۱۳۹۱-۱۰-۳، ۰۲:۲۵ عصر
مهندس هومن بهمن پور 1
دكتر ناصر محرم نژاد 2
1 دانشجوي دكتري مديريت محي طزيست، مدرس دانشگاه الزهراء
2 استاديار دانشكده محي طزيست و انرژي، دانشگاه آزاد اسلامي
چكيده
نظر به آنكه تهران يكي از بزرگترين و پرجمعيت ترين شهرهاي جهان م يباشد، مطالعه حاضر به بررسي ويژگيهاي
فضاهاي سبز شهري در سطح شهر تهران مي پردازد. وسعت شهر تهران در طول دويست سال از حدود 5
كيلو متر مربع به 750 كيلو متر مربع رسيده، يعني 150 برابر بزرگتر شده است. و جمعيت آن از 15 هزار نفر به بيش از
7 ميليون نفر رسيده، يعني 400 برابر. توسعه فضاي سبز شهري در تهران از روند رو به رشدي برخوردار بوده است،
بطوريكه تعداد پاركها در مقياس همسايگي، محلي و منطق هاي افزايش يافته است، ولي نكته قابل توجه توزيع و
پراكنش نامناسب فضاهاي سبز عمومي در سطح شهر تهران است، بطوريكه مناطق( 17،14،12،11،10،9،8،7 ) دچار
فقر سرانه فضاي سبز(كمتر از 1مترمربع) مي باشند. روند توسعه فضاي سبز تهران از سال 1369 تا 1380 ، حدود
408 هكتار در سال 1354 ، به 915 عدد با / 11431 هكتار مي باشد. تعداد پاركها از 50 عدد با مجموع مساحت 4
1298 هكتار در سال 1381 رسيده است. روند توسعه جنگلكاري نيز از سال 1357 تا 1366 / مجموع مساحت 6
نزولي و از آن پس تا پايان سال 1381 صعودي بوده است.
به منظور دستيابي به شهري پايدار، نياز به شناسايي و تقويت شاخص ههاي پايداري در شهرها مي باشيم، از آن جمله،
كميت و كيفيت فضاهاي سبز شهري مي باشند.
تهديدهاي عمده فضاي سبز شهري در تهران عبارتند از: عدم تدوين طرح جامع فضاي سبز شهري، عدم نظارت بر
حسن اجراي قوانين و مقررات، آفات و بيماريهاي گياهي، كمرنگ بودن نقش مشاركتهاي مردمي، فقدان آموزش،
تصرف و تخريب باغها.
راهكارهاي پيشنهادي به منظور حفظ و توسعه فضاي سبز شهري در تهران عبارتند از: تدوين طرح جامع فضاي
سبز، ارتقاي نقش مردم، ارتقاي بهره وري اكولوژيكي فضاي سبز و ارتقاي بهره وري اجتماعي فضاي سبز.
واژه هاي كليدي: توسعه پايدار، فضاي سبز شهري، بهره وري اكولوژيكي، سرانه فضاي سبز
٢
1 پيشگفتار
گسترش روزافزون شهرها در كليه كشورهاي جهان و از جمله در ايران، از پيامدهاي غير قابل
اجتناب عصر دانش و فناوري به شمار ميرود. امروزه گسترش شهرها و بويژه شهرهاي بزرگ در
جهان سوم، موجب تشديد عوارض منفي توسعه شهري است، كه تشديد آلودگيهاي محيط از
مهمترين آنها به شمار ميرود. رشد و توسعه روزافزون شهرنشيني با گسترش كالبدي شهرها رابطه
مستقيم دارد. توسعه فيزيكي شهرها دوري از طبيعت و قطع رابطه انسان را با محيط زيست طبيعي
موجب مي شود. توسعه بي رويه و ناپايدار شهري، باعث افزايش حاشيه نشيني، تخريب نواحي سبز
شهري و بالا رفتن تقاضا براي زمين شهري م يگردد، كه خود زمين هساز از بين رفتن فضاهاي سبز
درون شهري و تغيير كاربري اين گونه اراضي است. فضاي سبز، كه بخشي از سيماي شهر را
تشكيل مي دهد، به عنوان يكي از پديده هاي واقعي از نخستين مسايلي است كه انسان همواره با آن
در تماس بوده و خواهد بود. اين مقوله داراي ابعاد زيس تمحيطي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و
كالبدي مي باشد. اهميت فضاهاي سبز در محيط شهري تا آن حد است كه بعنوان يكي از
شاخص هاي توسعه يافتگي جوامع مطرح م يباشد. مهمترين كاركردهاي فضاي سبز درون و برون
شهرها را ميتوان در موارد زير خلاصه نمود:
جذب دي اكسيد كربن و ساير گازهاي سمي و توليد اكسيژن، تعديل و بهبود شرايط آب و هوايي
شهرها، كاهش آلودگي صدا، بهبود روحيه افراد، جلوگيري از فرسايش آبي و بادي خاك، تصفيه
فاضلاب، كاهش خطرات ناشي از جاري شدن سيل، زيبا سازي منظر و جلوگيري از رشد و توسعه
بي رويه شهري و حاشي هنشيني. فضاي سبز متناسب در شهرها، يكي از عوامل مؤثر در كاهش اثرات
گسترش شهرها به شمار مي روند.
نكته بسيار مهم در مكا نيابي فضاهاي سبز عمومي ضرور تهاي اجتماعي ايجاد پارك است؛ از اين
پارك بايد در جايي باشد كه » : روست كه، جين جكوب 1، منتقد شهرسازي معاصر، معتقد است كه
زندگي در آن موج م يزند، جايي كه در آن كار، فرهنگ و فعاليت هاي بازرگاني و مسكوني است...
تعدادي از بخش هاي شهري داراي چنين نقاط كانوني ارزشمندي از زندگي هستند كه براي ايجاد
.« پارك هاي محلي يا ميادين عمومي، مناسب به نظر م يرسند 2
امروزه با اگاهي بيشتر از اهميت كاركردهاي مثبت فضاي سبز و اثرات زيانبار توسعه ناهمگون و
بي رويه شهرها، برنامه هاي مديريتي مناسبي در بسياري از كشورها به منظور مقابله با اين نوع
تهديد، طراحي و اجرا مي گردد.
