آمايش سرزمين چيست و اهداف آن كدام است؟

آمايش سرزمين چيست و اهداف آن كدام است؟

يكي از مسائل مهم و كليدي كه در كنار برنامه­ريزي­هاي كلان و بخشي بايد به طور مستقل به آن پرداخته شود، برنامه­ريزي آمايش سرزمين و برنامه­ريزي منطقه­اي است.

برنامه­ريزي آمايش سرزمين، روند جامعي از برنامه­ريزي منطقه­اي را ارائه مي­كند. اين شكل از برنامه­ريزي براي به­كارگيري برنامه­ريزي منطقه­اي در سطح يك كشور بهترين مكمل براي برنامه­ريزي كلان و بخشي است. برنامه­ريزي آمايش سرزمين چون با ديدي وسيع و همه جانبه به فضاي ملي نگاه مي­كند، كليه مناطق كشور را با حوصله و دقت از جهات مختلف مورد مطالعه و شناسايي قرار مي­دهد و براساس توانمندي­ها، قابليت­ها و استعدادهاي هر منطقه باتوجه به يكنواختي و هماهنگي اثرات نتايج عملكردهاي ملي آن­ها در سطح ملي، نقش و مسئوليت خاص به مناطق مختلف كشور محول مي­كند.

مهمترين خصوصيات آمايش سرزمين، جامع نگري، دورانديشي، كل­گرايي، كيفيت­گرايي و سازماندهي فضاي كشور است. هدف آمايش سرزمين، توزيع بهينه جمعيت و فعاليت در سرزمين است، بگونه­اي كه هر منطقه متناسب با قابليت­ها، نيازها و موقعيت خود از طيف مناسبي از فعاليت­هاي اقتصادي و اجتماعي برخوردار باشد و جمعيتي متناسب با توان و ظرفيت اقتصادي خود بپذيرد. به عبارت ديگر، هدف كلي آمايش سرزمين، سازماندهي فضا به منظور بهره­وري مطلوب از سرزمين در چارچوب منافع ملي است.

آمايش سرزمين زيربناي امر سازماندهي توسعه منطقه­اي و به بياني ديگر ابزار اصلي برنامه­ريزي و تصميم­گيري­هاي منطقه­اي و ملي است. آمايش سرزمين، زمينه اصلي تهيه برنامه­هاي توسعه اقتصادي- اجتماعي منطقه­اي را فراهم مي­آورد و ابزار اصلي تلفيق برنامه­ريزي­هاي اقتصادي و اجتماعي با برنامه­ريزي­هاي فيزيكي و فضايي خواهد بود. از آنجاكه براي تحقق اهداف توسعه همه منابع اجتماعي اعم از منابع انساني، اقتصادي، منبع فضايي و محيطي بايد به[sub] [/sub]كار گرفته شود و بكارگيري آنان مستلزم برنامه[sub] [/sub]ريزي است؛ لذا آمايش سرزمين مبناي طرح­ها و برنامه­هاي جامع توسعه بوده و پيونددهنده برنامه­ريزي­هاي اقتصادي، اجتماعي و فضايي و يا مجموع آنان در قالب برنامه­ريزي جامع و در مقياس ملي و منطقه­اي است.

در بحث آمايش سرزمين، مقوله «فضا» و تحليل قانونمندي­هاي حاكم بر شكل­گيري آن، كليدي­ترين نقش را در برنامه­ريزي دارد. به طور كلي در مورد فضا برداشت­ها و تعابير مختلفي وجود دارد. اما در مجموع مي­توان گفت فضا دربرگيرنده و حاصل روابط متقابل اقتصادي- اجتماعي بخشي از جامعه در محيط مشخصي از سرزمين است و سازمان فضايي تبيين روابط بين انسان و فضا و فعاليت­هاي انسان در فضا است. سازمان فضايي سيماي كلي و چگونگي پراكنش و اسكان جمعيت و توزيع استقرار و ساختار اقتصادي- اجتماعي و كنش­هاي متقابل بين آنها را مشخص مي­سازد.

تحليل چگونگي سازمان فضايي كشور از ضرورت­هاي زير ناشي مي­شود:

1. با شناخت عوامل مؤثر و نيز چگونگي سازمان­يابي فضا، مي­توان قانونمندي­هاي سازمان دادن فضا را دريافت تا از اين طريق توسعه ارادي و هدايت­شده فضاي كشور ممكن شود.

