معنی عمل شرکت در چیزی و درگیر شدن در آن می باشد.
3. تعریف مشارکت :
مشارکت یکی از پیچیده ترین و بحث برانگیزترین موضوعات علمی است و با توجه به زمینه علمی آن تعاریف گوناگونی از آن به عمل آمده است. برخی از صاحب نظران در تعریف مشارکت با نگرش کلان، آن را به معنی، شرکت فعالانه افراد در حیات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به طور کلی تمام ابعاد حیات دانسته اند. بر این اساس می توان مشارکت را در زمینه های مختلف مشاهده کرد :
مشارکت سیاسی : که به صورت حضور در فعالیت های سیاسی، احزاب و انتخابات مشاهده می شود.
مشارکت اقتصادی : در فعالیت های اقتصادی و تولید و توزیع و خدمات جلوه می یابد.
مشارکت اجتماعی : که از طریق پیوستن فرد به اجتماع، جماعت و یا گروه، عملکردهای مورد انتظار را به اجرا در می آورد و در طی آن شخصیت انسانیش شکل می گیرد.
مشارکت روانی : که به صورت همدلی و همیاری و تحرک روانی آگاهانه جلوه می کند.
در جایی مشارکت فرآیند در گیر شدن کلیه ی گروههای مردم در همه ی مراحل توسعه جهت ظهور توانایی ها، قابلیت ها و در نتیجه رشد و تعالی مادی و معنوی آنها است. بر اساس این تعریف مشارکت به عنوان عنصری مهم در جهت رسیدن به دموکراسی و توسعه پایدار بیان می شود. در جای دیگر مشارکت به معنی درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت های گروهی است که آنان را بر می انگیزد تا برای دستیابی به هدفهای گروهی یکدیگر را یاری دهند و در مسئولیت کار شریک شوند. در این تعریف سه جزء مهم مورد ملاحظه قرار می گیرد :
درگیری ذهنی و عاطفی که در مرتبه ی نخست مشارکت صورت می گیرد و در این مرحله مشارکت کننده خود – درگیر است و نه کار – درگیر.
انگیزش برای یاری دادن که شخص مشارکت کننده انگیزه ی این را می یابد که با افراد دیگر به مشارکت بپردازد.
پذیرش مسئولیت که مرحله ی نهایی است و فرد مشارکت کننده با توجه به تواناییها یی که در خود می بیند مسئولیتی را می پذیرد.
موسسه تحقیقاتی سازمان ملل متحد، برای توسعه اجتماعی، مشارکت را، کوشش های سازمان یافته برای افزایش منابع و نهادهای نظم دهنده در شرایط اجتماعی معین از سوی برخی از گروهها و جنبش هایی که تاکنون از حیطه اعمال چنین کنترلی محروم بوده اند می داند. بر مبنای این تعریف توانمند سازی گروههای محروم و جدا افتاده جهت ورود آنها به فرآیند مشارکت در تصمیم سازی و نظارت بر امور مربوط به خود، از اهمیتی فزاینده برخوردار می باشد. بر اساس تعاریف بیان شده می توان گفت مشارکت فرآیند درگیر شدن و شرکت فعالانه افراد، به صورت سازمان یافته، در انجام اموری مشخص می باشد.
۴٫ تاریخچه مفهوم مشارکت در برنامه ریزی :
تاریخ حیات انسان تاریخ همکاری و ستیز است. زمانی که نخستین بار انسان دریافت که می تواند با تجمیع توان خود با دیگری بر آن دیگری فائق آید مشارکت زاده شد. برای اولین بار مشارکت شهروندان در اداره ی حکومت، در حکومت آتن و با تبلور خواست شهروندان در تعیین سرنوشت خودشان و در حکومت روم و در قوانین “سایوز” به وقوع پیوست. و در نهایت از انباشت تجربه ی تاریخی بشر، مشارکت در مفهوم امروزی خود متبلور شد. امروزه مشارکت در بستر جامعه ای دموکراتیک و مدنی صورتی نهادمند به خود می گیرد.