1- Jane Jacobs
٢- Jane Jacobs (Cities the death and life of great American)
٣
2 روش تحقيق
الف گردآوري گزارشات، اسناد، نشريات، كتب و مقالات داخلي و خارجي مرتبط با موضوع
ب مراجعه به مراكز علمي و تحقيقاتي دانشگاهها و مراكز اداري و سازمانها
ج مصاحبه و گفتگو با مسئولين، مديران و كارشناسان
د تجربيات شخصي حاصل از اقدامات و فعاليتهاي صورت گرفته در امر فضاي سبز
ه) استفاده از برنامه هاي نرم افزاري
3 بحث و نتيجه گيري
3 1 فضاهاي سبز شهري:
3 1 1 تعاريف:
منظور از فضاهاي سبز شهري، نوعي از سطوح كاربري زمين شهري با پوش شهاي گياهي انسان
هستند. « بازدهي اكولوژيكي » و هم واجد « بازدهي اجتماعي » ساخت است كه هم واجد
فضاهاي سبز شهري از ديدگاه شهرسازي در برگيرنده بخشي از سيماي شهر است كه از انواع
پوشش هاي گياهي تشكيل شده است و به عنوان يك عامل زنده و حياتي در كنار كالبد بي جان
شهر، تعيين كننده ساخت مورفولوژيك شهر است. فضاهاي باز شهري از يك سو، در برگيرنده
فضاهاي سبز موجود و از سوي ديگر، به صورت فضاهايي بالقوه جهت توسعه فضاهاي سبز
. شهري مطرح م يشوند.... 3
3 1 2 تقسيم بنديها:
فضاهاي سبز شهري را م يتوان به سه دسته تقسيم نمود:
1 فضاهاي سبز عمومي 2 فضاهاي سبز نيمه عمومي 3 فضاهاي سبز خياباني
3 2 توسعه شهري پايدار و اكولوژيك:
از مجموع گزارشهاي كنفران سها و اجلا سهاي بي نالمللي در مورد توسعه پايدار شهري براي قرن
21 ، از جمله اجلاس 2000 برلين، تعريف زير به نظر كامل ترين تعريف از توسعه پايدار شهري
ارتقاي كيفيت زيست شهري از جمله بخش هاي اكولوژيك، فرهنگي، سياسي، تاسيساتي، » : است
اجتماعي و اقتصادي بدون اعمال هر گونه فشاري بر نسل هاي آينده با فشاري كه در نتيجه كاهش
.« سرمايه هاي طبيعي و انحصارات محلي اعمال مي شود
(Subjectmatters.com/indicators/sustainability/DefinitionCommunity.html)
3 كتاب سبز شهري، جلد نهم، فضاهاي سبز شهري، 1379
٤
به عبارت ديگر، توسعه پايدار شهري بر راههاي توسعه و مديريت به شيوه اي پايدار تمركز و تاكيد
دارد كه در آن، به تقويت و ارتقاي برخي از جنب ههاي توسعه پايدار از جمله عملكرد انرژي، فضاي
سبز و واحدهاي همسايگي اشاره شده است.
بانك جهاني، ارتقاي كيفيت زيست و توسعه شهري پايدار را در گرو تحقق شرايط زير م يداند:
1 قابل زيست بودن: از حداقل معيارهاي يك شهر پايدار و اكولوژيك، تامين محيط زيست سالم،
امنيت اجتماعي، رفاه، مشاركت مردمي در فرآيندهاي تصمي مسازي براي همه شهروندان، فرصتهاي
شغلي و نظاير آن است.
2 برخورداري از مديريت محلي كارآمد: يك نظام اداري و مديريت محلي كارآمد و مؤثر موجبات
تحقق بهره وري بالاي زمين شهري، مسكن، ترافيك و برنامه هاي شهري فراهم مي آورد.
3 رقابت پذيري: شهر پايدار اكولوژيك، شهري است كه از زيربناي قوي اقتصادي برخوردار باشد
و متكي به نقش رقابتي خود است.
4 برخورداري از نظام اعتبار بانكي: شهر اكولوژيك نيازمند يك نظام مالي پايدار و عادلانه براي
رشد اشتغال و درآمد است و قابليت اعتبار بانكي به معناي سلامت مالي است.
شهر اكولوژيك، شهر پايدار، شهر سبز و شهر سالم، همگي واژه هايي برخاسته از ديدگاههاي
« انسان و محي طزيست » مختلف اقتصادي، زيست محيطي و يا عدالت جويانه اي در حوزه ارتباط ميان
هستند كه معمولاً داراي بار معنايي و اهداف مشابهي اند.
شهر پايدار، شهري است كه قادر است نيازهاي اساسي و اوليه جمعيت را همراه با ايجاد
زيرساختهاي ضروري براي رفاه و آسايش شهري، مراقبت و خدمات بهداشتي درماني، مسكن،
آموزش، حمل و نقل، اشتغال، نظارت و تدبير سنجيده امور شهري و ... محقق سازد.
يكي از كوتاه ترين تعاريفي كه از شهر اكولوژيك ارائه شده، توسط ريچارد رجيستر
و ،« شهر اكولوژيك، يك شهر سالم از حيث بو مشناختي است » : بوده كه گفته است (R.Register)
.(Register, 2003: 1- ادامه مي دهد كه چنين شهري وجود ندارد ( 3
3 3 اثرات توسعه شهري بر فضاي سبز شهر تهران:
وسعت شهر تهران در طول دويست سال از حدود 5 كيلومتر مربع به 750 كيلومتر مربع رسيده،
يعني 150 برابر بزرگتر شده است. در طول همين مدت جمعيت آن از 15 هزار نفر به بيش از 7
ميليون نفر رسيده؛ يعني 400 برابر شده است. روند توسعه كالبدي تهران را بر پايه تحول ساختار
شهري آن به سه دوره مي توان تقسيم نمود:
( الف دوره پيدايش و بالندگي ( 1268 تا 1310
( ب دوره نوسازي و نوگرايي ( 1310 تا 1332
پ دوره كلانشهري ( 1332 تا امروز)
٥
در دوره اول شهرنشيني آهنگي كند داشته، رشد و توسعه تهران به صورت بسيار تدريجي و آهسته
صورت مي گرفته است. لذا اثرات توسعه شهري بر فضاي سبز شهر تهران آنچنان آشكار نبوده
است.
در دوره دوم، با شكل گيري نهاد شهرداري و نياز به تغيير شكل شهر تهران، تخريب برج و ياروهاي
دوره قاجاريه آغاز گرديده و شهرنشيني آهنگي شتابان به خود مي گيرد. افزايش مهاجرت به شهر
تهران و صنعتي شدن پايتخت، به تسريع اين روند كمك نمودند.
در دوره سوم، همانند دوره قبل، رشد و توسعه تهران به صورت ب يبرنامه و آشفته ادامه يافته و
همچنان نيز ادامه دارد. در دوره هاي دوم وسوم، بدليل شرايط خاص حاكم، اثرات توسعه شهر
تهران بر فضاي سبز آن، شديدتر و آشكارتر گرديد.
اثرات گسترش و توسعه شهر تهران بر فضاي سبز، از جنبه هاي مختلفي قابل بررسي و ارزيابي
است. آثار توسعه شهري بر فضاي سبز شهر تهران صرفاً داراي بعد منفي نمي باشد. بلكه اقدامات و
نتايج مثبتي هم در پي داشته است، ليكن آثار منفي حاصله داراي بعد وسيعتري بوده، و در پاره اي
از مواقع بسيار نگران كننده نيز مي باشد.
