پل- بازارِ بندر انزلی

بندر انزلی به گفته بسیاری از ساکنین، مسافرین و گردشگران از خاطره انگیزترین شهرهای ساحلیست که در همان بدو ورود بیننده را مجذوب خود می کند.

اختصاصی معماری نیوز - صالح معصومی: هر چند طراحی شهری در ایران عمر درازی ندارد، اما برای یافتن نمونه های موفق طراحی شهری و ایده گرفتن و استخراج الگوهای به کار رفته در آن ها تنها راه حل بررسی تئوری نمونه های خارجی یا الگوهای سنتی و قدیمی ایرانی نیست، بلکه می توان به بافت های موفق شهری معاصر که طی 100 سال اخیر و به تدریج توسط مردم در برخی نقاط ایران شکل گرفته اند و کسی به آن ها توجه نمی کند، رجوع کرد. یکی از این نمونه ها محدوده ی بازار محلی بندر انزلی است.

کم نیستند شهرهای ساحلی که با وجود برخورداری از موهبتی زیبا و زیبایی بخش به نام دریا، هرگز ساکنین و مسافرین را دلبسته خود نمی کنند. بی شک دریا همه جا آبی است و آنچه متغیر است چگونگی ساماندهی عناصر و اجزاء شهری و در یک کلام طراحی شهر است.

بندر انزلی به گفته بسیاری از ساکنین، مسافرین و گردشگران از خاطره انگیزترین شهرهای ساحلیست که در همان بدو ورود بیننده را مجذوب خود می کند. موفقیت یک شهر چه از منظر کارکردی و عملکردی و چه از منظر زیبا شناختی مرهون ساز و کار درست اجزا و هماهنگی و هارمونی کامل میان آن هاست.

یکی از موفق ترین و کارآمدترین اجزا شهر انزلی، حوزه بازار و ورودی اصلی شهر است. بازار مذکور که قطب اقتصادی شهر محسوب می شود طیف گسترده ای از فعالیت ها از ماهی فروشی تا فروش تیرآهن و سیمان را در بر می گیرد. البته لازم به توضیح است که شهرت اصلی این بازار به خاطر شنبه-بازارهای محلی آن است که هر هفته با حضور انبوهی از مردم شهر و فروشندگان اکثر نقاط استان گیلان برپا می شود و در تعطیلات نیز حضور مسافران و توریست ها در آن چشمگیر است.

نکته دیگر آنکه شکل گیری این بافت غنی شهری حالتی بومی، ارگانیک و تدریجی داشته است و طراحی شهری به مفهوم کنونی بر آن اعمال نشده است. به نظر نگارند این بافت شهری می تواند به عنوان یک نمونه ی عملی درخشان نکات آموزنده ی زیادی برای طراحان شهری در بر داشته باشد. بر مبنای نظریه ی زبان الگوهای پروفسور کریستوفر الکساندر در این نوشتار سعی شده است برخی الگوهای به کار رفته در این نمونه ی موفق استخراج شود، البته مسلم است برخی الگوها از دید نگارنده مخفی مانده است. همچنین در تحلیل این نمونه اصولِ نظریه پرداز بزرگِ طراحی شهری، کوین لینچ مد نظر قرار گرفته است.



کلیات:
به طور کلی بازارها با در برداشتن گستره وسیعی از فعالیت ها همواره یکی از شلوغ ترین و مهمترین حوزه های شهری محسوب می شوند که بر مبنای این ویژگی ذاتی از سه منظر قابل ارزیابی هستند:

1- موقعیت مکانی بازار در شهر و چگونگی ارتباط آن با سایر حوزه های شهر
2- سازماندهی و ساز و کار داخلی بازار با توجه به طیف گسترده فعالیت ها
3- زیبایی بازار (که شاید نتوان این مورد را از دو مورد نخست مجزا دانست)

مقصود از زیبایی بازار آنست که بازار نه تنها نیازهای فیزیکی فرد، که نیازهای روانی او را نیز تا آنجا که می تواند و به عنوان بخشی از محیط بی جان برآورده سازد و در یک کلام خاطره ای خوش بر ذهن او به جای بگذارد که حصول این مقصود در سطوح اولیه بی شک در گرو پاسخ گویی به عوامل یک و دو و در سطوح بعدی در گرو یک طراحی شهری «هنرمندانه» است. البته در این میان نباید کیفیت روابط و تعاملات اجتماعی مردم را نیز نادیده گرفت.