مشارکت مردمی در برنامه ریزی را می توان به آغاز جنبش برنامه ریزی شهری و منطقه ای، به ویژه در ایالات متحده آمریکا، مربوط نمود. کوشش هایی که برای همکاری گروههای داوطلب شهروندی آغاز شد، که جنبش شهر زیبا تا مبارزه علیه زاغه ها یا نواحی کهنه و فقیر نشین و پس از آن را پوشش می دهد. اما ریشه های مشارکت مردمی به شکل کنونی و همه گیر آن را باید در سال های نخستین پس از جنگ دوم جهانی جستجو کرد، زمانیکه برنامه ریزان کشورهای بیشتر توسعه یافته(به ویژه بریتانیا) با مشکل هویت و تثبیت جایگاه برنامه ریزی همچون حرفه ای مستقل، درگیر بودند. در مسیر تثبیت هویت این حرفه، برنامه ریزان سعی نمودند تا به ایجاد پایگاهی قوی و علمی با به کارگیری روش ها و فنون درست و مناسب برای حل مشکلات فضایی بپردازند. در این زمان نبود گفتگوی سیاسی و مشارکت مردم، به دلیل پذیرش این پیش فرض که تصمیم سازان حرفه ای (برنامه ریزان و جز آن) برای تامین منافع کل جامعه کار می کنند، مشکل تلقی نمی شد ولی به تدریج و به ویژه بعد از دهه ی ۱۹۶۰ میلادی این شیوه ی تفکر به چالش خوانده شد. در آن زمان نیاز به یک نوع جدید برنامه ریزی اجتماعی که بتواند نابرابری در دسترسی به کالا و خدمات را پوشش دهد، ابراز شد. بر این اساس رهیافت های برنامه ریزی وکالتی و یاری در برنامه ریزی که با به کارگیری آن ها برنامه ریزان متخصص (کارشناس) با گروههای محروم به کار مستقیم می پرداختند، شکل گرفتند. انتقاد از سیستم جاری برنامه ریزی همراه با اثرات مثبت شکل گیری “برنامه ریزی وکالتی” و “یاری در برنامه ریزی” به تغییراتی منجر شد، به اینصورت که مشورت و مشارکت مردمی به تدریج از ویژگی های بارز فرآیند برنامه ریزی، از اواخر دهه ی ۱۹۶۰ و اوایل دهه ی ۱۹۷۰ میلادی و پس از آن گردید. این روند در دهه ی هفتاد و هشتاد، عموما در تکاپوی دریافت خواست و اراده مردم هدایت شد. در این زمان مهمترین تکنیک، شناخت خواسته های مردم به وسیله برنامه ریزان بود. اسکفینگتن در سال ۱۹۶۹، در گزارشی بیان می کند: برنامه ریزی حوزه ای است مستلزم مشارکت مردم، چون مردم باید این امکان را داشته باشند تا بگویند خواستار چه نوع طرح و اجتماعی. در کل می توان دهه ی هشتاد را سرآغاز عصر مشارکت در عرصه ی برنامه ریزی دانست که از یکسو بیانگر دوری از برنامه ریزی متمرکز و آمرانه، و از سوی دیگر، بیانگر جلوگیری از سوء استفاده بازار آزاد از توسعه شهری و منطقه ای است.
۵٫ نظریه های مشارکت در برنامه ریزی :
نظریه های متعددی در زمینه برنامه ریزی مشارکتی از نیمه دوم دهه ۱۹۶۰ به این سو، مطرح گردیده است که ۵ نظریه اصلی، در اینجا تشریح می گردد. ملاک انتخاب این نظریه ها، میزان نوآوری و خلاقیت، استحکام نظری و تاثیر گذاری بر نظریه های بعدی می باشد.
۱٫۵٫ جیمز میجلی :
میجلی بر اساس پاسخ دولت ها به مشارکت ، آن را به چهار نوع تقسیم می کند :
۱٫۱٫۵٫ شیوه ی ضد مشارکتی :
طرفداران این طرز تفکر معتقد به سرکوب مشارکت توده ها هستند. حکومت ها اجازه ی مداخله و مشارکت همگانی در تدوین سیاست ها را که ممکن است با اهداف کلان اجتماعی و اقتصادی آن ها تعارض پیدا کند، نمی دهند.