3 3 1 روند توسعه فضاي سبز شهر تهران:
روند توسعه فضاي سبز شهر تهران پس از سال 1369 چهره جديد و كاملاً متفاوتي را نسبت به
دوره هاي قبلي نشان م يدهد. روند توسعه پاركها طي سالهاي 80 1370 در جدول شماره ( 1) ارائه
636 هكتار در شهر تهران احداث / شده است. طي اين دوره جمعاً 302 پارك با مجموع مساحت 1
شده است. مساحت كل جنگلكاريهاي سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران، از سال 1370
لغايت 1380 بالغ بر 14400 هكتار و مساحت توسعه مناطق از سال 1369 تا 1380 بالغ بر 11400
.( هكتار مي باشد( 8
جدول 1: روند توسعه پاركها توسط مناطق و سازمان پاركها طي سالهاي 80 1370
سال تعداد پاركهاي ساخته شده مساحت (متر مربع)
931576 99 1370
436227 70 1371
629889 103 1372
229428 37 1373
298753 54 1374
620656 64 1375
1236753 33 1376
95943 14 1377
٦
123571 21 1378
1196995 51 1379
561332 65 1380
6361143 جمع 302
ماخذ: طرح جامع كمربند سبز شهر تهران ١٣٨٢
1298 هكتار مي باشد. در بين مناطق شهرداري تهران، بيشترين / مساحت كل پاركهاي شهر تهران 6
4 درصد، / 77 درصد و منطقه يك با 12 / سطح فضاي سبز به مساحت كل منطقه در منطقه 22 با 45
.( كمترين مساحت فضاي سبز را به خود اختصاص داده است( 8
3 2 ارزيابي كمبود فضاي سبز در مناطق شهرداري تهران:
بر مبناي آمار موجود از سرشماري نفوس و مسكن و برآوردهاي صورت گرفته در مورد جمعيت
تهران در سال 81 و همچنين آمار سطوح فضاي سبز مناطق مختلف شهرداري تهران در سال 81 و
بر اساس سرانه فضاي سبز 12 مترمربع براي هر نفر (سرانه پيشنهادي وزارت مسكن و شهرسازي
ايرن در طرح سازماندهي شهر تهران)، اقدام به ارزيابي مازاد و يا كمبود سرانه فضاي سبز در مناطق
تهران مينماييم. طبق جدول شماره 2، مشخص مي گردد كه: مناطق ( 22،18،9،5 ) داراي مازاد سرانه
فضاي سبز و مابقي مناطق دچار كمبود مي باشند.
جدول 2: جمعيت، ميزان فضاي سبز مورد نياز، كمبودها و مازادهاي آن در مناطق بيست و دوگانه شهر تهران
1373 ) براساس استاندارد پيشنهادي وزارت مسكن و شهرسازي )
منطقه مساحت فضاي سبز (پاركهاي
عمومي و جنگلكاري داخل
شهري) مترمربع
جمعيت
(نفر)
فضاي سبز مورد نياز
برحسب 12 مترمربع
براي هر نفر
مازادها و كمبودها
(مترمربع)
-1888811 3137460 261455 1248649 1
-2041804 5751720 479310 3709916 2
-1004937 3137448 261454 2132511 3
-6562530 8324124 693677 1761594 4
+4614392 5373732 447811 9988124 5
-1628138 2769360 230780 1141222 6
-3568171 3771360 314280 203189 7
-1973055 2184096 182008 211041 8
+305363 3589980 299165 3895343 9
-2649533 2838468 236539 188935 10
٧
-1891994 2384196 198683 492202 11
-2823856 3080580 256715 598586 12
-4533286 4955472 412956 422186 13
-6898513 7814244 651187 915731 14
-738269 3748764 312397 3010495 15
-1405150 3610248 300854 2205098 16
-3164558 3721572 310131 557014 17
+2218973 2857512 238126 5076485 18
-2886206 4474536 372878 1588330 19
-2507860 4472136 372678 1964276 20
+4740865 3077676 256473 7818541 22
ماخذ: بهمن پور، هومن، 1383 ، پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت محيط زيست، واحد علوم و تحقيقات.
توزيع و پراكنش فضاي سبز در شهر تهران از حالت مناسبي برخوردار نمي باشد، بطوريكه از
همپوشاني نقشه هاي شماره 4و 1،2،3 مشخص ميگردد؛ مناطق ( 17،14،12،11،10،9،8،7 ) دچار فقر
سرانه فضاي سبز (سرانه كمتر از 1 مترمربع) ميباشند. توزيع مكاني فضاي سبز بايد به گون هاي باشد
كه دستيابي به آن به آساني صورت گيرد، برخي زمان دسترسي را 10 دقيقه كه معادل 400 تا 500
. متر از نواحي مسكوني ميباشد، برآورد ميكنند 12
٨
نقشه شماره 1 نقشه پراكنش جمعيت در مناطق مختلف شهر تهران
نقشه شماره 2 نقشه پراكنش فضاهاي سبز شهري در مناطق مختلف شهر تهران
نقشه شماره 3 نقشه سرانه فضاي سبز شهري در مناطق مختلف شهر تهران
٩
نقشه شماره 4 موقعيت مناطق دچار كمبود سرانه فضاي سبز
از بررسي نمودار همبستگي مساحت فضاي سبز و مساحت شهر تهران (نمودار 1)، آشكار ميگردد
كه روند توسعه شهر تهران، افزايشي بوده كه اين ميزان در حد فاصل سالهاي 65 1345 سيري
شتابان داشته كه از اين سال تا سال 1375 روند صعودي آهست هتري را در پيش گرفته و مجدداً از
سال 1375 تاكنون، افزايش مساحت شهر تهران حالت شتاباني به خود گرفته است. در اين مدت
ميزان مساحت فضاهاي سبز شهري نيز سيري صعودي داشته كه حدفاصل سالهاي 55 1345 اين
روند بصورت شتابان و در حد فاصل سالهاي 70 1355 افزايش ميزان فضاهاي سبز شهري روندي
به نسبت كند را پشت سر گذاشته و از سال 1350 به بعد با خروج كشور از بحرانهاي سياسي،
اقتصادي و اجتماعي و همچنين تغيير نگرش مديران نسبت به مقوله فضاي سبز، شاهد افزايش
ميزان فضاي سبز با روندي شتابان تر از گذشته ميباشيم. همچنين با مشاهده نمودار همبستگي
مساحت فضاي سبز و جمعيت شهر تهران (نمودار 2)، آشكار ميگردد كه؛ روند افزايش جمعيت
شهر تهران، همانند تغييرات مساحت تهران، روندي افزايشي بوده كه اين ميزان در حد فاصل
سالهاي 65 1345 سيري شتابان داشته كه از اين سال تا سال 1375 روند صعودي آهسته تري را در
پيش گرفته است و مجدداً از سال 1375 تاكنون افزايش جمعيت شهر تهران همراه با افزايش ميزان
فضاهاي سبز شهري صورت گرفته است. ليكن نكته مهم آنستكه افزايش فضاي سبز شهري
متاسفانه متناسب با با رشد و توسعه شهر تهران نبوده، چرا كه ميزان سرانه فضاي سبز شهري در
شهر تهران همچنان بسيار پايين و تقريباً مشابه با وضعيت ساليان گذشته ميباشد.
١٠
نمودار شماره 1: نمودار همبستگي تغييرات مساحت فضاي سبز شهري و نمودار تغييرات مساحت
نمودار شماره 2: نمودار همبستگي تغييرات مساحت فضاي سبز شهر تهران و تغييرات جمعيت
١١
نمودار شماره 3: مقايسه سرانه فضاي سبز تهران (وضع موجود) با استانداردهاي جهاني
نكته مهم؛ كمبود فضاي سبز در اكثر مناطق شهر تهران ميباشد، بطوريكه با استانداردهاي مصوب
.( داخلي و جهاني نيز تفاوت دارد (نمودار شماره 3
3 3 فرصتها و تهديدهاي فضاي سبز شهري در تهران:
فضاهاي سبز شهري در (SWOT) در بررسي نقاط ضعف، نقاط قوت، فرصتها و تهديدهاي
تهران، از موارد بسياري مي توان نام برد. رتبه بندي موارد مربوط به فضاي سبز شهر تهران كاري بس
دشوار است. با اين وجود؛ بر طبق مطالعات صورت گرفته اهم آنها به شرح ذيل مي باشد:
(WT) نقاط ضعف و تهديدها (OP) نقاط قوت و فرص تها
شرايط آب و هوايي مناسب در شهر تهران
بالا بودن ميزان علاقه و مراجعه به فضاهاي سبز
شهري از سوي شهروندان
قوانين و مقررات موجود در زمينه فضاهاي سبز
شهري
طرح كمربند سبز شهر تهران
پيشينه فرهنگي و تاريخي طراحي و اجراي باغها و
فضاهاي سبز
عدم محدوديت منابع آب
وجود تشكلهاي غيردولتي زيست محيطي و مرتبط با
موضوع
عدم طرح جامع فضاي سبز شهري
عدم نظارت بر حسن اجراي قوانين و مقررات
تخريب باغات و تغيير كاربري فضاي سبز شهري
محدوديت منابع مالي
عدم همكاري و هماهنگي سازمانها و نهادهاي
مختلف در امر حفظ و توسعه فضاي سبز شهري
تنشهاي شهري (آلودگيهاي زيست محيطي، شرايط
نامناسب رشد گياه، اجراي عمليات عمراني و
ساختماني، اقدامات غير اصولي به منظور حفظ و
گسترش فضاي سبز شهري و...)
