۱۳۹۰-۱۱-۴، ۱۱:۲۴ صبح
پیش از این که وارد موضوع شوم،بهتر است مطلبی را با شما در میان بگذارم؛ گاهی در کلاسهای طراحی ام، دانشجویانی را میبینم که برای حل مسئله طراحی و پروژه خودشان به ساده ترین راه ممکن متوسل میشوند و با تقسیم پلان به چند اتاق کوچک و بزرگ( که البته نمی توان آنها را فضا به حساب آورد) و البته حل موضوع از نظر عملکردی،گمان میبرند که کار به پایان رسیده است(در صورتی که هیچ کاری برای آفرینش فضا صورت نگرفته است) و البته متاسفانه بسیاری از دانشجویان معماری به همین مصیبت گرفتارند و در اثر آموزش نادرست،گمان میبرند که معماری یعنی این که پلان را به خوبی تقسیم کنیم و بعد ارتفاع دهیم ( یا به قولی اکسترود کنیم) و در پایان هم چند باز شو ،این سو و آن سوی نماها می گذاریم و کمی هم با وصل و پینه کردن( یا آنگونه که گمان میبرند، با حذف و الحاق چند المان و یا حجم ) معماری را به پایان می رسانیم. هر چند که من با کل این شیوه برای طراحی مخالفم و بر این باورم که در چنین مسیری نمی توان فضا را آفرید و یا آن را ساماندهی کرد، با این حال، حرف اصلی من در اینجا، انتقاد به قسمت اول این شیوه است؛ یعنی آن جایی که گمان میبریم با تقسیم کردن پلان به چند قسمت و حل آن از نظر عملکردی،داستان به پایان رسیده است. زمانی که من چنین مسئله ای را در کار دانشجویانم میبینم، به آنها می گویم که این معماری نیست و در ادامه( چرا که با نگاهشان از من می پرسند که پس معماری چیست؟) مثالی برای آنها می آورم: هنگامی که ما به صورت عادی حرف می زنیم، منظورمان را ادا میکنیم و نیازمان را برطرف میکنیم.ممکن است که این بر زبان آوردن کلمات، بسته به میزان تحصیلات و یا فرهنگ و شخصیت ما، ادیبانه،عامیانه و ... باشد،ولی یک حرف زدن عادی است و بس. ولی زمانی که ما به این کلمات، ریتم،آهنگ، هارمونی،تناسب و وزن و قافیه می دهیم، آنگاه با پدیده ای مواجه میشویم که به آن شعر میگوییم.ویژگی بارز این شعر ایجاد احساس در ما می باشد، ممکن است چون بیشتر اشعار فردوسی به ما احساس غرور، چون شعر مهتاب فریدون مشیری احساس اندوه ایجاد کند و یا چون شعر شهریار، ما را به فضایی رویایی و البته تا حدی اسطوره ای در آذربایجان و لایه های عمیق و کهن فرهنگ آن سرزمین، رهنمون کند. معماری نیز چنین است.زمانی که ما تنها پلان را برای برآوردن عملکردهای آن تقسیم میکنیم، در واقع تنها نیازمان( که البته بیشتر مادی خواهد بود تا روحی و فرهنگی و معنوی)، را برآورده میکنیم.آن یک معماری نیست. معماری زمانی به وجود می آید که ما با فضا، شعر میگوییم، یعنی فضای ما افزون بر نمایش و بیان ایده ای که آن را خلق کرده است، دارای ریتم، آهنگ،هارمونی و تعادل و... و نیز دارای یک دستور زبان( که همان منطق و خرد قرارگیری و کنار هم چیدن عناصر معاری می باشد) باشد و همچون شعر، در ما احساسات متفاوتی همچون ابهت و غرور(فضاهای تخت جمشید یا ارگ تبریز)، آرامش و سکون(باغها وخانه های ایرانی) و نیز احساس عرفانی و جذبه آسمانی ایجاد نماید(همچون مسجد جامع اردستان یا مسجد شیخ لطف الله اصفهان) و یا ترکیبی از همه اینها باشد( همچون آتشکده آذرگشنسب در نزدیکی تکاب).