مطالبي استخراج شده از نوار سخنراني در سال 2535 در هفته ايران باستان(قسمت( 5 )پایانی)

قسمت پایانی و پنجم

تصويري از برج و باروي يزد مربوط به قرن پنجم هجري و دوران ‹‹ كاكويه›› ها كه با وجود تجاوزهاي بسيار هنور بخش قابل توجهي از آن برپا است.

و آن عبارتست از يك كهن دژ در مركز شهر كه داراي موقع نظامي ممتازي است. بطور معمول حاكم و معتبرترين شخصيت شهر در اين محل سكونت داشته است. پيرامون كهن دژ، شهر بمفهوم واقعي گسترده بود كه در دروة ساساني بنام شهرستان از آن ياد ميشده است. در دور اين قسمت شهر باروي ديگري قرار داشته و در بيشتر موارد در پشت آن منطقه زراعي واقع بوده كه برخي از مساكن روستائي را در بر ميگرفته است. اين فرم را ما نخست در شهر اشكاني نسا مربوط به سدة سوم پيش از ميلاد مشاهده مي كنيم و تقريبا" با جزئي اختلاف همين طرح تا مدتي در دوره هاي اسلامي ادامه پيدا ميكند.

مسجد قلب شهر: در دوره اسلامي در شهر پديده جالبي بوجود ميآيد كه در دوره ساساني شاهد آن نيستيم. ولي باعتقاد من در دورة ايلامي شاهد چنين پديده اي هستيم و آن عبارتست از مسجد جامع كه هسته مركزي شهر را تشكيل ميدهد. بخصوص اين امر در مورد شهرهائي كه در دوران اسلامي پايه گذاري شده اند بخوبي بچشم ميخورد. در اينجا لازم ميدانم توجه حضار محترم را باين نكته جلب سازم كه بين قرنهاي سوم تا ششم هجري با يك دوران شكوفائي از نظر شهر سازي برخورد مي كنيم در طي اين زمان يا شهرهاي قديم گسترش مي يابند و يا شهرهاي جديد پايه ميگيرد. وقتي شهرهاي جديد بوجود ميآيد قلب شهر را مسجد تشكيل ميدهد مسجد در اين دوران نهادي است كه كليه فعاليتهاي مربوط به مردم شهر را در برميگيرد. مسجد تنها محل عبادت نيست. بلكه نقشي بسيار وسيع را برعهده دارد. چنانكه بخشي عمده از فعاليتهاي سياسي در آنجا ميگذرد. حاكم شهر بايد بعد از نماز روز جمعه در آنجا خطبه بخواند و در حضور جمع صحبت كند و خط مشي سياسي خود را روشن سازد.

تصويري از گنبد با شكوه نظام الملك در مسجد جامع اصفهان از آثار قرن پنجم هجري. خلق شاهكاري اينچنين تنها بمدد گامهاي بلندي كه از دوران اشكاني و بعد ساساني در برپا ساختن گنبد بر فراز طرح هاي چهار ضلعي چون: فيروز آباد – سروستان ونظاير آن برداشته شده بود ميتوانست ميسر باشد. برشي از كوشك شاهي سروستان از آثار دوران ساساني. در بناي اين كوشك چون قصر فيروز آباد تالارهاي وسيع چهار گوش را با گنبد پوشش كرده اند.
انتقادات مردم در آنجا عنوان ميشد، تبادل نظر در زمينه مسائل سياسي، اجتماعي و مسائل مربوط به شهر در اين محل بين مردم صوت ميگرفت، برخي مبادلات در سطحي بخصوص در حول و حوش مسجد صورت مي پذيرفت.مساجد در بيشتر موارد كتابخانه هاي بزرگي را در برميگرفته اند. از ياد نبريم كه در قرن چهارم مقدسي دربارة كتابخانه مسجد جامع اصفهان مي نويسد كه تنها فهرست كتابهاي آن در ده جلد گردآوري شده بود. او همچنين اين مسجد را بعنوان يك مركز بزرگ فعاليت علمي در تمامي زمينه ها معرفي مي كند چنانكه شعرا در آنجا بمشاعره مي پرداختند، فضلا و ادبا جلساتي تشكيل ميدادند وبه گفت و شنود مي نشستند و بالاخره در زمينه مباحث فلسفي و موضوعهاي مذهبي جلسه هاي متعدد در آنجا برپا ميگشت. به بيان ديگر مسجد در گذشته حيات داشت، روح داشت و در عمده فعاليتهاي وابسته به زندگي مردم مشاركت مي جست وچون امروز مساجد سوت و كور نبوده اند و تنها جمعي از پيرزنان و پير مردان را كه براي انجام فرايض مذهبي بآن روي ميآوردند در بر نميگرفت. سخن درباره شهر و شهرسازي در دوران اسلامي بحثي بسيار وسيع است كه بي شك پرداختن بدان از نظرگاههاي مختلف نياز به فرصتي فراوان دارد كه از حوصله چند جلسه و چند گفتار خارج است. از اينرو ما نيز در اينجا سخن درباره اين موضوع را بپايان ميبريم و مختصري درباره عوامل شكل دهنده معماري ايراني در طي اين دورانها سخن نخواهيم گفت.