آفات و بيماريهاي گياهي
آتش سوزي در اراضي پاركهاي جنگلي
مشكلات واگذاري فضاي سبز به بخش خصوصي
30
18
14
10
1.83
متر مربع
سرانه فضاي سبز در تهران
استاندارد اعلام شده توسط مرآز مطالعات برنامه
ريزي شهري وزارت آشور
استاندارد اعلام شده توسط موسسه ملي تفريحات
آمريكا
استاندارد اعلام شده توسط آميته اداره بهداشت
همكاني و وزارت مسكن آمريكا
استاندارد اعلام شده توسط سازمان ملل متحد
١٢
عدم حضور و فعاليت تشكلهاي غيردولتي در امر
مديريت فضاهاي سبز شهري
عدم پراكنش مناسب فضاهاي سبز شهري
عدم ايمني و امنيت كافي در فضاهاي سبز شهري
كمرنگ بودن ميزان مشاركت مردمي در امر حفظ و
نگهداري فضاهاي سبز شهري
4 پيشنهادات:
امروزه سازوكار مديريت فضاهاي سبز شهري امري بسيار ظريف، مهم و حياتي است. لازمه حفظ
و توسعه فضاهاي سبز شهري، داشتن برنامه ها و خط مشي هاي صحيح است.
به طور كلي موفقيت سازوكار مديريت فضاهاي سبز شهري مستلزم رعايت اصول معيارهاي زير
است:
1 ارتقاي نقش مردم به عنوان كاربران:
از طريق:
ارايه آموزشهاي لازم، تقويت احساس مسئوليت در مردم و ...
2 ارتقاي بهره وري اكولوژيكي فضاهاي سبز شهري:
از طريق:
حفاظت فضاي سبز موجود و جلوگيري از تخريب آنها
مديريت درختان خياباني و پارك هاي عمومي
انتخاب گونه هاي مناسب
رعايت اصول علمي در مرحله كاشت
رعايت اصول علمي نگهداري گياهان
جنگلداري شهري
مكان يابي به منظور ايجاد و توسعه فضاي سبز شهري
بررسي امكان استفاده از اكوسيستم كوهستاني تهران بعنوان پاركهاي كوهستاني
بررسي امكان استفاده از زمينهاي رها شده شهري به منظور گسترش فضاي سبز
3 ارتقاي بهره وري اجتماعي فضاهاي سبز شهري:
از طريق: تامين ايمني، امنيت، تجهيزات، تسهيلات، دسترسي راحت، سازگاري و هماهنگي،
مديريت فعال، پراكنش مناسب و ... .
١٣
منابع:
١ استخوان بندي شهر تهران. ١٣٧٦ ، معاونت فني و عمراني شهرداري تهران، جلد دوم.
٢ بهرام سلطاني. كامبيز، ١٣٦٩ ، نگاهي بر فضاي سبز تهران، انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست، فصلنامه
محيط زيست، شماره سيزدهم.
٣ بيژن زاد. م، ١٣٦٩ ، بررسي فضاي سبز شهر تهران، انتشارات جهاد دانشگاهي.
٤ حقوقي اصفهاني. ح، ١٣٧٧ ، نقش آفات و بيماريهاي گياهي در تخريب فضاي سبز شهر تهران، پايان نامه
كارشناسي ارشد كشاورزي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات.
٥ خراساني. ن، ١٣٧١ ، مطالعه اثر آلودگي هوا بر رويش دواير ساليانه درختهاي چنار در تهران، انتشارات
سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
٦ خورشيدي. ك، عوامل آلوده كننده آب و اثرات آن بر فضاي سبز، انتشارات سازمان پاركها و فضاي سبز
شهر تهران.
٧ رياضي. برهان، ١٣٧١ ، ايجاد و توسعه فضاي سبز به منظور بهسازي محيط زيست تهران، مجموعه مقالات
سمينار فضاي سبز، انتشارات سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
٨ طرح جامع كمربند سبز پيرامون شهر تهران، ١٣٨١ ، انتشارات سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
٩ كارنامه سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران، گزارش عملكرد، ١٣٨١ ، انتشارات سازمان پاركها و
فضاي سبز شهر تهران.
١٠ مجنونيان. هنريك، ١٣٧٤ ، مباحثي پيرامون پاركها، فضاي سبز و تفرجگاهها، انتشارات سازمان پاركها و
فضاي سبز شهر تهران.
١١ واحد آمار و رايانه، ١٣٨١ ، مساحت فضاي سبز مناطق شهرداري تهران، انتشارات سازمان پاركها و فضاي
سبز شهر تهران.
١٢- Mcpherson، E.G. & Nowak، D.J.١٩٩٩، the Chicago urban forest climate
project.
١٤
Abstract
Tehran is one of the largest and most populated cities of the world. This
study is an attempt to scrutinize the impacts of the urban expansion on the
green space of Tehran. During the last ٢٠٠ years، the extent of Tehran
has increased from ٥ kilometer square to ٧٥٠ kilometer square، which is
as much as ١٥٠ more than before. At the same time its population has
increased from ١٥ thousands people to more than ٧ millions people،
amounting ٤٠٠ percent growth.
There are a number of main problems which threat the green space of
Tehran which are included of:
The lack of a complete and thorough plan regarding the urban green
space، the lack of control on good execution of laws and regulations، the
lack of cooperation and coordination between organizations and
constructions to protect and widen the urban green space، plants diseases،
the absence of education، intentional and unintentional fires in forest
parks and gardens of Tehran.
Comparing the previous periods، the expanding process of the green
space of Tehran has been totally different. It amounts to ١١٤٣١ hectares
from ١٣٦٩ to ١٣٨٠، the number of ٣٠٢ parks with the sum of ٦٣٦١١٤٣
area are also added to the green space so that their number from ٥٠ parks
with the increased to ٩١٥ with the measurement of ١٢٩٨/٦ hectares
afforestation between ١٣٧٠ to ١٣٨٠، having a descending process
between ١٣٥٧ to ١٣٦٦ and then an ascending process to the end of ١٣٨١
and this process dropped generauy in ١٣٧٤، ١٣٧٦ and ١٣٧٧.
Some of the offered approaches are:
To codify a whole plan regarding the urban green space، To improve
peoples role by increasing their participation، To rise the rate of the
echological out comes of the urban green space، To find suitable grounds
to create and expand of green space، To improve their social usage.