2. با شناخت سيماي موجود و ويژگي­هاي فضاي ملي مي­توان به نقاط قوت و ضعف آن پي برد و در جهت سازماندهي دوباره وضع موجود اقدام كرد.

3. با شناخت روند سازمان­يابي فضا مي­توان دريافت كه تحولات ملي به چه سمت و سويي گرايش دارد و درنتيجه، در توافق با استراتژي توسعه كشور هست يا خير؟ همچنين مي­توان نتيجه گرفت كه در برنامه­ريزي فضاي ملي، كدام روندها را بايد تقويت يا تضعيف كرد و يا به وجود آورد.

عواملي كه منجر به شكل­گيري يك سرزمين يا يك فضا (عوامل ارادي و غيرارادي) مي­شود عبارت است از:

عوامل غيرارادي: از عواملي است كه اراده انسان، حداقل در شرايط حاضر نقش تعيين­كننده­اي در تغيير و تحول آن­ها ندارد كه اين عوامل به نوبه خود به دو گروه جغرافيايي طبيعي و جغرافيايي تاريخي تقسيم مي­شود.

عوامل ارادي: بالطبع به عواملي اطلاق مي­شود كه تحت تاثير تصميم و اراده انسان (جامعه بشري) قابليت تغيير و تحول بسيار دارد اين عوامل نيز در سه گروه ساختار اقتصادي، ويژگي­هاي فرهنگي و سياسي و نظامي و تغيير و تحولات فراملي طبقه­بندي مي­شوند.

1.ساختار اقتصادي: شيوه و تركيب توليد، اولويت­ها در تخصيص منابع، سياست­هاي وارداتي و صادراتي باعث شكل­گيري مراكز توليد و مصرف، قطب­هاي صنعتي و نواحي كشاورزي و مراكز داد و ستد مي­شود كه از اصلي­ترين عوامل شكل­گيري سرزمين است.

2. ويژگي­هاي فرهنگي و سياسي و نظامي: رونق اقتصادي و به تبع آن رشد و توسعه شهرهاي مشهد و قم به دليل عنايت مردم به اماكن متبركه، ايجاد و توسعه شهرهايي چون زاهدان، ياسوج و شهركرد و برخي از شهرهاي غرب كشور براساس ملاحظات سياسي و توسعه بندر چابهار براساس ملاحظات نظامي، نمونه­هايي از شكل­گيري سرزمين براساس عوامل غيرارادي است.

3- تغيير و تحولات فراملي: جنگ 8 ساله ايران و عراق و محدوديت­هاي بالقوه­اي كه پس از جنگ نيز همواره از سوي همسايه غربي وجود داشته است، اضمحلال حكومت اتحاد جماهير شوروي و ايجاد جمهوري­هاي مستقل در شمال كشور كه باب تازه­اي در مناسبات اقتصادي، اجتماعي با ايران گشوده است و يا تحولات مربوط به افغانستان در نوار شرقي كشور و... هر يك به نوبه خود در دوره هاي زماني ميان مدت و بلندمدت باعث ايجاد تغييرات در اين مناطق خواهد شد.

برنامه­ريزي منطقه اي، افزون بر جهت تنظيم و هماهنگ­كردن برنامه­هاي مختلف اقتصادي- اجتماعي با نيازها و امكانات محلي، فرآيندي است در جهت مشاركت مردم و مناطق در برنامه­ريزي و فراهم آوردن موجبات برنامه­ريزي از پايين به بالا در جهت انطباق برنامه­هاي كلان ملي با ويژگي­هاي ناحيه­اي.

برنامه ريزي منطقه اي از نظر جغرافيا و فضا، وجه مشترك فراواني با آمايش سرزمين دارد و تجربه جهاني نيز حكايت از اين واقعيت دارد كه اين دو (برنامه ريزي منطقه اي و آمايش سرزمين) بايد در كنار هم و بلكه برنامه ريزي منطقه اي در چارچوب آمايش سرزمين انجام پذيرد.

آمایش سرزمین در ایران

واژه آمایش از مصدر آماییدن در لغت به معنای مهیا کردن ، آراستن ، زیبا کردن و در علوم محیط زیست واژه یی شناخته شده در مورد سامان دادن انواع توسعه و معادل فارسی Land use planning یا برنامه ریزی کاربری زمین است .