۲٫۱٫۵٫ شیوه ی مشارکت هدایت شده :
در این شیوه، دولت از مشارکت اجتماعات محلی با انگیزه های پنهانی، حمایت می کند. مشارکت اجتماع محلی، در این شیوه، به منظور کنترل سیاسی– اجتماعی، با علم به اینکه مشارکت، اجرای طرح را تسهیل می کند، به کار می روند. در مجموع دولت ها، با بهره گیری از شیوه ی مشارکت هدایت شده اهداف زیر را دنبال می کنند :
استفاده ابزاری از مشارکت ، برای اجرای طرحهای عمرانی
کنترل جنبش ها و اجتماعات محلی
استفاده از جاذبه ی مشارکت برای کسب مشروعیت سیاسی– اجتماعی
۳٫۱٫۵٫ شیوه ی مشارکت فزاینده :
در این شیوه دولت در برخورد با مشارکت، به شکل دوگانه عمل می کند به این ترتیب که در موضع گیریهای رسمی از آن حمایت می کند اما عملا در مسیر تحقق پیشنهادهای مشارکتی اقدام موثری انجام نمی دهد.
۴٫۱٫۵٫ شیوه ی مشارکت واقعی :
این شیوه دولت به طور کامل از مشارکت اجتماعی حمایت می کند و از طریق ایجاد ساز و کارهایی برای ورود موثر اجتماعات محلی در تمامی زمینه ها تلاش می کند. در این شیوه مشارکتی، دولت، علاوه بر ایجاد نهادهای اصیل محلی، متعهد به فعالیت های مشارکتی از طریق آموزش و تقویت اجتماعات محلی، تدارک مواد و دیگر اشکال کمک و نیز ایجاد هماهنگی در تصمیمات مرکزی، منطقه ای و محلی می باشد.
۲٫۵٫ شری ارنشتاین :
مشاوره
دستکاری و عوام فریبی
درمان
اطلاع رسانی
تسکین بخشیدن
شراکت
اختیار شهروندان
قدرت تفویض شده
دیاگرام شماره ۱ : نردبان مشارکت شری ارنشتاین
در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی، نقش مشارکت شهروندان در جوامع، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. ارنشتاین در مقاله ای که برای اولین بار در سال ۱۹۶۹ منتشر شد. مفهوم مشارکت را به نحوی روشن، سطح بندی و تبیین نمود. مقاله ی وی بعدها به طور مکرر مورد استفاده صاحبنظران بعدی قرار گرفت و مبنایی برای طرح نظریه های مشارکت شد. ارنشتاین، مشارکت شهروندی را با تعبیر قدرت شهروندی به کار گرفت و برای توضیح آن، از استعاره ی نردبان مشارکت استفاده کرد. نردبان مشارکت ارنشتاین دارای پله هایی است که در دیاگرام شماره ۱ آمده است :
در پایین ترین سطح نردبان ارنشتاین هیچ قدرتی برای شهروندان وجود ندارد. به عبارت دیگر، عدم مشارکت در دو رده، خود را نشان می دهد که وی آنها را دستکاری و درمان می نامد. به نظر ارنشتاین دستکاری به این معنا است که بعضی از سازمان های دولتی، شکل های ساختگی از مشارکت را تدارک دیده اند که هدف واقعی آنها، آموزش شهروندان برای قبول کارهایی است که قبل از آن تکلیفش روشن شده است.
در پله های بعدی شکل دیگری از عدم مشارکت معرفی می شود که درمان، نام گرفته است. این نام عدم مشارکت، هم غیر صادقانه و هم خودخواهانه است. در اینجا، هدف، پیدا کردن راه چاره ای برای رد کردن دیدگاهها و رفتارهایی است که سازمان مربوطه، خودش با آن موافق نیست، اما نمی تواند این مسئله را آشکار بیان کند، لذا در زیر پوشش نظر خواهی شهروندان، آن دیدگاهها را رد می کند.
پله های دیگر این نردبان، اطلاع رسانی و مشاوره است. این مرحله به معنی آگاه کردن شهروندان از حقایق موجود در مورد برنامه های حکومت و حقوق و مسئولیت های آنان و راهکارهای موجود است. اطلاع رسانی، مشاوره و کسب نظر شهروندان، در صورتی که واقعی باشد و جریان اطلاعات، یکسویه نباشد، می تواند مفید واقع شود.