تصويري از ايوان بزرگ قصر فيروز آباد از آثار آغاز دوران ساساني.

نشانه هاي كاربرد ايوان را در معماري دوران اشكاني شاهد هستيم. اين پديده جالب در تمامي دوران ساساني نيز مورد استفاده قرار گرفت و سپس به معماري دوران بعد از اسلام انتقال يافت و بعنوان يكي از چشمگيرترين بخشهاي آثار معماري شكوهمند اين عصر درآمد.

درباره معماري: با جرأت بايد بگويم كه بخش عمده اي از پديده ها كه در عالم معماري با آن برخورد ميكنيم به دليل مدارك و اسناد موجود، در فلات ايران خلق شده اند. اميد دارم آنچه كه بدان اشاره كردم بعنوان يك شعار تلقي نفرمائيد زيرا كه من هميشه از شعار دادن بيزار بوده ام.

ميدانيم كه هميشه مغرب زمين به معماري گوتيك فخر كرده است و به اعتباري مهم ترين شاهكارهاي هنري معماري مغرب زمين باين سبك تعلق دارد، از جالب اينكه معماري گوتيك را ملهم از معماري ايراني ميدانند.

- درباره پديده هاي معماري كه در ايران پيش از اسلام آفريده شده و طي قرنها تحول و تكامل يافته و به ديگر سرزمين ها انتقال يافته ميتوان برخي نمونه هاي زير را ياد كرد.

كاربرد انواع قوسها و از آنجمله طاق ضربي از حدود هزاره دوم پيش از ميلاد در امر پوشش فضاهاي معماري پديده ارزنده ايست كه در اين سرزمين بنياد گرفته است.

خلق گنبد بر روي پايه چهار گوش از ابتكارات استثنائي است كه در اين سرزمين بوجود آمده و منشاء دگرگوني اساسي در كار معماري جهان شده است. بكار گرفتن ستون اگر چه در سرزمين هاي ديگر نيز سابقه اي طولاني دارد ولي بآن گونه كه در ايران بكار گرفته شده به اعتباري يك مورد كاملا" قابل توجه و استثنائي است. چنانكه وقتي در فضاي يك چهل ستون ايراني چه در دوره ماد و چه در دوره هخامنشي قرار ميگيريم، فضائي بسيار متفاوت با يك چهل ستون مصري يا يك بناي ستوندار يوناني را احساس ميكنيم.

تصوير ديگري از مسجد جامع اصفهان. در اين عكس در جلو نماي شمالي صحن با ايوان پرشكوه آن و در پشت گنبد خاكي يا ‹‹ تاج الملك›› مشاهده ميگردد. تركيبي جلب از كاربرد ايوان و گنبد با الهام از دوران ساساني
نماي ايوان اصلي مسجد جامع اردستان. كاربرد ايوانهاي باشكوه در نماي اصلي بناهاي دوران بعد از اسلام نمودار چشمگير ديگري است از ادامه پديده هاي معماري پيش از اسلام ايران كه معماران هنرمند و آگاه زمان آنرا از درون قصرها بيرون كشيده و در جلوه بخشيدن هر چه بيشتر به خانه خدا بخدمت گرفته اند.

در چهل ستونهاي ايراني با توجه به جنبه ههاي فني امر در زمينه رعايت تناسب ميان قطر ستون و فاصله دو ستون از هم، تناسب ميان قطر ستون و كشيدگي آن، بافضائي وسيع و قابل استفاده و در عين حال روشن و باشكوه و شاد مواجه هستيم.