در ایران آمایش اولین بار توسط شرکت فرانسوی سیتران در سال 1355 انجام شد . وضع موجود کاربری ها تعیین شد و خط مش هایی برای توسعه ایران را مشخص کردند . درآن سال ها در آسیا ایران اولین کشوری بود که برنامه ریزی منطقه یی را شروع کرده بود . بعد از انقلاب سال 1362 چند کارشناس باقی مانده در سازمان برنامه و بوجه دوباره نقشه ها را بهنگام و اسلامی کردند ( مثلا طرح گردشگری جزیره کیش (ساخت کازینوا) برای جذب ساکنان ثروتمند کشور های عربی حذف شد).

هدف اولیه آمایش این بود که ارزیابی توان اکولوژیک سر زمین ( روی هم گذاری نقشه های شیب، جهت، ارتفاع و پوشش گیاهی و...) و با در آمیختن با ویژگی های اقتصادی – اجتماعی مردم هر منطقه نوعی ارزیابی محیط زیستی بسازدتا بتواند بعنوان سیستم تصمیم گیری در برنامه ریزی های توسعه کشور وارد شود وسیاستمداران را به طورعلمی ومستدل متقاعد کند که لزوما هر توسعه یی ( سد و جاده ....)، در هر جا ممکن و مفید نیست بلکه می تواند آثار زیانباری در پی داشته باشد . بدین منظور از سال 1363 دانشکده های محیط زیست کشور با صرف بودجه بسیار تا امروز بیش از دو هزار فارغ التحصیل کارشناس آمایش تربیت کرده اندو ازبرنامه سوم توسعه کشور بحث آمایش و ارزیابی اثرات توسعه به صورت ماده 105 واردبرنامه شد و قرار بود تا انتهای سال 1382 و بعد 1386 در کلیه استان ها آمایش به اتمام برسد .

ولی تا امروز اجرای آمایش کل گشور کامل نشده واخبارنگران کننده یی مبنی براینکه بعضی از شرکت های مشاوره که صلاحیت علمی و تخصصی شان زیر سوال است ، انجام آمایش را بعد از 30 سال با صرف بودجه بسیار در بعضی از استان ها تازه شروع کرده اند ، به گوش می رسد .

این در حالی است که در پی تاخیرهای به وجود آمده ، امروز در دنیا و محیط های آکادمیک بحث بر سر این است که روش آمایش در مکان یابی کاربریها دیگر منسوخ شده و سنجش های جدید مبتنی بر روش های ارزیابی آمایش را رد می کنند. ارزیابی هایی مانند SEA تاکید دارند سیاست ها و نگاه های کلان هر کشور باید تحت کنترل محیط زیستی قرار گیرند در حالی که آمایش تنها نوعی برنامه ریزی است .شاید چهل سال پیش در دنیا آمایش مهم بود ولی امروزه باگسترش چشمگیری علم محیط زیست منطقی نیست هنوزدر محیط های آکادمیک مشغول این حجم از بحث در مورد چگونگی انجام آمایش باشیم.

در طبقه بندی شش گانه IUCN برای مناطق حفاظت شده طبیعی جهان ، طبقه یک آن ذخیره گاه های طبیعت محدود شده (Strict Nature Reserves) اکوسیستم هایی با گونه استثنایی وسیمای طبیعی منحصر به فرد و بکر هستند که بازدید از آنها برای عموم مجاز نیست واین طبقه شامل مناطقی است که تنها برای استفاده علمی پژوهشگران حفاظت می شوند .

به یاد دارم هنریک مجنونیان بزرگ در کلاسش می گفت : " با وجودی که چنین مناطقی در طبیعت ایران هنوز وجود دارند تا وقتی که در کشور 10 اکولوژیست و کارشناس درجه یک محیط زیست وجود ندارد ، نمی توان چنین مناطقی را معرفی کرد و توجیه حفاظت ندارد! "با تجربه سی ساله امروز،،شاید بهتر باشد دانشکده های محیط زیست به جای تمرکز بر تربیت خیل کارشناس آمایشگری و ارزیاب محیط زیست که به دلایل مختلف ناکار آمداند و به ناگزیر در شرکت های مشاور توجیه گر هر گونه طرح توسعه خواهند شد در پی تربیت چند اکولوژیست برای ایران باشند.