دكتر ناصر محرم نژاد 2
1 دانشجوي دكتري مديريت محي طزيست، مدرس دانشگاه الزهراء
2 استاديار دانشكده محي طزيست و انرژي، دانشگاه آزاد اسلامي
چكيده
نظر به آنكه تهران يكي از بزرگترين و پرجمعيت ترين شهرهاي جهان م يباشد، مطالعه حاضر به بررسي ويژگيهاي
فضاهاي سبز شهري در سطح شهر تهران مي پردازد. وسعت شهر تهران در طول دويست سال از حدود 5
كيلو متر مربع به 750 كيلو متر مربع رسيده، يعني 150 برابر بزرگتر شده است. و جمعيت آن از 15 هزار نفر به بيش از
7 ميليون نفر رسيده، يعني 400 برابر. توسعه فضاي سبز شهري در تهران از روند رو به رشدي برخوردار بوده است،
بطوريكه تعداد پاركها در مقياس همسايگي، محلي و منطق هاي افزايش يافته است، ولي نكته قابل توجه توزيع و
پراكنش نامناسب فضاهاي سبز عمومي در سطح شهر تهران است، بطوريكه مناطق( 17،14،12،11،10،9،8،7 ) دچار
فقر سرانه فضاي سبز(كمتر از 1مترمربع) مي باشند. روند توسعه فضاي سبز تهران از سال 1369 تا 1380 ، حدود
408 هكتار در سال 1354 ، به 915 عدد با / 11431 هكتار مي باشد. تعداد پاركها از 50 عدد با مجموع مساحت 4
1298 هكتار در سال 1381 رسيده است. روند توسعه جنگلكاري نيز از سال 1357 تا 1366 / مجموع مساحت 6
نزولي و از آن پس تا پايان سال 1381 صعودي بوده است.
به منظور دستيابي به شهري پايدار، نياز به شناسايي و تقويت شاخص ههاي پايداري در شهرها مي باشيم، از آن جمله،
كميت و كيفيت فضاهاي سبز شهري مي باشند.
تهديدهاي عمده فضاي سبز شهري در تهران عبارتند از: عدم تدوين طرح جامع فضاي سبز شهري، عدم نظارت بر
حسن اجراي قوانين و مقررات، آفات و بيماريهاي گياهي، كمرنگ بودن نقش مشاركتهاي مردمي، فقدان آموزش،
تصرف و تخريب باغها.
راهكارهاي پيشنهادي به منظور حفظ و توسعه فضاي سبز شهري در تهران عبارتند از: تدوين طرح جامع فضاي
سبز، ارتقاي نقش مردم، ارتقاي بهره وري اكولوژيكي فضاي سبز و ارتقاي بهره وري اجتماعي فضاي سبز.
واژه هاي كليدي: توسعه پايدار، فضاي سبز شهري، بهره وري اكولوژيكي، سرانه فضاي سبز
٢
1 پيشگفتار
گسترش روزافزون شهرها در كليه كشورهاي جهان و از جمله در ايران، از پيامدهاي غير قابل
اجتناب عصر دانش و فناوري به شمار ميرود. امروزه گسترش شهرها و بويژه شهرهاي بزرگ در
جهان سوم، موجب تشديد عوارض منفي توسعه شهري است، كه تشديد آلودگيهاي محيط از
مهمترين آنها به شمار ميرود. رشد و توسعه روزافزون شهرنشيني با گسترش كالبدي شهرها رابطه
مستقيم دارد. توسعه فيزيكي شهرها دوري از طبيعت و قطع رابطه انسان را با محيط زيست طبيعي
موجب مي شود. توسعه بي رويه و ناپايدار شهري، باعث افزايش حاشيه نشيني، تخريب نواحي سبز
شهري و بالا رفتن تقاضا براي زمين شهري م يگردد، كه خود زمين هساز از بين رفتن فضاهاي سبز
درون شهري و تغيير كاربري اين گونه اراضي است. فضاي سبز، كه بخشي از سيماي شهر را
تشكيل مي دهد، به عنوان يكي از پديده هاي واقعي از نخستين مسايلي است كه انسان همواره با آن
در تماس بوده و خواهد بود. اين مقوله داراي ابعاد زيس تمحيطي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و
كالبدي مي باشد. اهميت فضاهاي سبز در محيط شهري تا آن حد است كه بعنوان يكي از
شاخص هاي توسعه يافتگي جوامع مطرح م يباشد. مهمترين كاركردهاي فضاي سبز درون و برون
شهرها را ميتوان در موارد زير خلاصه نمود:
جذب دي اكسيد كربن و ساير گازهاي سمي و توليد اكسيژن، تعديل و بهبود شرايط آب و هوايي
شهرها، كاهش آلودگي صدا، بهبود روحيه افراد، جلوگيري از فرسايش آبي و بادي خاك، تصفيه
فاضلاب، كاهش خطرات ناشي از جاري شدن سيل، زيبا سازي منظر و جلوگيري از رشد و توسعه
بي رويه شهري و حاشي هنشيني. فضاي سبز متناسب در شهرها، يكي از عوامل مؤثر در كاهش اثرات
گسترش شهرها به شمار مي روند.
نكته بسيار مهم در مكا نيابي فضاهاي سبز عمومي ضرور تهاي اجتماعي ايجاد پارك است؛ از اين
پارك بايد در جايي باشد كه » : روست كه، جين جكوب 1، منتقد شهرسازي معاصر، معتقد است كه
زندگي در آن موج م يزند، جايي كه در آن كار، فرهنگ و فعاليت هاي بازرگاني و مسكوني است...
تعدادي از بخش هاي شهري داراي چنين نقاط كانوني ارزشمندي از زندگي هستند كه براي ايجاد
.« پارك هاي محلي يا ميادين عمومي، مناسب به نظر م يرسند 2
امروزه با اگاهي بيشتر از اهميت كاركردهاي مثبت فضاي سبز و اثرات زيانبار توسعه ناهمگون و
بي رويه شهرها، برنامه هاي مديريتي مناسبي در بسياري از كشورها به منظور مقابله با اين نوع
تهديد، طراحي و اجرا مي گردد.