آرنشتاین در این مقاله ۵ هدف ویژه برای مشارکت مردمی بیان می کند که عبارتند از :
الف : مبادله ی اطلاعات : مرحله ای است که مردم و برنامه ریزان با مسئولان برنامه ها با هدف تبادل نظر و اشتراک مساعی گردهم می آیند.
ب : آموزش : مرحله ای گسترده تر از مبادله ی اطلاعات است. در این مرحله هدف فقط اطلاع رسانی نیست، بلکه فراهم آوردن جزئیاتی درباره ی چگونگی انجام برنامه و آموزش است.
پ : جلب حمایت : این مرحله در بردارنده ی فعالیت هایی همچون ایجاد محیط مناسب برای اجرای سیاست ها و طرح های پیشنهادی یا حل اختلاف بین دولت و مردم و یا بین مردم می باشد. در زمینه اهداف خاص مبادله ی اطلاعات، آموزش و جلب حمایت، مردم به طور مستقیم در تصمیم گیری دخالت داده نمی شوند، بلکه در این گیرو دار نظرات رسمی و اداری مطرح و بحث می شوند.
ت : کمک به تصمیم گیری : این هدف و هدف بعدی بیشتر به شیوه ها و زمینه های مختلف تصمیم گیری مربوط می شوند و اینکه دخالت نظرهای مردم در تصمیم گیری باید به چه ترتیب باشد.
ث : رای گیری و لحاظ کردن رای مردم در تصمیم گیری : تلاش برای شناخت نظرهای مردم درباره یک موضوع و دخالت آن در تدوین برنامه می باشد، به طوری که طرحها نشان دهنده ی خواسته های جمع باشد.
۳٫۵٫ اسکات دیوید سون :
اسکات دیوید سون در سال ۱۹۹۸ ، گردونه ی مشارکت را برای بحث مشارکت شهروندی طراحی کرد . این گردونه ، سطوح مختلفی از مشارکت را بدون این که ترجیحی برای هیچ یک قائل شود ، ارائه می کند . در این مدل ، تصمیم در تعاملی مستمر بین دولت و شهروندان صورت می گیرد.
هرچند که دیوید سون برای سطوحی که برای مشارکت بیان می کند تقدم و تاخر و ترتیب خاصی قائل نیست و اساسا به همین دلیل، استعاره ی گردونه را به جای نردبان استفاده می کند، مفاهیمی که او در نظر دارد عبارتند از :
اطلاع رسانی ، مشاوره ، مشارکت و توانمند سازی.
۴٫۵٫ دیوید دریسکل :
دریسکل در اثر خود با عنوان شهرهایی بهتر همراه با کودکان و نوجوانان (راهنمایی برای مشارکت) که توسط یونسکو به چاپ رسیده، مباحثی در رابطه با مشارکت و انواع آن طرح می کند.
وی معتقد است، مشارکت بر سه اعتقاد ذیل مبتنی است :
الف : توسعه ، در وهله اول و پیش از همه، باید به نفع ساکنان محلی باشد.
ب : مردمی که در محدوده ی مورد برنامه ریزی زندگی می کنند، دقیق ترین اطلاعات را درباره ی آن محدوده و موضوعات مرتبط با آن دارند.
پ : مردمی که بیشترین تاثیرات را از تصمیمات می پذیرند، سهم بیشتری برای مشارکت در روند تصمیم گیری دارند.
۱٫۴٫۵٫ اشکال مختلف مشارکت مردم :
از نظر دریسکل اشکال مختلفی از مشارکت وجود دارد که در دو دسته ی کلی تر ” مشارکت” و “عدم مشارکت” جای می گیرد. دریسکل انواع مشارکت را برحسب میزان اختیار در تصمیم گیری نشان می دهد .
۱٫۱٫۴٫۵٫ اشکال عدم مشارکت :
دستکاری و تقلب: وقتی اتفاق می افتد که از نیروی کار و منابع مردم محلی، برای رسیدن به اهداف طرح استفاده می شود بدون اینکه قدرت تصمیم گیری و دخالت موثر به آنها اعطا شود.
تزیین: وقتی است که از افراد، خواسته می شود کاری انجام دهند، بدون اینکه هدف آن کار را بدانند. نمونه عملی مشارکت تزیینی وقتی است که از عده ای که از محتوای یک سخنرانی یا سمینار هیچ اطلاعاتی ندارند، خواسته شود برای پرکردن سالن و مهم جلوه دادن جلسه، در آن شرکت کنند.
