انديشه هايي در باره علل عقب ماندگی تحقیقات شهری در ایران

[font=tahoma]اعظم خاتم

تردیدی نیست که طی ده های گذشته تقریبا تمام بودجه پژوهشهای شهری توسط مراکز تحقیقات دولتی ( و یا محققان دانشگاهی طرف قرارداد آنها) و به سفارش دستگاههای اجرائی صرف تحقیق کاربردی محض شده است. درنتیجه موضوع تحقیق شهری و پرسشهای آن با دیدگاهها و نیازهای اجرائی شکل یافته و پرسشهای کلان تر و پایه ای تر در باره شهرها اصولا جائی برای طرح و تبدیل به پروژه شهری نداشته است: در باره پرسشهای کلان، یک نمونه آن تحقیق اجتماعی (فراتر از کالبد) در باره تاریخ شکل گیری فضاهای شهری مدرن است که در ایران به ندرت صورت می گیرد. نمونه های دیگر تحقیق در باره تعارضات شهری از جمله فقر یا جدانشینی های قومی ودینی و غیره است، یا تغیر و تصرف فضای شهری توسط گروههای مختلف اجتماعی یا سرمایه و مالکیتهائی که به در استطاعت بودن یک شهر و برحفظ حقوق سکونت مردم در شهر موثر است. یا تحول معنای فضای عمومی و خصوصی در شهر یا اینها موضوعاتی است که در بخش دولتی ممکن است خواهانی نداشته باشد بنابراین مطالعه نمی شود. در مورد پرسشهای پایه ( نظری) در وضعیت بدتری هستیم که ضعف آن اصولا مربوط به دانشگاه است و به تحقیقات دولتی هم سرایت می کند.به هر حال صرفنظر از حذف پرسشهای کلان و پایه در باره توسعه شهری، ویژگی دیگر تحقیقات دولتی آن است که نتایج آنها وارد حوزه بحث آکادمی علوم اجتماعی نمی شود . برای نمونه مطالعات طرح جامع تهران در باره شهر جهانی یا تمرکز زدائی از تهران یا مهاجرت به تهران هم اکنون پس از گذشت سالها به ندرت به صورت کتاب منتشر شده و در دسترس محققان دانشگاه و محققان مستقلی که می توانند به توسعه نظریه شهری کمک کنند قرار گرفته است.

وضعیت تحقیقات شهری دردانشگاه اصولا قابل اعتنا نیست چون

درایران بر خلاف کشورهای دیگر که تقریبا همه دانشگاههای معتبر یک مرکز تحقیقات شهری دارند که پروژه های مهم و طولانی مدت در زمینه شهر شناسی را دنبال می کنند هیچ مرکز تحقیقات دانشگاهی برای شهر ها وجود ندارد. در کشورهای دیگر مهمترین جای نظریه پردازی در باره شهرها دانشگاه و افراد فعال درمراکز تحقیقات شهری آن هستند. دولت هم به آنها بودجه نمی دهد بلکه بنیادهای عمده تامین مالی تحقیقات وجود دارد که همه تحقیقات را اعم از شیمی و فیزیک تا علوم اجتماعی را در یک فضای رقابت علمی تامین مالی می کند و بودجه های تحقیقات آن به سطوح مختلفی تقسیم شده که از سطح دانشجوی دکتری تا اساتید به صورت منفرد یا مراکز تحقیقاتی می توانند برایشان طرح بفرستند. در واقع آنها موضوع تحقیق را تعریف نمی کنند و این جامعه دانشگاهی است که پرسشها را تعریف می کند. هر چند این بنیادها با انتخاب و تامین مالی برخی طرحها عملا در روند تعریف پرسشها بی تاثیر نیستند اما چون اعضای تصمیم گیر آنها معمولا از میان محققان برجسته هر حوزه هستند شانس تامین مالی طرحهای تحقیقاتی نوآور و اثرگذار وجود دارد. البته در تاریخ نظریه پردازی شهری مثل سایر حوزه های علوم اجتماعی

بوده اند کسانی مثل جین جیکوب یا بنجامین که روزنامه نگار یا فیلسوف بودند و اثار مهمی در باره شهر نوشتند اما هم در اوائل قرن گذشته که بنیان گذاران جامعه شناسی کارهای اصلی را در باره شهر و مدرنیته کردند ( مثل وبر و لفور ) وهم الان که موضوع شهر خیلی گسترده شده اکثر نظریه پردازان مثل کاستلز ، نیل اسمیت (درباره توسعه ناموزون و اعیانی سازی)، هاروی، ساسکیا ساسن (شهر جهانی)، لیلا ابو لقد، نیل برنر، شارون زکین و دوریان مسی وغیره دانشگاهی هستند.