1- Jane Jacobs
٢- Jane Jacobs (Cities the death and life of great American)
٣
2 روش تحقيق
الف گردآوري گزارشات، اسناد، نشريات، كتب و مقالات داخلي و خارجي مرتبط با موضوع
ب مراجعه به مراكز علمي و تحقيقاتي دانشگاهها و مراكز اداري و سازمانها
ج مصاحبه و گفتگو با مسئولين، مديران و كارشناسان
د تجربيات شخصي حاصل از اقدامات و فعاليتهاي صورت گرفته در امر فضاي سبز
ه) استفاده از برنامه هاي نرم افزاري
3 بحث و نتيجه گيري
3 1 فضاهاي سبز شهري:
3 1 1 تعاريف:
منظور از فضاهاي سبز شهري، نوعي از سطوح كاربري زمين شهري با پوش شهاي گياهي انسان
هستند. « بازدهي اكولوژيكي » و هم واجد « بازدهي اجتماعي » ساخت است كه هم واجد
فضاهاي سبز شهري از ديدگاه شهرسازي در برگيرنده بخشي از سيماي شهر است كه از انواع
پوشش هاي گياهي تشكيل شده است و به عنوان يك عامل زنده و حياتي در كنار كالبد بي جان
شهر، تعيين كننده ساخت مورفولوژيك شهر است. فضاهاي باز شهري از يك سو، در برگيرنده
فضاهاي سبز موجود و از سوي ديگر، به صورت فضاهايي بالقوه جهت توسعه فضاهاي سبز
. شهري مطرح م يشوند.... 3
3 1 2 تقسيم بنديها:
فضاهاي سبز شهري را م يتوان به سه دسته تقسيم نمود:
1 فضاهاي سبز عمومي 2 فضاهاي سبز نيمه عمومي 3 فضاهاي سبز خياباني
3 2 توسعه شهري پايدار و اكولوژيك:
از مجموع گزارشهاي كنفران سها و اجلا سهاي بي نالمللي در مورد توسعه پايدار شهري براي قرن
21 ، از جمله اجلاس 2000 برلين، تعريف زير به نظر كامل ترين تعريف از توسعه پايدار شهري
ارتقاي كيفيت زيست شهري از جمله بخش هاي اكولوژيك، فرهنگي، سياسي، تاسيساتي، » : است
اجتماعي و اقتصادي بدون اعمال هر گونه فشاري بر نسل هاي آينده با فشاري كه در نتيجه كاهش
.« سرمايه هاي طبيعي و انحصارات محلي اعمال مي شود
(Subjectmatters.com/indicators/sustainability/DefinitionCommunity.html)
3 كتاب سبز شهري، جلد نهم، فضاهاي سبز شهري، 1379
٤
به عبارت ديگر، توسعه پايدار شهري بر راههاي توسعه و مديريت به شيوه اي پايدار تمركز و تاكيد
دارد كه در آن، به تقويت و ارتقاي برخي از جنب ههاي توسعه پايدار از جمله عملكرد انرژي، فضاي
سبز و واحدهاي همسايگي اشاره شده است.
بانك جهاني، ارتقاي كيفيت زيست و توسعه شهري پايدار را در گرو تحقق شرايط زير م يداند:
1 قابل زيست بودن: از حداقل معيارهاي يك شهر پايدار و اكولوژيك، تامين محيط زيست سالم،
امنيت اجتماعي، رفاه، مشاركت مردمي در فرآيندهاي تصمي مسازي براي همه شهروندان، فرصتهاي
شغلي و نظاير آن است.
2 برخورداري از مديريت محلي كارآمد: يك نظام اداري و مديريت محلي كارآمد و مؤثر موجبات
تحقق بهره وري بالاي زمين شهري، مسكن، ترافيك و برنامه هاي شهري فراهم مي آورد.
3 رقابت پذيري: شهر پايدار اكولوژيك، شهري است كه از زيربناي قوي اقتصادي برخوردار باشد
و متكي به نقش رقابتي خود است.
4 برخورداري از نظام اعتبار بانكي: شهر اكولوژيك نيازمند يك نظام مالي پايدار و عادلانه براي
رشد اشتغال و درآمد است و قابليت اعتبار بانكي به معناي سلامت مالي است.
شهر اكولوژيك، شهر پايدار، شهر سبز و شهر سالم، همگي واژه هايي برخاسته از ديدگاههاي
« انسان و محي طزيست » مختلف اقتصادي، زيست محيطي و يا عدالت جويانه اي در حوزه ارتباط ميان
هستند كه معمولاً داراي بار معنايي و اهداف مشابهي اند.
شهر پايدار، شهري است كه قادر است نيازهاي اساسي و اوليه جمعيت را همراه با ايجاد
زيرساختهاي ضروري براي رفاه و آسايش شهري، مراقبت و خدمات بهداشتي درماني، مسكن،
آموزش، حمل و نقل، اشتغال، نظارت و تدبير سنجيده امور شهري و ... محقق سازد.
يكي از كوتاه ترين تعاريفي كه از شهر اكولوژيك ارائه شده، توسط ريچارد رجيستر
و ،« شهر اكولوژيك، يك شهر سالم از حيث بو مشناختي است » : بوده كه گفته است (R.Register)
.(Register, 2003: 1- ادامه مي دهد كه چنين شهري وجود ندارد ( 3
3 3 اثرات توسعه شهري بر فضاي سبز شهر تهران:
وسعت شهر تهران در طول دويست سال از حدود 5 كيلومتر مربع به 750 كيلومتر مربع رسيده،
يعني 150 برابر بزرگتر شده است. در طول همين مدت جمعيت آن از 15 هزار نفر به بيش از 7
ميليون نفر رسيده؛ يعني 400 برابر شده است. روند توسعه كالبدي تهران را بر پايه تحول ساختار
شهري آن به سه دوره مي توان تقسيم نمود:
( الف دوره پيدايش و بالندگي ( 1268 تا 1310
( ب دوره نوسازي و نوگرايي ( 1310 تا 1332
پ دوره كلانشهري ( 1332 تا امروز)
٥
در دوره اول شهرنشيني آهنگي كند داشته، رشد و توسعه تهران به صورت بسيار تدريجي و آهسته
صورت مي گرفته است. لذا اثرات توسعه شهري بر فضاي سبز شهر تهران آنچنان آشكار نبوده
است.
در دوره دوم، با شكل گيري نهاد شهرداري و نياز به تغيير شكل شهر تهران، تخريب برج و ياروهاي
دوره قاجاريه آغاز گرديده و شهرنشيني آهنگي شتابان به خود مي گيرد. افزايش مهاجرت به شهر
تهران و صنعتي شدن پايتخت، به تسريع اين روند كمك نمودند.
در دوره سوم، همانند دوره قبل، رشد و توسعه تهران به صورت ب يبرنامه و آشفته ادامه يافته و
همچنان نيز ادامه دارد. در دوره هاي دوم وسوم، بدليل شرايط خاص حاكم، اثرات توسعه شهر
تهران بر فضاي سبز آن، شديدتر و آشكارتر گرديد.
اثرات گسترش و توسعه شهر تهران بر فضاي سبز، از جنبه هاي مختلفي قابل بررسي و ارزيابي
است. آثار توسعه شهري بر فضاي سبز شهر تهران صرفاً داراي بعد منفي نمي باشد. بلكه اقدامات و
نتايج مثبتي هم در پي داشته است، ليكن آثار منفي حاصله داراي بعد وسيعتري بوده، و در پاره اي
از مواقع بسيار نگران كننده نيز مي باشد.
