اقتصاد منطقه ای و حیطه شمول آن
اصولا سیستم های اقتصادی دارای ماهیتی پویا هستند و هر گونه تغییر، آثار مهمی در وضعیت رفاهی، اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه و در نهایت کشور می گذارد. در این قالب و در این ارتباط می توان تصویری از نقش اقتصاد مناطق را در کل سیستم اقتصادی کشور ارائه کرد. اقتصاد منطقه ای در حقیقت چارچوبی است که در آن خصوصیات فضایی سیستم های اقتصادی را می توان درک نمود. خصوصیات فضایی به این معنی که بعد فضایی عواملی را که در توزیع فعالیت های اقتصادی موثر است، شناسایی کرده و از آن طریق، آثار تغییر توزیع اینگونه فعالیت ها را بر وضعیت افراد و جامعه بررسی نماییم.
بنابراین اقتصاد منطقه ای را می توان در پاسخ به سه سوال کلی مورد مطالعه قرار داد، اول: چه در کجا؟ دوم: چرا؟ سوم: با چه نتیجه ای؟ اولین کلمه در سوال اول یعنی «چه» میتواند ناظر بر هر فعالیت اقتصادی باشد. در این مقوله نه تنها بنگاه های تولیدی، نظیر کارخانجات، مزارع، معادن و غیره قابل بررسی است، بلکه سایر بنگاه های اقتصادی، نظیر فعالیت های تجاری، خانوارها و سازمان های خصوصی و دولتی نیز، مشمول این حیطه می گردند. کلمه «کجا» در اولین سوال نیز اشاره به مکان فعالیت ها در ارتباط با سایر فعالیت های اقتصادی دارد.
در این ارتباط می توان میزان تمرکز، پراکندگی، تشابه و نابرابری ها را بررسی نمود. این بررسی می تواند در حد بسیار کلی و یا به طور جزئی در داخل مناطق، نواحی و محله های مختلف در یک شهر صورت گیرد. سوال های دوم و سوم یعنی «چرا» و «با چه نتیجه ای» در حقیقت به تفسیرهای لازم در محدوده توان و جرأت تجزیه و تحلیل اقتصاددان بستگی دارند و می توانند با استفاده از تکنیک های علمی و ابزارهای موجود مورد بررسی قرار گیرند.
اقتصاد منطقه ای در حقیقت شاخه نسبنا جدیدی از علم اقتصاد است. دلیل به وجود آمدن آن نیز عمدتا این بوده که در گذشته اکثر اقتصاددانان در تجزیه و تحلیل های اقتصادی خود سوال «کجا» و یا به عبارت دیگر بعد فضایی فعالیت های اقتصادی را در نظر نگرفته و اکثر تحلیل های خود را بر این اساس استوار می نمودند که فعالیت های اقتصادی در زمان خاص و مکان خاص صورت می گرفته و طبیعتا قدرت تجزیه و تحلیل آنها در بعد فضایی بسیار محدود می گردیده است. از طرف دیگر محققان سایر علوم اجتماعی نظیر جغرافیا – که مشخصا با سوال «در کجا» در ارتباط بودند- قادر به ارائه تکنیک های واقعی و توضیحاتی به منظور بررسی رفتار انسانی و سازمانی برای پاسخ به سوال «چرا» نبودند و بدین جهت اکثر تلاش های آنان به توصیفات کیفی و تصویری محدود می گردید. از طرف دیگر برنامه ریزان شهری نیز به علت تخصص خود در حیطه فعالیت های فیزیکی در شهرها و جنبه های فنی آن، نمی توانستند برای پاسخگویی به سوالات فوق کمکی بکنند. بنابراین خلأ خاصی مشاهده می گردید که هیچ یک از محققان در شاخه های مرتبط با این موضوع، قادر به کمک و حل مشکل نبودند.
این احساس کمبود نهایتا منجر به این امر شد که متخصصان در رشته های مختلف از جمله اقتصاد، جغرافیا و محیط زیست با برنامه ریزان شهری و منطقه ای و دانشمندان علوم منطقه ای و شهری دست به دست هم دهند تا ابزارهای تجزیه و تحلیل فراهم آورند که بتوان آنها را برای این گونه مسائل در خصوص کاربرد منطقی آنها در مناطق به کار بست. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که فعالیت های بسیار ارزشمند و عالمانه والتر ایزارد که از دهه 1940 میلادی شروع گردید، نقش بسیار کلیدی و مهمی در توسعه این شاخه از علم اقتصاد داشته است.
بنابراین می توان گفت که اقتصاد منطقه ای و به تعبیری اقتصاد شهری ارتباط درونی و برونی محیط فضایی و فعالیت های اقتصادی را مورد مطالعه قرار می دهد. البته معمولا اقتصاد منطقه ای و اقتصاد شهری به صورت موضوعات مجزایی مورد بررسی قرار می گیرند اما همواره تشابهات زیادی نیز بین آنها ملاحظه می گردد (مثلا ایجاد یک شهر ابتدا به صورت ایجاد یک منطقه کوچکتر بوده و یا شهرهای به هم پیوسته خود می توانند، منطقه ای بزرگتر را تشکیل دهند). این دو رشته تخصصی با در نظر گرفتن بعد فضایی فعالیت های اقتصادی، می توانند راهگشای بسیاری از مسائل کاربردی در کشورها باشند و می توان گفت که استفاده از آنها همواره همراه با تکنیک های تجزیه و تحلیل کمی و مدل های آماری پیچیده است. با توجه به تنوع و پیچیدگی مسائل مطروحه در این دوشاخه از علم اقتصاد، می توان بسیاری از مسائل موجود در مناطق از قبیل رشد و توسعه اقتصادی، مسکن، حمل و نقل، نحوه استفاده از زمین، توریسم و غیره را مورد بررسی قرار داد.
به این ترتیب هر یک از این دو شاخه به بررسی مسائل خاصی می پردازد. اقتصاد منطقه ای عمدتا حول محور بررسی متغیرهایی نظیر اشتغال، درآمد، رشد مناطق، جمعیت، حمل و نقل بین شهری و منطقه ای، مهاجرت سرمایه و نیروی کار، مکان یابی فعالیت های اقتصادی برای واحدهای اقتصادی نظیر خانوارها، بنگاه ها و دولت قرار گرفته؛ در حالی که در اقتصاد شهری امور مربوط به ابعاد فضایی، مسائل شهری و سیاست های عمومی دولت محلی مورد بحث قرار می گیرد. مسائل شهری از قبیل فقر، آلودگی، سیستم حمل و نقل، مسکن، جرم و جنایت که ارتباط تنگاتنگی با نحوه تصمیم گیری مکان یابی خانوارها و بنگاه ها دارد. تصمیمات مکان یابی آنها باعث ایجاد این گونه مسائل گشته و بالعکس مسائل شهری نیز در تصمیم گیری مکان یابی آنها تأثیر خواهد گذاشت. در اقتصاد شهری به جز مسائل فوق می توان موارد دیگری نظیر مخارج دولت های محلی و مالیات ها، آموزش و پرورش، مسائل حمل و نقل شهری، فقر، مسکن و جرم و جنایت و علل ریشه یابی آن مسائل را نیز مورد بحث و بررسی قرار داد.