البته معماری میتواند در ما احساس حقارت و کوچکی یا از خود بیگانگی نیز به وجود آورد( مانند برجهایی که در خیابانهای شهرهایمان بسیار میبینیم). این که استراتژی و تکنیک ما برای خلق فضا چگونه میتواند باشد، داستان دیگری است و من در اینجا قصد دارم تا به همین شعر فضا بپردازم. همچنان که شعر از ترکیب واژه ها به وجود آمده است، شعر فضای ما نیز از یک سری واژه یا معمارانه تر بگویم، از یک سری عناصر معماری تشکیل یافته است. این عناصر عبارتند از :دیوار، کف، سقف،پنجره،پله و....).که البته خود این واژگان و یا همان عناصر از یک سری حروف تشکیل یافته اند که عبارتند از آجر،خشت،فولاد،چوب،بتن،شیشه و.... به هر حال، در اینجا به یکی از اصلی ترین عناصر معماری میپردازم، یعنی دیوار: دیوار یکی از کهن ترین عناصر معماری است.به عبارت دیگر بشر زمانی معماری را خلق کرد که توانست نخستین بار دیوار را خلق کند.حال این آفرینش با کندن صخره ها و کوه ها همچون کندوان تبریز یا کاپادوکیه در ترکیه بوده و یا با چیدن چینه های خشتی در گنج دره در هزاره هشتم پیش از میلاد و یا چیدن تکه های عظیم الجثه سنگ در استون هنج انگلستان بوده، بشر توانست با خلق دیوار یا کاملتر بگویم، مفهومی به نام چهار دیواری، معماری را خلق کند. اکنون ببینیم که نقش تاریخی دیوار در معماری چگونه بوده و ضرورتهای تاریخی و پیشرفتهای تاریخی،چه نقشهایی نوینی بر عهده آن نهاده است و نیز نظریات جدید و نظریه پردازان جدیدتری که معماری را سراپا دگرگون می خواهند و البته می خواهند با حذف تمام عناصری که یاد از آنها شد، فضایی جدید را خلق نمایند!!! نقشهای تاریخی دیوار عبارتند از: 1- حفاظ و حصار و دفاع در مقابل هجوم دشمنان که البته با اختراع سلاحهای آتشین به ویژه توپ، دیوار این کارکرد خود را تا حد زیادی از دست داد و امروزه این کارکرد تنها برای جلوگیری از ورود بیگانگان به بنا به کار می رود. 2- محدود کننده مالکیت./3- پوشش بیرون ساختمان(نما). 4-نگهدارنده وزن سقف و نقش سازه ای که البته این نقش نیز با پیشرفتهای تکنولوژی ساختمان و ابداع اسکلت فولادی و بتن آرمه در سده 19 میلادی، تا حد زیادی کم رنگ شد.هرچند گاهی اوقات امروزه نیز از دیوارهای باربر آجری یا سنگی یا دیوار از جنس بتن مسلح به این منظور استفاده میشود. 5- تقسیم و ایجاد فضا و نقش زیبایی شناختی آن که در این مورد باید گفت،یکی از مهم ترین کارکردهای دیوار تیز همین مقوله است.چرا که در بیشتر موارد تعیین کردن محدوده فضا بر عهده دیوار است. 6- عایق در برابر حرارت و برودت و رطوبت که در این مورد باید گفت نیاکان هنرمند و خردمند ما با ایجاد دیوارهایی که در تابش سوزنده تابستان گرم ایران زمین، فضایی خنک و دلنشین و در زمستان سرد آن به ویژه در مناطق کویری و نیز آذربایجان و نواحی غربی و شرقی و شمال شرقی ایران زمین(همچون افغانستان و تاجیکستان کنونی)،دمایی معتدل و آرامش بخش را برای ساکنان خانه ها و کاخها و مساجد و بازارهای ایران آن روزگاران به ارمغان می آوردند، سرآمد همتایان خود در جهان در استفاده از این ویژگی دیوار بودند. در قسمت بعدی، در مورد کارکردهای نوین دیوار و نیز نظریات جدیدی چون فضاها یا سطوح پیوسته و معمارانی که با چنین رویکردی به خلق فضا می پردازند( همجون فرانک گهری، رم کولهاس،فرشیده موسوی،زاها حدید و ...)،مطالبی را تقدیم شما عزیزان خواهم کرد.
منم شهرسازی که می سازمت ، چو ایران جدم کوروش