مساوات طلبی نمایشی: وقتی است که افراد، ظاهرا در کارها، مشارکت داده شده اند ولی در واقع، اختیاری درباره ی موضوع و روند کارها ندارند. نمونه ی مساوات طلبی نمایشی وقتی است که یکی از اهالی توسط مدیران طرح انتخاب شود تا به عنوان نماینده ی مردم در جلسات شرکت کند، در حالی که او توسط اهالی انتخاب نشده و معلوم نیست که آنها را به اندازه ی کافی بشناسد و بتواند نظر اهالی را منتقل کند.
۲٫۱٫۴٫۵٫ اشکال مشارکت :
مشاوره: وقتی است که مسئولین یا برنامه ریزان، نظرات مردم را جویا می شوند و به نظرات آنها به طور جدی در تصمیم گیری ها توجه می شود. مشاوره بسته به اینکه چگونه انجام گیرد، می تواند درحوزه ی قلمرو مشارکت یا عدم مشارکت قرار گیرد.
بسیج اجتماعی: وقتی است که از مردم خواسته می شود در برنامه ای که از قبل تدارک دیده شده شرکت کنند. برخی اوقات بسیج اجتماعی به حوزه ی عدم مشارکت و گاهی اوقات هم به حوزه مشارکت کشانده می شود. اگر مردم ندانند که مشغول چه کاری هستند و چرا این کار را انجام می دهند و فرصت کمی برای تاثیر گذاری بر روند طرح و نتایج آن داشته باشند، بسیج اجتماعی در قلمرو عدم مشارکت قرار می گیرد. بسیج اجتماعی می تواند به مشارکتی معنادار تبدیل گردد به شرطی که :
الف : مردم به اندازه ی کافی نسبت به کاری که انجام می دهند اطلاعات داشته باشند.
ب : مشارکت کاملا داوطلبانه و اختیاری باشد.
پ : آراء و نظرات مردم بر تصمیمات و نتایج طرح تاثیر بگذارد.
مسئولیت پذیری مردم: وقتی صورت می گیرد که شهروندان فعالیتی را آغاز می کنند، خود تصمیمات را اتخاذ کرده و نهایتا محصول نهایی کار را تعیین می کنند. سطح تعامل با دیگر افراد جامعه، نسبتا پایین است، اما قدرت تصمیم گیری، بالا است.
سهیم شدن در تصمیمات: وقتی است که همه ی اعضای جامعه، بدون در نظر گرفتن سن و سوابقشان، فرصت می یابند تا در روند امور شرکت کنند و سهم برابری برای تاثیر گذاری بر تصمیمات داشته باشند. مهم این نیست که طرح توسط دولت یا مردم آغاز شده باشد، بلکه آنچه اهمیت دارد این است که متصدیان طرح، اهمیت جلب همکاری و مشارکت سایر اعضای جامعه، در جریان برنامه ریزی و تصمیم گیری را درک نمایند.
۵٫۵٫ نظریه میانجی گری :
این نظریه در تحقیقی که به سفارش دفتر معاون نخست وزیر بریتانیا در سال ۲۰۰۴ انجام شده، مطرح گردیده است و حاوی مباحث عمیق و در عین حال کاربردی در زمینه برنامه ریزی مشارکتی است و در این رابطه، راهبرد میانجی گری را برای به حداکثر رساندن مشارکت پیشنهاد می کند. در تحقیق مزبور بر تدقیق مفهوم برنامه ریزی مشارکتی و مشخص کردن مرز آن با مفاهیم مشابه، از جمله مشارکت عمومی و مشاوره عمومی تاکید شده است. این تحقیق معتقد است: آنچه تاکنون وجود داشته، مشارکت عمومی بوده و نه برنامه ریزی مشارکتی.