موقعیت مکانی و دسترسی ها:
بازار مذکور در بدو ورود به مرکز شهر واقع شده است و در سطوح ارتفاعی و ترازهای مختلف از سویی به قسمت های مرکزی شهر، از سویی به محلات پایین شهر، از سویی به پارک شهر (بلوار انزلی) و از سویی با خارج شهر مرتبط است. بدین سان دسترسی ها به تناسب میان قسمت های مختلف شهر تقسیم شده است.



بر این اساس در مجموعه ی پل- بازار انزلی همواره دو سطح برای ناظر به دید می آید.

سطح 1: روی پل سطح2: زیر پل

روی پل محل گذر است و زیر آن محل مکث. روی پل ماشین بیشتر است و زیر آن انسان. از روی پل کلیت بازار به ادراک می آید و در زیر آن خود فرد جزئی از بازار می شود.



مورد دیگر نحوه ی ارتباط سطح روی پل و سطح زیر آن است که این ارتباط هم از طریق دو دستگاه راه پله در دو طرف یک سرِ پل امکان پذیر است و هم با حرکت در امتداد مسیرهای اصلی بازار با سه چرخش نود درجه عابرین به صورت تدریجی از تراز زیر پل به تراز روی آن می رسند ( الگویی شبیه به نوار موبیوس) و باز اگر بخواهند می توانند از طریق راه پله ها به سطح زیر پل دسترسی داشته باشند. به این ترتیب ارتباط بین دو سطح با حداکثر آزادی امکان پذیر است.




کدامیک بر اساس تعاریف لینچ:
راهی در امتداد آب، لبه ای در امتدا آب یا گره ای کشیده در امتداد آب و یا هر سه به طور همزمان؟

همانطور که در عکس هوایی دیده می شود، بازار انزلی به شکل راهی است که در امتداد بخشی از رودخانه ی شنبه بازار روگا امتداد یافته است و به علت تراکم بالای فعالیتها در آن هر نقطه از آن را می توان بر اساس تعاریف لینچ یک گره شهری دانست. پل بر روی بازار نیز به عنوان یک نشانه ی قدرتمند شهری عمل می کند، بنابراین بر مبنای تعاریف لینچ بافت شهری مذکور چند مشخصه ی مثبت و قوی را به طور همزمان داراست.

از سوی دیگر تغییر تدریجی نوع فعالیت ها در امتداد لبه ها، جهتی مشخص به مسیرهای بازار می دهد. به عنوان مثال برای فردی که از پله های پل پایین آمده و وارد بازار می شود، نوع فعالیت ها از ماهی فروشی آغاز می شود و در امتداد لبه ها به تدریج به میوه فروشی ختم می شود.

در لبه کناره ی آب نوع کاربری ها از پارکینگ اتومبیل ها آغاز سپس ایستگاه قایق موتوری ها، فروش ابزار آلات ماهیگیری، قهوه خانه ها، پرنده فروشی ها، کل فروشی ها، میوه و تره بار و در انتها کارگاه های نجاری، چوب فروشی ها و مصالح ساختمانی و در نهایت ختم به محلات پایین شهر می شود.



پل قدیمی روی بازار:
همانطور که بیان شد، بازار در زیر پل قدیمی شهر امتداد یافته است. پل مذکور تعریفی از فضای زیر خود ارائه می دهد و علاوه بر آن دورنمایی از غلغله و شلوغی زیر آن برای کسانی که از روی آن می گذرند به چشم می آورد و این دقیقا معادل تکنیکی است که کارگردان ها در ساخت فیلم از آن بهره می گیرد. مثلا برای نمایش سکانس یک جر و بحث داخل قصر، ابتدا دوربین نمایی از کلیت قصر ارائه می دهد و قصر را در دورنما نمایش می دهد.