- پديده ها و عوامل معماري كه در دوران بعد از اسلام بخدمت گرفته شده اند به اعتباري تمامي آنها در دوران قبل از اسلام بوجود آمده و در طي دوران بعد از اسلام با تجربياتي كه بر روي كاربرد آگاهانه تر آنها صورت گرفته به گونه اي جالبتر، موفق تر و هنرمندانه تر مورد استفاده واقع شده است. در اين باره ميتوان موارد مختلف را بيان داشت. بطور مثال گنبد را در نظر بگيريد كه دست كم از دوره اشكاني نشانه هائي از آن در دست داريم. اين پديده در دوران بعد از اسلام با اتكاء بر تجربياتي كه درباره نحوه برپا كردن آن طي چند قرن بدست آمده بود، چه از نظر جنبه هاي فني و چه از نظر فرم و زيبائي به جالبترين و شكوهمند ترين شكل ممكن برپا گرديد و به اوج ترقي خود رسيد. با انجام يك بررسي علمي مشاهده ميكنيم كه شكلها و طرحهاي مختلفي كه در مسجدها عرضه شده است همگي بشدت متأثر است از فرمها و طرحهاي معماري قبل از اسلام ايران.

تصويري از منار آتشدان فيروزآباد از آثار دوران ساساني. منار فيروزآباد را به اعتباري ميتوان الگوي مناره هاي مسجدهاي اسلامي دانست. كهنترين منار قابل مقايسه با اين اثر منار سجد سامره است.

در آغاز اسلام در برخي نقاط، ديوار سمت جنوب چهار طاقي ها را مسدود ميسازند و سپس محرابي در آن ايجاد ميكنند چنانكه اكثر اين محرابها نسبت به جهت قبله داراي انحراف هستند.

ايرانيان مسلمان بعد از مدتي كه در مقابل چنين محل هايي به ستايش و نيايش خداي خويش مي پردازند دست به خلق مسجدهايي با شبستان گنبد دار مي زنند. الهامي مستقيم از چهار طاقي ها ولي در اندازهاي وسيع تر و با شكوهتر . زيرا كه در مذهب زرتشت بدليل ضرورت افروختن آتش در زير چهار طاقي عبادت در فضاي خارج و مقابل آن صورت مي گرفت ولي در اسلام با توجه به ويژگي انجام فرايض نماز وعبادت ترجيح داده مي شد تا اين مراسم در داخل فضاي معماري صورت پذيرد و از اين رو ضرورت داشت تا بر وسعت بنا بيافزايند.

ايوان:
- ايوان نيز كه يكي از پديده هاي شگرف دوره اشكاني است در پي كار برد وسيع و موفق آن در معماري ساساني، در دوره اسلامي همچنان مورد توجه قرار مي گيرد و براي محل عبادت تابستاني بيك اعتبار و براي شكوهمند تر ساختن هر چه بيشتر شبستان گنبددار به اعتباري ديگر به مقابل شبستان هاي گنبددار افزوده مي شود. چيزي كه بطور دقيق چه از نظر پلان و چه از نظر نحوه اجرا ، در دوره ساساني شاهد نمونه هاي جالب و چشم گير آن هستيم.

پل شهرستان، اثري شكوهمند از دوران ساساني كه در زمانهاي مختلف مورد مرمت قرار گرفته و همچنان با وجود گذشت زمان برپا مانده است. اين پل و پلها وسدهاي ناحيه شوشتر نشانه هاي جالبي از هنر و تكنيك معماري و ساختمان واحدهاي آبي در دوران ساساني بشمار ميرود. طرح و جنبه هاي فني بكار گرفته شده در اين آثار با برخي تغييرات در پل سازي و سد سازي دورانهاي بعد از اسلام ايران مورد استفاده قرار گرفت.

مسجد هاي چهار ايواني : استحضار داريد كه شاهكار مسجد هاي ايراني را مسجد هاي چهار ايواني ميدانند ، زيرا جالب ترين و پر جذبه ترين فضاهاي معماري مربوط به مساجد را در اين گروه مي توان مشاهده كرد . طرح اين مسجد ها و مدرسه هاي چهار ايواني تمامي بر اساس پلان كهن صحن هاي چهار ايواني مربوط به دوره اشكاني و ساساني و حتي قبل از آن در زمان هخامنشي ، بنياد گرفته است.

تزيين معماري : در زمينه تزيين نيز با هيچ پديده اي در دوره اسلامي بر خورد نمي كنيم كه سابقه اش به قبل از اسلام باز نگردد. در اين باره يكي دومورد را بعنوان شاهد مثال ياد مي كنيم .