3 3 1 روند توسعه فضاي سبز شهر تهران:
روند توسعه فضاي سبز شهر تهران پس از سال 1369 چهره جديد و كاملاً متفاوتي را نسبت به
دوره هاي قبلي نشان م يدهد. روند توسعه پاركها طي سالهاي 80 1370 در جدول شماره ( 1) ارائه
636 هكتار در شهر تهران احداث / شده است. طي اين دوره جمعاً 302 پارك با مجموع مساحت 1
شده است. مساحت كل جنگلكاريهاي سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران، از سال 1370
لغايت 1380 بالغ بر 14400 هكتار و مساحت توسعه مناطق از سال 1369 تا 1380 بالغ بر 11400
.( هكتار مي باشد( 8
جدول 1: روند توسعه پاركها توسط مناطق و سازمان پاركها طي سالهاي 80 1370
سال تعداد پاركهاي ساخته شده مساحت (متر مربع)
931576 99 1370
436227 70 1371
629889 103 1372
229428 37 1373
298753 54 1374
620656 64 1375
1236753 33 1376
95943 14 1377
٦
123571 21 1378
1196995 51 1379
561332 65 1380
6361143 جمع 302
ماخذ: طرح جامع كمربند سبز شهر تهران ١٣٨٢
1298 هكتار مي باشد. در بين مناطق شهرداري تهران، بيشترين / مساحت كل پاركهاي شهر تهران 6
4 درصد، / 77 درصد و منطقه يك با 12 / سطح فضاي سبز به مساحت كل منطقه در منطقه 22 با 45
.( كمترين مساحت فضاي سبز را به خود اختصاص داده است( 8
3 2 ارزيابي كمبود فضاي سبز در مناطق شهرداري تهران:
بر مبناي آمار موجود از سرشماري نفوس و مسكن و برآوردهاي صورت گرفته در مورد جمعيت
تهران در سال 81 و همچنين آمار سطوح فضاي سبز مناطق مختلف شهرداري تهران در سال 81 و
بر اساس سرانه فضاي سبز 12 مترمربع براي هر نفر (سرانه پيشنهادي وزارت مسكن و شهرسازي
ايرن در طرح سازماندهي شهر تهران)، اقدام به ارزيابي مازاد و يا كمبود سرانه فضاي سبز در مناطق
تهران مينماييم. طبق جدول شماره 2، مشخص مي گردد كه: مناطق ( 22،18،9،5 ) داراي مازاد سرانه
فضاي سبز و مابقي مناطق دچار كمبود مي باشند.
جدول 2: جمعيت، ميزان فضاي سبز مورد نياز، كمبودها و مازادهاي آن در مناطق بيست و دوگانه شهر تهران
1373 ) براساس استاندارد پيشنهادي وزارت مسكن و شهرسازي )
منطقه مساحت فضاي سبز (پاركهاي
عمومي و جنگلكاري داخل
شهري) مترمربع
جمعيت
(نفر)
فضاي سبز مورد نياز
برحسب 12 مترمربع
براي هر نفر
مازادها و كمبودها
(مترمربع)
-1888811 3137460 261455 1248649 1
-2041804 5751720 479310 3709916 2
-1004937 3137448 261454 2132511 3
-6562530 8324124 693677 1761594 4
+4614392 5373732 447811 9988124 5
-1628138 2769360 230780 1141222 6
-3568171 3771360 314280 203189 7
-1973055 2184096 182008 211041 8
+305363 3589980 299165 3895343 9
-2649533 2838468 236539 188935 10
٧
-1891994 2384196 198683 492202 11
-2823856 3080580 256715 598586 12
-4533286 4955472 412956 422186 13
-6898513 7814244 651187 915731 14
-738269 3748764 312397 3010495 15
-1405150 3610248 300854 2205098 16
-3164558 3721572 310131 557014 17
+2218973 2857512 238126 5076485 18
-2886206 4474536 372878 1588330 19
-2507860 4472136 372678 1964276 20
+4740865 3077676 256473 7818541 22
ماخذ: بهمن پور، هومن، 1383 ، پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت محيط زيست، واحد علوم و تحقيقات.
توزيع و پراكنش فضاي سبز در شهر تهران از حالت مناسبي برخوردار نمي باشد، بطوريكه از
همپوشاني نقشه هاي شماره 4و 1،2،3 مشخص ميگردد؛ مناطق ( 17،14،12،11،10،9،8،7 ) دچار فقر
سرانه فضاي سبز (سرانه كمتر از 1 مترمربع) ميباشند. توزيع مكاني فضاي سبز بايد به گون هاي باشد
كه دستيابي به آن به آساني صورت گيرد، برخي زمان دسترسي را 10 دقيقه كه معادل 400 تا 500
. متر از نواحي مسكوني ميباشد، برآورد ميكنند 12
٨
نقشه شماره 1 نقشه پراكنش جمعيت در مناطق مختلف شهر تهران
نقشه شماره 2 نقشه پراكنش فضاهاي سبز شهري در مناطق مختلف شهر تهران
نقشه شماره 3 نقشه سرانه فضاي سبز شهري در مناطق مختلف شهر تهران
٩
نقشه شماره 4 موقعيت مناطق دچار كمبود سرانه فضاي سبز
از بررسي نمودار همبستگي مساحت فضاي سبز و مساحت شهر تهران (نمودار 1)، آشكار ميگردد
كه روند توسعه شهر تهران، افزايشي بوده كه اين ميزان در حد فاصل سالهاي 65 1345 سيري
شتابان داشته كه از اين سال تا سال 1375 روند صعودي آهست هتري را در پيش گرفته و مجدداً از
سال 1375 تاكنون، افزايش مساحت شهر تهران حالت شتاباني به خود گرفته است. در اين مدت
ميزان مساحت فضاهاي سبز شهري نيز سيري صعودي داشته كه حدفاصل سالهاي 55 1345 اين
روند بصورت شتابان و در حد فاصل سالهاي 70 1355 افزايش ميزان فضاهاي سبز شهري روندي
به نسبت كند را پشت سر گذاشته و از سال 1350 به بعد با خروج كشور از بحرانهاي سياسي،
اقتصادي و اجتماعي و همچنين تغيير نگرش مديران نسبت به مقوله فضاي سبز، شاهد افزايش
ميزان فضاي سبز با روندي شتابان تر از گذشته ميباشيم. همچنين با مشاهده نمودار همبستگي
مساحت فضاي سبز و جمعيت شهر تهران (نمودار 2)، آشكار ميگردد كه؛ روند افزايش جمعيت
شهر تهران، همانند تغييرات مساحت تهران، روندي افزايشي بوده كه اين ميزان در حد فاصل
سالهاي 65 1345 سيري شتابان داشته كه از اين سال تا سال 1375 روند صعودي آهسته تري را در
پيش گرفته است و مجدداً از سال 1375 تاكنون افزايش جمعيت شهر تهران همراه با افزايش ميزان
فضاهاي سبز شهري صورت گرفته است. ليكن نكته مهم آنستكه افزايش فضاي سبز شهري
متاسفانه متناسب با با رشد و توسعه شهر تهران نبوده، چرا كه ميزان سرانه فضاي سبز شهري در
شهر تهران همچنان بسيار پايين و تقريباً مشابه با وضعيت ساليان گذشته ميباشد.
١٠
نمودار شماره 1: نمودار همبستگي تغييرات مساحت فضاي سبز شهري و نمودار تغييرات مساحت
نمودار شماره 2: نمودار همبستگي تغييرات مساحت فضاي سبز شهر تهران و تغييرات جمعيت
١١
نمودار شماره 3: مقايسه سرانه فضاي سبز تهران (وضع موجود) با استانداردهاي جهاني
نكته مهم؛ كمبود فضاي سبز در اكثر مناطق شهر تهران ميباشد، بطوريكه با استانداردهاي مصوب
.( داخلي و جهاني نيز تفاوت دارد (نمودار شماره 3
3 3 فرصتها و تهديدهاي فضاي سبز شهري در تهران:
فضاهاي سبز شهري در (SWOT) در بررسي نقاط ضعف، نقاط قوت، فرصتها و تهديدهاي
تهران، از موارد بسياري مي توان نام برد. رتبه بندي موارد مربوط به فضاي سبز شهر تهران كاري بس
دشوار است. با اين وجود؛ بر طبق مطالعات صورت گرفته اهم آنها به شرح ذيل مي باشد:
(WT) نقاط ضعف و تهديدها (OP) نقاط قوت و فرص تها
شرايط آب و هوايي مناسب در شهر تهران
بالا بودن ميزان علاقه و مراجعه به فضاهاي سبز
شهري از سوي شهروندان
قوانين و مقررات موجود در زمينه فضاهاي سبز
شهري
طرح كمربند سبز شهر تهران
پيشينه فرهنگي و تاريخي طراحي و اجراي باغها و
فضاهاي سبز
عدم محدوديت منابع آب
وجود تشكلهاي غيردولتي زيست محيطي و مرتبط با
موضوع
عدم طرح جامع فضاي سبز شهري
عدم نظارت بر حسن اجراي قوانين و مقررات
تخريب باغات و تغيير كاربري فضاي سبز شهري
محدوديت منابع مالي
عدم همكاري و هماهنگي سازمانها و نهادهاي
مختلف در امر حفظ و توسعه فضاي سبز شهري
تنشهاي شهري (آلودگيهاي زيست محيطي، شرايط
نامناسب رشد گياه، اجراي عمليات عمراني و
ساختماني، اقدامات غير اصولي به منظور حفظ و
گسترش فضاي سبز شهري و...)
