جامعه شناسی شهری و مسائل اجتماعی شهر

جامعه شناسی شهری و مسائل اجتماعی شهر


سکونت در "شهر" آثاری بر زندگی فردی و جمعی انسان ها می گذارد که از حدود دو قرن پیش تاکنون، موضوع تأمل اندیشمندان اجتماعی بوده است...

سکونت در "شهر" آثاری بر زندگی فردی و جمعی انسان ها می گذارد که از حدود دو قرن پیش تاکنون، موضوع تأمل اندیشمندان اجتماعی بوده است. چند وجهی بودن این اثرات و نیز فرایندها و جریانات موجود در درون اجتماعات شهری، متفکران بسیاری را از علوم مختلف به خود مشغول داشته است.

جامعه شناسی شهری از جمله شاخه های معرفتی است که صرفاً و اختصاصاً "شهر" را بعنوان یک "محیط مخلوق" و به عنوان یک "محصول اجتماعی"، کانون توجه و مطالعهٔ خود قرار می دهد.

از منظر این علم، "شهرنشینی" مرحلهٔ گذار از اجتماع مبتنی بر علقه های خونی به جامعهٔ سازمان یافته مبتنی بر قراردادهاست. شهر تولیدکنندهٔ فرهنگ است. چون محیط شهری شیوه های خاصی از زیستن، کارکردن، رابطه برقرار کردن و مصرف کردن را بر ساکنانش عرضه می کند. از این رو جامعه شناسی شهری پاسخ دهی به پرسش هایی را وظیفه خود می داند که برخی از آنها چنین اند:

▪ رشد و توسعهٔ شهرها تابع چه متغیرهایی است و آیا گسترش شهرها از الگوی واحدی تبعیت می کند؟

▪ عناصر بنیادی سازمان شهر کدامند؟ و این عناصر چگونه تحت تأثیر رفتار کنشگران تغییر می کند؟

▪ صورت های فضایی متفاوت چه تأثیری بر انسجام گروه های اجتماعی ساکنان شهر دارد؟

▪ فضاهای شهری و عناصر بنیادین آن چگونه مایهٔ تحکیم یا تضعیف روابط گروه های اجتماعی ساکن در شهر می شوند؟

▪ چه رابطه ای میان خصوصیات یک شهر به لحاظ کالبدی و اقتصادی (شیوهٔ تولید) و طبایع افراد ساکن در آن وجود دارد؟

▪ شهرها را چگونه می توان اداره کرد به گونه ای که هم منافع جمعی و هم در عین حال منافع فردی ساکنانش توأمان تأمین شوند؟

▪ سازمان قدرت در شهرها چگونه است و کدام گروه های اجتماعی سیادت دارند؟

نباید از یاد بُرد که "فقر شهری" و نابسامانی های ناشی از کجروی و وقوع انواع جرائم در شهرها بود که نخستین دستمایه های مطالعات جامعه شناسی را فراهم ساخت. اما این علم بمرور، مسائل و موضوعات پیچیده تری را مورد تحلیل قرار داد که همگی بر محور زندگی شهری استوارند. مسائل و موضوعاتی چون جنبش های شهری، هویت شهروندی، وجود و گسترش مناطق جرم، مشارکت شهروندان و نهایتاً حکمرانی شهری از جمله مسائل متأخر در این علم اند.

برای تبیین مسائل پیش گفته، رویکردهای نظری متعددی ارائه شده اند که هر کدام جنبه هایی از واقعیت زندگی شهری را پوشش می دهند. دو رویکرد عمده در جامعه شناسی شهری کلاسیک وجود دارند که به اجمال می توان آن ها را چنین معرفی کرد:

۱) رویکرد بوم شناختی در جامعه شناسی شهری بر این پایه است که شهرها بطور اتفاقی رشد نمی کنند بلکه در واکنش به ویژگی های مساعد محیط و بر مبنای سه فرایند مهم رقابت، تهاجم و جانشینی گسترش می یابند.

صاحبان این دیدگاه معتقدند، استقرار سکونتگاه های بزرگ شهری و توزیع انواع مختلف محلات در شهرها بر پایهٔ اصول مشابهی قابل درک است. بعبارت دیگر الگوی واحدی برای رشد و تحول شهرها وجود دارد.

اشکال چنین دیدگاهی آن است که به اهمیت طرح و برنامه ریزی آگاهانه در سازماندهی شهر، کمتر توجه شده و توسعه شهری را بعنوان یک فرایند طبیعی در نظر می گیرد.

۲) رویکرد دیگری در مطالعات جامعه شناسی شهری وجود دارد که بر طبق آن به شهرنشینی بعنوان یک شیوهٔ زندگی اجتماعی تأکید شده است. براساس این دیدگاه، زندگی در شهر، اثراتی بر روابط اجتماعی می گذارد. مثلاً در شهر، روابط بی نام، سطحی، ناپایدار، سودجویانه و عقلانی است.

دیدگاه های فرهنگ گرایانه به "پدیدهٔ شهر" در تداوم چنین رویکردی امروزه بوجود آمده اند که شهر را بعنوان یک «سامانهٔ اخلاقی» تعریف می کنند. در این دیدگاه ها، شهرها محیط های ناهمگنی از خرده فرهنگ ها تلقی می شوند که یک مدیریت شهری کارآمد می بایست به ایجاد تعادل و توازن و انتظام بخشی به چنین اجتماعی بیندیشد و کوشش کند.

بر این اساس به نظر می رسد گام نخست در ادارهٔ مقتدرانه و هوشمندانهٔ یک شهر آن است که اجتماعات شهری را بر مبنای کارکردهایشان گونه شناسی کنیم. باید دانست نقطه ثقل حیات یک شهر چیست؟

شهر های بزرگ با مسائل پیچیده ای روبروهستند که در درجهٔ اول، شناخت عالمانهٔ آنها از وظایف جامعه شناس شهری است.

در قلمرو این مسائل می توان به گسترش بی رویهٔ مناطق حاشیه نشین شهر اشاره کرد که کانون های بالقوه برای ناهنجاریهای اجتماعی فراهم کرده است. به دنبال چنین رشد بی رویه ای، "جدایی گزینی فضایی" اتفاق افتاده است به این معنا که تفاوت و تبعیض در ارائه خدمات عمومی به ساکنان شهر و توزیع ناعادلانهٔ امکانات رفاهی و تجهیزات شهری در مناطق مختلف شهر به چشم می خورد. چنین شرایطی، نارضایتی های عمومی را پدید خواهد آورد.

مدیریت شهری عقلانی می باید به تنوع خرده فرهنگ ها در شهر توجه نشان دهد و موضوع همجواری قومی، طبقاتی و مذهبی و چالش های احتمالی ناشی از آن را نباید از نظر دور بدارد.

علاوه بر این ها موضوعاتی چون ارتباط در شهر، کیفیت فضاهای عمومی، کیفیت مداخلهٔ شهرنشینان در ادارهٔ امور شهر و محله از جمله موارد مورد اعتنا در حیطهٔ دانش جامعه شناسی شهری خواهند بود.