علت اینکه نظریه پردازی شهری علیرغم وفور مراکز تحقیقات دولتی و عمومی باز هم به تولید نظری دانشگاه وابسته است ، حتی به دانشگاهی که علوم اجتماعی آن رشته شهر شناسی یا مطالعات شهری ندارد و تعداد درسهای مرتبط آن در دوره کارشناسی علوم اجتماعی از یکی دو درس فراتر نمی رود روشن است: بین تولید نظریه شهری ودیگرنظریه های اجتماعی مثل نظریه پردازی در باره مدرنیته، توسعه، جنبشهای اجتماعی و دولت پیوند عمیقی برقراراست. در واقع نظریه شهری به موضوع ارتباط فضا و جغرافیا با تحولات فوق مربوط است. ادعای نظریه شهری این است که هیچکدام از این تجارب فارغ از جغرافیا و فضا نبوده است همانطور که فارغ از تاریخ و زمان نبوده است. حالا در مملکتی که علوم اجتماعی اش در حضیض است وبه سختی می کوشد تاریخ را در حد ی محدود و بیشتر در قالب درک فاصله تاریخی خود با تجربه غرب وارد علوم اجتماعی کند و مثلا به فاصله تاریخی خود با چین و کره و ژاپن و همسایه اش ترکیه کاری ندارد عجیب نیست که نظریه پردازی در باره فضا وتحلیل تفاوت تجارب اجتماعی درمتن های

جغرافیائی و فضائی متفاوت به تعویق ناجوری دچار شده است. در نتیجه ما در دانشگاه هم مسائل شهری را در حدود موضوعات کاربردی شهری دنبال می کنیم. این موضوعات کاربردی یا همراه باخود رشته جامعه شناسی پنجاه سال پیش از غرب وارد کشور شد، مثل جرم ونابرابری درفضای شهری که یکی از موضوعات پر طرفدار در مکتب شیکاگو است یا اینکه

آنها را ازتحقیقات دولتی وام گرفتیم.

به نظرمن سه نظریه عمده شهری جای خود را فضای دانشگاهی ما باز کرده است: اول نظریه منتسب به مکتب شیکاگوست که مسائل شهر های صنعتی را با دیدگاه اکولوژی شهری و نوعی داروینیسم اجتماعی دنبال می کند وچون به اندازه گیری مشکلات واستخراج نتایج

برای پیشنهاد اصلاح گرایش دارد با دیگاه اثبات گرائی که بر جامعه شناسی ما مسلط است خوانائی داشته است. این نحله فکری که در مطالعات مهاجرت و آسیب شناسی محلات شهری به کار گرفته شد به تولید تحقیقات مهمی منجر نشده چون کمیت گرائی رو به رشد که در خدمت پوزیتیویسم بوده آنرا حتی از اندیشه وقدرت تحلیل آثار بنیانگذاران این مکتب دور کرده است. نظریه دیگری که در ایران جا باز کرد و ماندگار شد نظریه وابستگی و شهر نشینی است که بر خلاف مکتب شیکاگو، دیدگاهی

کلان نسبت به توسعه و مدرنیزاسیون و شهر دارد اما در این کلان نگری به تکرار کلیات چارچوب نظری نظام جهانی والرشتاین در حوزه شهرنشینی یا اقتصاد سیاسی فضا در قالب نظریه توسعه نیافتگی وشهراکتفا کرده است. این نظریه با فعالیت گروه تحقیقات شهری و منطقه ای در دانشگاه ملی آن زمان ازنیمه دهه پنجاه در تحقیقات شهری ایران عمده شد و به رغم آنکه کتابهای ترجمه و تا حدی تالیفی مهمی تا ابتدای دهه شصت به تحلیل شهری ایران ارائه کرد در طول دو دهه گذشته که موضوع وابستگی به تدریج از دائره علائق تحقیقی ما خارج شد، از خلق اثار تازه وعرضه بحث جانداری درحوزه مسائل شهری کشور ناتوان بوده و به تکرار خود رسیده است. مهاجرت بی رویه، شهر نشینی زیاده از حد، تمرکز یا بزرگ سری شهری ( ماکروسفالی) از جمله مفاهیم اصلی این نظریه است که تکرار انها خوشایند مسئولین و مدیرانی است که در نتیجه ناکامی در حل مسائل شهری به فراروایتهای ساختاری و تاریخی در باره جامعه ایران علاقه زیادی پیدا کرده اند. باید به این دو نظریه دیدگاه مطالعات فرهنگی را که اخیرا تحقیقاتی را در حوزه شهری ( مثل مطالعه پاساژها و فضای عمومی) انجام داده اضافه کنم که با الهام از بنجامین و انسان شناسان متاخر می کوشد سوژه مدرنیته را از طریق بررسی فضای شهری دنبال کند. تحقیقات شهری از منظر مدرنیته و فضا شاید تنها دستاورد نظری علوم اجتماعی ما درحوزه

شهر است که بیشتر آنرا مدیون توجه مطالعات فرهنگی به موضوع فضا هستیم تا نظریه های شهر شناسی به موضوع فرهنگ.

ما باید درباره نقش دانشگاه در ایران در حوزه تحقیقات شهری به طور جدی تری فکر کنیم چون بدون تحول دراین بخش امیدی به تحول پژوهش شهری در کشورنمی توان داشت.

[/font]