آفات و بيماريهاي گياهي
آتش سوزي در اراضي پاركهاي جنگلي
مشكلات واگذاري فضاي سبز به بخش خصوصي
30
18
14
10
1.83
متر مربع
سرانه فضاي سبز در تهران
استاندارد اعلام شده توسط مرآز مطالعات برنامه
ريزي شهري وزارت آشور
استاندارد اعلام شده توسط موسسه ملي تفريحات
آمريكا
استاندارد اعلام شده توسط آميته اداره بهداشت
همكاني و وزارت مسكن آمريكا
استاندارد اعلام شده توسط سازمان ملل متحد
١٢
عدم حضور و فعاليت تشكلهاي غيردولتي در امر
مديريت فضاهاي سبز شهري
عدم پراكنش مناسب فضاهاي سبز شهري
عدم ايمني و امنيت كافي در فضاهاي سبز شهري
كمرنگ بودن ميزان مشاركت مردمي در امر حفظ و
نگهداري فضاهاي سبز شهري
4 پيشنهادات:
امروزه سازوكار مديريت فضاهاي سبز شهري امري بسيار ظريف، مهم و حياتي است. لازمه حفظ
و توسعه فضاهاي سبز شهري، داشتن برنامه ها و خط مشي هاي صحيح است.
به طور كلي موفقيت سازوكار مديريت فضاهاي سبز شهري مستلزم رعايت اصول معيارهاي زير
است:
1 ارتقاي نقش مردم به عنوان كاربران:
از طريق:
ارايه آموزشهاي لازم، تقويت احساس مسئوليت در مردم و ...
2 ارتقاي بهره وري اكولوژيكي فضاهاي سبز شهري:
از طريق:
حفاظت فضاي سبز موجود و جلوگيري از تخريب آنها
مديريت درختان خياباني و پارك هاي عمومي
انتخاب گونه هاي مناسب
رعايت اصول علمي در مرحله كاشت
رعايت اصول علمي نگهداري گياهان
جنگلداري شهري
مكان يابي به منظور ايجاد و توسعه فضاي سبز شهري
بررسي امكان استفاده از اكوسيستم كوهستاني تهران بعنوان پاركهاي كوهستاني
بررسي امكان استفاده از زمينهاي رها شده شهري به منظور گسترش فضاي سبز
3 ارتقاي بهره وري اجتماعي فضاهاي سبز شهري:
از طريق: تامين ايمني، امنيت، تجهيزات، تسهيلات، دسترسي راحت، سازگاري و هماهنگي،
مديريت فعال، پراكنش مناسب و ... .
١٣
منابع:
١ استخوان بندي شهر تهران. ١٣٧٦ ، معاونت فني و عمراني شهرداري تهران، جلد دوم.
٢ بهرام سلطاني. كامبيز، ١٣٦٩ ، نگاهي بر فضاي سبز تهران، انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست، فصلنامه
محيط زيست، شماره سيزدهم.
٣ بيژن زاد. م، ١٣٦٩ ، بررسي فضاي سبز شهر تهران، انتشارات جهاد دانشگاهي.
٤ حقوقي اصفهاني. ح، ١٣٧٧ ، نقش آفات و بيماريهاي گياهي در تخريب فضاي سبز شهر تهران، پايان نامه
كارشناسي ارشد كشاورزي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات.
٥ خراساني. ن، ١٣٧١ ، مطالعه اثر آلودگي هوا بر رويش دواير ساليانه درختهاي چنار در تهران، انتشارات
سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
٦ خورشيدي. ك، عوامل آلوده كننده آب و اثرات آن بر فضاي سبز، انتشارات سازمان پاركها و فضاي سبز
شهر تهران.
٧ رياضي. برهان، ١٣٧١ ، ايجاد و توسعه فضاي سبز به منظور بهسازي محيط زيست تهران، مجموعه مقالات
سمينار فضاي سبز، انتشارات سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
٨ طرح جامع كمربند سبز پيرامون شهر تهران، ١٣٨١ ، انتشارات سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران.
٩ كارنامه سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران، گزارش عملكرد، ١٣٨١ ، انتشارات سازمان پاركها و
فضاي سبز شهر تهران.
١٠ مجنونيان. هنريك، ١٣٧٤ ، مباحثي پيرامون پاركها، فضاي سبز و تفرجگاهها، انتشارات سازمان پاركها و
فضاي سبز شهر تهران.
١١ واحد آمار و رايانه، ١٣٨١ ، مساحت فضاي سبز مناطق شهرداري تهران، انتشارات سازمان پاركها و فضاي
سبز شهر تهران.
١٢- Mcpherson، E.G. & Nowak، D.J.١٩٩٩، the Chicago urban forest climate
project.
١٤
Abstract
Tehran is one of the largest and most populated cities of the world. This
study is an attempt to scrutinize the impacts of the urban expansion on the
green space of Tehran. During the last ٢٠٠ years، the extent of Tehran
has increased from ٥ kilometer square to ٧٥٠ kilometer square، which is
as much as ١٥٠ more than before. At the same time its population has
increased from ١٥ thousands people to more than ٧ millions people،
amounting ٤٠٠ percent growth.
There are a number of main problems which threat the green space of
Tehran which are included of:
The lack of a complete and thorough plan regarding the urban green
space، the lack of control on good execution of laws and regulations، the
lack of cooperation and coordination between organizations and
constructions to protect and widen the urban green space، plants diseases،
the absence of education، intentional and unintentional fires in forest
parks and gardens of Tehran.
Comparing the previous periods، the expanding process of the green
space of Tehran has been totally different. It amounts to ١١٤٣١ hectares
from ١٣٦٩ to ١٣٨٠، the number of ٣٠٢ parks with the sum of ٦٣٦١١٤٣
area are also added to the green space so that their number from ٥٠ parks
with the increased to ٩١٥ with the measurement of ١٢٩٨/٦ hectares
afforestation between ١٣٧٠ to ١٣٨٠، having a descending process
between ١٣٥٧ to ١٣٦٦ and then an ascending process to the end of ١٣٨١
and this process dropped generauy in ١٣٧٤، ١٣٧٦ and ١٣٧٧.
Some of the offered approaches are:
To codify a whole plan regarding the urban green space، To improve
peoples role by increasing their participation، To rise the rate of the
echological out comes of the urban green space، To find suitable grounds
to create and expand of green space، To improve their social usage.