سکانس بعدی مستقیما چهره بازیگران است. و این گذار از بیرون به درون قصر بدین سان در ذهن بیننده نقش می بندد. همین اتفاق برای ناظر گذران از روی پل رخ می دهد و پیش زمینه ای برای ورود به بازار فراهم می آورد. پس از ورود به بازار باز هم این پل است که این بار تبدیل به نشانه ای قدرتمند برای ناظر می گردد.

پل و تاریکی زیرش همواره نشانه و لنگرگاهی برای دید ناظر درون بازار است که همواره جهت را به او گوشزد می کند. عابر در مسیر اصلی بازار یا رو به پل است، یا پشت به آن. پل در اینجا نشانه ای است که لینچ آن ها را در نوع نقاط بسیار مرئی دسته بندی می کند.

ناگفته نماند در هنگام عبور از روی پل، لنج های لنگر گرفته در آب در یک سو و قایق موتوری ها در سوی دیگر به عنوان یک نشانه ی شهری خودنمایی می کنند. همچنین در داخل بازار، خود پل به عنوان نشانه ای بسیار قدرتمند عرض اندام می کند که ناظر ممکن است لحظه ای پیش از روی آن گذشته باشد. از نقطه نظر روانشناختی، رضایتمندی در چنین مواردی از آنجا حاصل می شود که شخص به طور کامل مقصد خود را حس و دریافت می کند. و این معادل همان مفهومی است که کوین لینچ آن را احاطه بر محیط می نامد. که بر مبنای نمایانی محیط و به واسطه نشانه ای قدرتمند فراهم شده است.





بنابر آنچه گذشت چگونگی به نظم کشیده شدن گستره وسیع فعالیت های بازاری با استفاده از کمترین عناصر و اجزاء الحاقی و بیشترین استفاده از عوامل بالقوه مکانی ( پل به عنوان یک نشانه ی قوی و حاشیه آب به عنوان لبه ای کار آمد) و به گونه ای که علاوه بر تسهیل خرید برای خریداران و گردشگران ( از منظر عملکردی) همواره رضایت خاطری از محیط ( از منظر زیبا شناسی) برای افراد حاصل می آید، بیان شد.

تهدیدها:
در حال حاضر بافت قسمت زیادی از محیط بازار که از چشم انداز روی پل و ورودی مرکز شهر نیز به چشم می آید، به صورت کامل مخروبه در آمده است.







به علاوه، پل جدید و بزرگتری به دلایل ترافیكی هم اكنون (سال 92) مراحل پایانی احداث را در كنار پل قدیمی شهر می گذراند که بافت ناحیه را دچار تغییر کرده است.



این عوامل از دو دیدگاه نگران کننده است: از سویی مخروبه بودن قسمت زیادی از جداره ها و کالبد ورودی مرکز شهر و بازار تاثیر منفی فزاینده ای بر منظر و سیمای شهر گذاشته است. هر چند که ساز و کار قدرتمند داخلی بازار و استفاده درست و بجا از عناصر طراحی شهری تا حد زیادی این نقیصه را پوشش می دهد. عامل نگران کننده تر چگونگی ساخت و سازهای جدید در بافت مذکور می باشد. که از دو حیث قابل بررسی است.

1- کیفیت کاربری ابنیه جدید
2- کیفیت کالبدی ابنیه جدید

ساختمان های تخریبی کنونی تا چندی پیش کاربری مسافرخانه داشتند که با توجه به حوزه مورد بحث بی شک مناسبترین و درخورترین کاربری برای بافت مذکور است و تعریف هرگونه کاربری جدید می تواند از ارزش بافت مورد بحث بکاهد. مسئله دیگر آنکه در شرایط کنونی که توجه کمتری به کالبد سازی شهر از جانب شهرداری ها صورت می گیرد نگرانی بسیار زیادی در باب ساخت و سازهای ناهمگون در این منطقه می رود که شاید به مراتب تاثیرات منفی بیشتری نسبت به بافت مخروبه کنونی بر سیمای شهر داشته باشد و خود عاملی مخرب گردد در جهت زایل کردن ارزشهای کالبدی-زیبایی شناسانه ی بافت شهر.

منبع: سایت خبری معماری نیوز - صالح معصومی