۱٫۵٫۵٫ تعریف برنامه ریزی مشارکتی :
از نظر مطالعه فوق، برنامه ریزی مشارکتی چنین تعریف می شود :
برنامه ریزی مشارکتی مجموعه ای از فرآیند هایی است که از طریق آن گروهها و تمایلات متنوع با هم تعامل می کنند، تا برای تهیه یک برنامه و نحوه ی انجام آن به توافق برسند. برنامه ریزی مشارکتی می تواند توسط هریک از طرفین آغاز شود. چگونگی برنامه ریزی مشارکتی و جداول زمانی مربوطه باید در جریان مذاکره مورد توافق کلیه ی افراد و گروهها قرار گیرد.
برنامه ریزی مشارکتی بر اصول ذیل مبتنی است :
جامعه متکثر است.
در جامعه بین منافع افراد تضادهای مشروعی وجود دارد.
قدرتمندی فرد یا گروهی نباید منجر به تحمیل نظر آنها بر سایرین گردد.
طرف های درگیر، باید برای تکمیل اطلاعات یکدیگر به تبادل اطلاعات با هم پرداخته و از این طریق بکوشند با دیدگاههای یکدیگر آشنا شده و تعارضات را کاهش دهند.
هیچ فرد یا گروهی در جریان دستیابی به توافق نباید کنار گذاشته شود.
۲٫۵٫۵٫ طیف برنامه ریزی مشارکتی :
مطالعه ی مزبور، طیفی از برنامه ریزی مشارکتی ارائه می دهد که عناصر آن عبارتند از :
تعهد: ورود به فرآیند مشورتی گفتگو با سایرین، توجه و گوش دادن فعال به نظرات، اطلاعات و دید گاههای آنان در زمانی که به روشنی، عدم تعادل قدرت میان طرفین، وجود دارد. به خلاف میانجی گری و مذاکره، تعهد(جذب و متعهد کردن افراد به فرآیند مشارکت) می تواند بدون این که اختلافی برای حل کردن وجود داشته باشد نیز انجام شود. تعهد وسیله ای برای شناسایی و روشن کردن اختلافات از طریق گوش دادن به منافع مختلف است. تعهد معمولا اما نه لزوما توسط مراجع برنامه ریز آغاز می شود. نسبت به تنوع نیازها، ضرورت توجه به تفاوت ها و اینکه در کجا، توافقات، حاصل می شود حساس است.
مذاکره: فرآیند رسیدن به توافق از طریق تبادل نظرات و اطلاعات، چانه زنی و مصالحه بین دو یا چند طرف که دارای برخی منافع مشترک و برخی اختلاف منافع هستند، می باشد. اما همچنین می تواند خارج از حیطه ی میانجی گری های رسمی و بدون کمک افراد بی طرف صورت گیرد. مذاکره معمولا بین طرف ها صورت می گیرد.
پیش میانجی گری: فرآیندی است که طی آن مرجع برنامه ریز از طریق گوش دادن به سخن همه ی بهره وران، کمک به تشخیص تضاد های بالقوه به منظور حل اختلافات و رسیدن به توافق برای تدوین یک برنامه، به عنوان میانجی، عمل می کند. پیش میانجی گری در مواقعی که تعارضات بالقوه ای وجود دارد، به کار می رود. نمایندگان مراجع برنامه ریز، به عنوان میانجی گران بی طرف بین دو یا چند طرف فرآیند برنامه ریزی عمل می کنند.
میانجی گری: فرآیند حل اختلاف به صورت داوطلبانه، غیر اجباری و بدون تعصب، توسط افراد بی طرف، که به طرفین یاری می دهند تا در جریان مذاکره به توافق برسند. میانجی گری در مواردی که تعارضاتی وجود دارد که برنامه ریزان یا هیچیک از طرف ها به تنهایی قادر به حل آن نیستند، به کار می آید و توسط یک طرف سوم انجام می پذیرد. موارد فوق به عنوان مرحله در نظر گرفته نمی شود. ممکن است یک ترتیب خطی از تعهد به میانجی گری وجود داشته باشد؛ اما این ترتیب، الزامی نیست.
۳٫۵٫۵٫ تفاوت برنامه ریزی مشارکتی با مفاهیم مشابه :
مشارکت عمومی: فرآیندی است که توسط برنامه ریزان هدایت می شود. برنامه ریزان می کوشند از طریق پیش بینی و برآورد نیازهای عموم مردم و تلفیق آنها، جهت تدوین یک برنامه ی متناسب با نیازها به طرحی سازگار با سیاست های ملی برسند. مشارکت، توسط برنامه ریزان طراحی و اجرا می شود. مشارکت عمومی، شامل مراحل مشخصی برای شناخت موضوعات و برنامه ریزی برای آنها می شود. در این شیوه، جریان اطلاعات، عمدتا از سوی برنامه ریزان به سمت مردم است.
