مسکن از شار تا شهر(1)

مسکن از شار تا شهر(1)

آدمی از نخستین روزهای خلقتش به دنبال سرپناه و محلی امنو آرامش بخش بوده و هست و خواهد بود. قرن ها پیش بارندگی انسان های اولیه در غارها روبروئیم كه به صورت اجتماعاتی در یك غار زندگی می كردند. او از همان ابتدا شیفتة زندگی اجتماعی بود. پس از مدتی در اجتماعاتی ساكن می شوند كه افراد هر یك بصورت مستقل زندگی می كند ولی هنوز او در پی تامین نیازهایش به دیگران وابسته است در ابتدا مسكن خود یك نیاز بود ولی در واقع واسطه ای بود برای یك نیاز والاتر یعنی اجتماعی زندگی كردن و بهره بردن از این شیوه زندگی.

همانطور كه می دانید نیازهای اساسی انسان عبارت اند از : 1- خوراك

2- پوشاك 3- مسكن

اقتصاد اولیه انسانهای اولیه از طریق كشاورزی تامین می شد و این امر سبب شده بود كه بیشتر شاهد وجود نظام ارباب و رعیتی باشیم و زمینداران بزرگ كه رعیت خود را در مساكنی هر چند نا مناسب جا می دادند و همین امر رفته نیاز به مسكن را شدت می بخشید.

انسان با توجه به نیازها و ارزشها و هدف های خود محیط پیرامون را دگرگون كرده و متقابلاً از آن تاثیر می پذیرد. محدودة پاسخگوئی نیازهای اجتماعی و وابستگی های عاطفی افراد در كل ، فضای خانه است. خانه محل سكنی برای پدر و مادر و فرزندان است. خانه مكانی فیزیكی است ، كه افراد ساكن در مورد چگونگی ان نظر می دهند. و نیازهای مادی و معنوی خود را دنبال می كنند. از میان همة نقش های مسكن ،امنیت و آرامش خاطر از همه مهمتر است. حتی در مورد اهمیت مسكن ، قرآن كریم نیز اشاراتی را داشته كه نسبت به عنوان محل سكونت و انجام قسمتی از فعالیتهای انسان از جمله عبادت و خودسازی و پرورش افراد خانواده توجه خاص مبذول داشته قرآن هدف از ایجاد مسكن را امنیت و آرامش بیان كرده و یكی از نعمتهای داشتن مسكن را داشتن امنیت و آرامش بیان كرده كه برقراری محرمیت ؛ امنیت ، برخورداری از استحكامات از الزامات آن است. همانطور كه می دانیم بسیاری از موفقیت های انسان در پرتو محیط امن و آرام بوده است. شیوه ساخت مسكن نوعی رابطه با دیگران را فراهم كرده و كالبد شهر تعادل ، توازن و مقیاس انسانی و از همه مهمتر نوعی معنویت را به انسان القاء می كند اما به سیر تحول مسكن و نوع امروزی آن كه می رسیم قضیه چیز دیگری است. چه بلائی بر سر محیط های انرژی بخش مسكونی گذشته آمده چرا محیط آنها جز فشارهای روانی ، بی نظمی و بی هماهنگی و بی هویتی كه بر فضا و كالبد ان ها غالب گشته و خانه ها دیگر مامن و محل آرامش نیستند ما در این مقاله در پی آنیم كه علل آن را بررسی كنیم و مشكلات امروزی مسكن را كه افراد متقاضی با آن دست به گریبانند را روشن كنیم.

مسكن یكی از مسائل حاد پیش رو كشورهای در حال توسعه است ، ضعف مدیریتی ف كمبود منابع مالی و نداشتن برنامه ریزی جامع مسكن و سایر مشكلات كه در زیر بخش های اقتصادی این كشور هاست.

در این كشورها از یكسو با رشد جمعیت و از سوی دیگر با تقاضای بالای جمعیت در مورد مسكن روبرو هستیم.

تعاریف و مفهوم مسكن

در ساده ترین تعریف مسكن یك مكان فیزیكی است و به عنوان سرپناه نیاز اولیه و اساسی خانوار به شمار می آید اما در تعریفی عام تر مسكن چیزی فراتر از یك مكان فیزیكی است و شامل كلیه خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهزیستن انسان است.