هنر كاشيكاري كه در بخشي قابل توجه از هنر معماري بعد از اسلام ايران شاهد اهميت و زيبايي چشم گير آن هستيم ، پديده ايست با يك پشتوانه قوي در معماري دورانهاي كهن ايران نظير عهد هخامنشي و دوران ايلامي .

همچنين شاهكار هاي درخشان و پر جاذبه هنر گچ بري بعد از اسلام در ايران چه از نظر تكنيك و نحوه كاربرد واجرا و چه از نظر بخشي عمده از نگاره ها و نقش ها بر هنر گچ بري غني و وسيع دوران ساساني متكي است . بنابراين ملاحظه مي فرماييد چنانكه گفته شد بخش عمده اي از پديده هاي اساسي و بنيادي معماري دوران بعد از اسلام در ايران و ديگر سرزمين هاي اسلامي متكي است بر آنچه كه در دوران پيش از اسلام در فلات ايران خلق شده ، مورد استفاده قرار گرفته ،در جريان اجرا تكامل يافته و به دوران بعد از اسلام انتقال يافته است.

حال با توجه به آنچه كه بدان اشاره رفت اگر بخواهيم به اين بپر دازيم كه فضاي معماري ايران در دوران اسلامي با دوران ساساني چه تفاوتي را عرضه مي كند و نقش اسلام به عنوان دين و آيين چه بوده، مساله ايست كه بدون داشتن فرصت لازم براي توضيح و توجيه آن بخود اجازه نمي دهم تا به آن وارد شوم و به آن بپردازم . و روشن سازيم كه تفاوت هاي ميان جامعه ايران بعد از اسلام و پيش از آن چيست و نمود هاي فرهنگ ايراني در اين دو زمان چه اختلافهايي را عرضه مي سازد و بالاخره اينكه اين تفاوتها و اختلافها تا چه حد حاصل عامل مذهب و وابسته به آنست . در پي چنين بررسي و تجزيه و تحليل است كه خواهيم توانست در باره پديده هاي معماري بعداز اسلام ايران به گفت وشنود بنشينيم وپرتو اسلام را در آن جستجو كنيم .

سد و پل ‹‹بند امير›› ازشاهكارهاي دوران عضد الدوله ديلمي در فارس. نمونه اي زيبا و جالب از ادامه سنت معماري سد سازي و پل سازي عهد ساساني در دوران بعد از اسلام ايران.

- از آنجا كه بحث ما فراوان بطول انجاميد و فرصتي چندان در پيش نداريم، سخن را به پايان مي برم و به منظور تشريح و توجيه بيشتر امر به نشان دادن تعدادي اسلايد مي پردازم. دسته اول آنهايي كه به گونه اي به متن صحبت مربوط مي شوند و دو ديگر تعدادي اسلايد مربوط به شهر يزد به منظور نشان دادن زيبايي هاي معماري سنتي و بومي آن از يكسو و ويرانگري ها و بي سليقگي هاي مربوط به شهر سازي و معماري سي،چهل سال اخير آن.

‹‹پاورقي ها››
1- نوشته حاضر مطالبي است استخراج شده از نوار سخنراني كه در سال 2535 در هفته ايران باستان ايراد گرديد.



قطعه اي از يك تزيين گچ بري عهد ساساني نصب شده در موزه ايران باستان.
طرحهائي چون: پرنده – خوشه انگور و برگ تاك، طرحهائي هستند كه در گچ بريهاي دوران بعد از اسلام ايران نيز همچنان بكار گرفته شده اند. تصويري از محراب گچ بري مسجد جامع نائين. شيوه گچ بري محراب و زير قوستهاي مسجد نائين گذشته از جنبه اجرا و تكنيك از نظر بكار گرفتن نگاره هاي تزييني چون: نقش خوشه انگور و پيچك ها – ‹‹ مدايون›› هاي دايره شكل و چند ضلعي و … معرف ادامه هنر گچ بري عهد ساساني همراه با نو آوري هاي خاص سده چهارم هجري است. تصويري ديگر از يك طرح گچ بري بدست آمده از قصر ساساني دامغان.
تصويري از يك طرح گچ بري مربوط به تزيين بنائي از دوران ساساني كه در ‹‹چال ترخان›› ري بدست آمه و در موزه ايران باستان نگهداري مي شود.

ممنون که مطالب را دنبال کردید امیدوارم به اطلاعات شما افزوده باشم.

منبع:شهرداری مشهد