مشاوره عمومی: فرآیندی است که از طریق آن، عموم مردم از طرحی که توسط دولت یا برنامه ریزان تهیه شده، آگاه می شوند و سپس دعوت می شوند؛ تا نظرات خود را درباره ی طرحی که از قبل تدوین شده ابراز دارند. در جدول شماره ۱ به مقایسه دو مفهوم مهم در زمینه ی مشارکت شهروندان، یعنی مشارکت عمومی و برنامه ریزی مشارکتی، پرداخته شده است. از دیدگاه مطالعه مزبور تفاوت آشکار و فراوانی بین این دو مفهوم، که تاکنون نسبتا مترادف با هم متصور می شده اند وجود دارد.
جدول شماره ۱ : مشارکت عمومی و برنامه ریزی مشارکتی در نظریه میانجی گرینوع مشارکت
تفاوت ها مشارکت عمومی برنامه ریزی مشارکتی
روابط بین شورا و عموم مردم شورا می کوشد منافع عمومی جمع را در طرح ها لحاظ کند . مردم باید از چند و چون طرح آگاه شوند و فرصت داشته باشند تا به بیان نظرات خود بپردازند . شورا باید در جریان تهیه طرح ، با اجتماعات کوچک محلی زیادی ارتباط برقرار نماید . موضوعات مناقشه انگیز باید مورد مذاکره قرار گیرد و در جاهایی که لازم باشد بین گروههای ذینفع میانجی گری صورت گیرد .
برنامه ها طرح ها و اسناد توسط شورا در چارچوب برنامه های ملی (بالا دست) تهیه می شود . از این رو قبلا بسیاری از تضاد ها حل شده است . اعضای شورا احتمالا تنها نیازمند آن هستند که به ایجاد هماهنگی نهایی – و نه اقدامی بنیادی در از میان بردن تضاد ها – بپردازند . بهره وران ، نیاز ها و اولویت های خود را می شناسند . برنامه ریزان نیازمند شنیدن نظرات آنها هستند نه اینکه از قبل بر این تصور باشند که به علت برنامه ریز بودن ، نیاز های دیگران را می دانند .
مهارت ها مهارت در تهیه برنامه ها و سیاست هایی که راهنمایی های کلی ملی را در نظر دارد و سپس هماهنگ کردن آن در پرتو جریان اطلاع رسانی از طریق فرآیند مشاوره . مهارت در برقراری ارتباط با گروههای متنوع ، گوش فرا دادن به بیان آنها از نیاز ها و اولویتشان ، بیان و مقایسه ی روشن و منظم نیاز ها و اولویت های گروههای مختلف ذینفع در برنامه ، برقراری هماهنگی از طریق مذاکره و شناخت طرفین ، جلب اعتماد گروههای مختلف .
رهبری با کیست؟ برنامه ریزان حرفه ای جریان مشاوره را هدایت می کنند و نظرات را جمع آوری ، تحلیل ، جمع بندی و ارائه می کنند . میانجی گران بی طرف یا برنامه ریزان ، هدایت جریان را به عهده دارند . اما بسیاری طرف ها نیز در این بین نقش دارند ، همچنین برنامه ریزانی که توسط شورا استخدام شده اند نیز در این جریان موثرند .
چه کسانی مشارکت میکنند؟ همه ، فرصت یکسانی برای مشارکت دارند . با این حال ، مشارکت کنندگان بیشتر شامل گروههای مطلع هستند که الزاما نماینده ی تفکر عموم نیستند . تلاش ویژه ای باید صورت گیرد تا گروههای حاشیه ای که به طور معمول از روند برنامه ها کنار گذاشته شده اند ، به بازی گرفته شوند .
خدایا:
مرا ببخش ،
به خاطر تمام درهایی که کوبیدم
و خانه تو نبود....!!!!
مرا ببخش ،
به خاطر تمام درهایی که کوبیدم
و خانه تو نبود....!!!!