در دومین اجلاس اسكان بشر ( 1996) كه در استانبول برگزار شد مسكن مناسب این گونه تعریف شده است: ( سرپناه مناسب تنها به معنای وجود یك سقف بالای سر هر شخص نیست؛ سرپناه یعنی آسایش مناسب ، فضای مناسب ، دسترسی فیزیكی و امنیت مناسب ، امنیت مالك ؛ پایداری و دوام سازه ای ، روشنایی ، تهویه و سیستم گرمایی مناسب ، زیر ساخت های اولیه مناسب از قبیل آبرسانی ، بهداشت و آموزش ، دفع زباله ، كیفیت مناسب زیست محیطی ، عوامل بهداشتی مناسب ، مكان مناسب و قابل دسترسی از نظر كار و تسهیلات اولیه است ، كه همة این موارد باید با توجه به استطاعت مردم تامین شود.

شهر در تمدن رم قدیم محل اجتماع انسانهای آزاد متكی به نیروی نظامی برده ها بود. رنسانس در ایتالیا مبنای شهری را در هم ریخت كه اشرافی و پر زرق و برق بود و اساس آن بر پایه تضاد مرفولوژیك ( ریخت شناسی ) و فرهنگی میان popolo grasso كه متعلق به خدمه و كارگران بود. تجمعات صنعتی دوران انباشت اقتصادی و تمركز نیروی انسانی را آغاز كرد. همان طور كه شكست كمونیزم در شرق نشان داد ، همة این عوامل باعث رشد طبقه متوسط و از بین رفتن یكدستی جامعه ف از بین رفتن رقابت طبقاتی و پیروزی

لیبرالیزم شد. بیش از آنكه ركود اقتصادی بلند مدت عامل نگرانی باشد ، بیكاری ، انحرافات و حتی بیماری ایدز چیزی نیست جز علایم روشن وقوع حتی بحران. از هم گسستگی كه اخیراً بین طبقات متوسط به وجود آمده تعادل جامعه شهری را ابتدا در غرب سپس در همه جا تهدید می كند آیا در این وضعیت یك مسكن اجتماعی می تواند درد را تا حدی آرام كند؟

برای اینكه بدانیم چرا مسكن در این دوره از اهمیت بیشتری نسبت به قبل برخوردار است در قسمت های بعدی آمار جمعیتی سالهای گذشته نظری می افكنیم.

اما تفاوت اصلی مسكن با سایر نیازهای اساسی انسان در واقع در:

1- عدم جایگزینی : سایر نیازهای انسان هر كدام جایگزینی دارند اما مسكن با توجه به اهمیت آن و محیط داخلش هیچ جای گزینی ندارد جای گزین های امروز ان هم هیچكدام ویژگی مسكن را ندارند جای گزین مسكن ، آلونك ، كپر و یا زاغه است؟

2- غیر منقول : سایر دارایی ها و نیازهای انسان منقول هستند اما مسكن یك كالای غیر منقول است.

3- ارزش اقتصادی : نیازهایی چون خوراك و پوشاك كالاهایی مصرفی هستند اما مسكن یك كالای سرمایه ای است و می تواند به عنوان یك پس انداز مطمئن مورد استفاده قرار گیرد. این امر هم جنبه مثبت دارد هم منفی. اما جنبه مثبت آن چیست ؟ فرد با داشتن یك مسكن مستقل احساس آرامش می كند كه تعداد ژی از دارایی را پس انداز كرده و از طرف دیگر نیاز خود را برطرف كرده . علت اینكه مسكن و مالكیت آن برای افراد مهم است این است كه هزینه فرصت پائینی برای فرد ایجاد می كند.

4- دوام و هزینه زیاد آن : مسكن یك كالای با دوام و پر هزینه است و با كالاهای مصرفی دیگر متفاوت است.

2- اهمیت مسكن

نیازهای اساسی انسان را سه دسته كرده اند :

1- نیازهای زیستی

2- نیازهای اقتصادی

3- نیازهای اجتماعی .

مسكن در برآورده كردن هر یك از این سه نیاز نقش بسزایی ایفا می كند.

الف- مسكن به عنوان یك سرپناه

مسكن چون غذا یكی از نیازهای انسان است و از لحاظ اجتماعی حق هر فرد و خانواده است. در اصل 31 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم دسترسی به مسكن مناسب حق هر خانواده ایرانی است. در بیانیه های جهانی نیز كه تاكنون وجود داشته نه تهها مشكن را حق هر فرد خانواده معرفی كرده اند بلكه شرایط آن را نیز مشخص كرده اند برای مثال در منشور آتن در اصل 15 كه می گوید : این وضع ناعادلانه مسكن را می توان با منطقه بندی (Zoning ) و تفكیك فعالیتها برطرف نمود. لازم است مقررات دقیق برای تامین حداقل امكانات زندگی برای افراد ( مستقل از در آمد آنها ) تدوین شود. یا در اصل 19-17 كه مخالفت با خانه های ردیفی در طول خیابان ها به این دلیل كه نور آفتاب را فقط به تعداد كمی از خانه ها اختصاص می دهد و اشاره به توزیع ساختمان های عمومی وابسته به سكونت مثل ( مدرسه یا درمانگاه ) كه به طور نا متعادل و بدون مطالعه صورت گرفته.

ب- مسكن از نظر اقتصادی

اگر در گذشته مسكن جزء دارایی یك فرد و به لحاظ اقتصادی غیر تولیدی بود اما امروزه تبدیل به یكی از پر سودترین و مطمئن ترین و بهترین راههای سرمایه گذاری تلقی می شود یكی از مشكلات امروز مسكن امروز هم همین است كه به آن فقط به عنوان یك كالای اقتصادی صرف نگریستن می شود البته در همه جای دنیا این گونه نیست اگر بخواهیم.

از قسمت های مختلف جهان نونه ای آوریم می توانیم كانادا و ایران را مثال بزنیم در مناطقی از كانادا افراد برای خرید یا اجاره دو دل هستند زیرا دلار كانادا در چند سال اخیر در حال ترقی است و سرمایه گذاری در بخش مسكن چیزی را عاید فرد نمی كند اما در ایران به دلیل افت شدید ارزش پول بیشتر سرمایه گذاری ها در بخش مسكن است یعنی ضریب بازدهی سود سرمایه در كشوری مثل كانادادر سایر صنعت ها بالاتر و كوتاه مدت تر است امروزه با افزایش جمعیت این مشكل در ایران و سایر كشورهای در حال توسعه حادتر می شود چون با تقاضای روبه افزایش مسكن از یك سو و كمبود زمین و عرضه مسكن از سوی دیگر روبروئیم از این رو به دلیل كمبود با مشكل گرانی سرسام آور مسكن روبروئیم كه همین امر در بروز مشكلات بعدی موثر است چه از لحاظ اقتصادی و چه از لحاظ اجتماعی به طوریكه امروزه در ایران كسی كه دارای خانه نیست احساس غبن می كند و در واقع داشتن مسكن حسرتی است بر دل میلیون ها ایرانی.

ج- از نظر اجتماعی

كاركرد اصلی مسكن علاوه بر تامین مسكن باید تامین محیطی امن و آرامش بخش برای افراد و خانواده ها باشد و تامین فضای مناسب برای فعالیت اعضاء این ضرب المثل آلمانی كه می گوید :" هوای شهر آزادتر است " هرگز از اهمیت نمی افتد

و این نظر هم نادرست نیست كه بهترین چیزها در روستا یافت می شود. در لابلای زنجیره های ارتباطی شهر روابط ساختاری وجود دارد كه این روابط حاصل برخورد افراد جامعه است و نتیجه آن شكوفایی فردی و جمعی ناشی از آن است و موفقیت جامعه شهری كاملاً وابسته به این امتیاز مستمر و تضمین متقابل بین تردید و بهبود زندگی جامعه بستگی دارد حال این برخوردهای اجتماعی یا باید در فضا های عمومی شكل بگیرد و یا در خانه ها اما همانطور كه می دانید امروزه با كمبود فضاهای عمومی برای تعاملات اجتماعی روبروئیم و چون گذشته چنین فضاهایی در نظر گرفته نشده عده ای علت موفقیت اجتماعی جوامع گذشته می پرسند علت آن است كه در گذشته فضاهای عمومی خوبی برای شهرها وجود داشت افراد در خانه ها اوج روابط اجتماعی را با اعضاء دارند و به نهایت آرامش رسیده اند فضا برای ارتباط با سایر افراد جامعه هم فراهم است در نتیجه با پیشرفت روابط اجتماعی جامعه روبروئیم.

مسكن بر مشاركت افراد خانواده در اجتماع بزرگتر موثر است خصوصاً در میان اقشار فقیر شهری كه به وابستگی های همسایگی پایبندتر هستند. اولین روابط اجتماعی در خانه شكل می گیرد كه اگر مثبت نباشد عكس العملش در جامعه با بروز بزهكاری ، طلاق و از هم گسیختگی اجتماعی روبرو می شویم و همچنین نداشتن مسكن با بروز پدیده های نابهنجار اجتماعی چون خیابان خوابی ، زاغه نشینی و معضلات حادتری مانند تكدی گری می شود.