۱۳۸۹-۱۲-۲۱، ۰۶:۳۳ عصر
از اين شواهد تاريخي معلوم مي شود، كه ازاره حرم مطهر در اوايل قرن ششم يعني دوران سلطان سنجر سلجوقي، با اين كاشي هاي بسيار نفيس تزيين يافته، و وجود تاريخ 612 هجري قمري، كه بيانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه مي باشد، گوياي اقدامات و فعاليت هايي است، كه در اين زمان، در زمينه توسعه و مرمت ابنيه حرم مطهر انجام يافته است.
شمس الدين حسيني معروف به ابو زيد، و ديگر محمد بن ابي طاهر بن ابي الحسن كاشاني و علي بن محمد بن ابي سعد النقاش، هنرمندان اعجازگر كاشيكار و بديع نگاري هستند، كه نامشان بر گوشه هايي از برخي از كاشي ها به چشم مي خورد. در برخي از قسمت هاي ازاره، كه كاشي هاي قديمي آن افتاده است، كاشي هاي جديد با تاريخ 1358 قمري ديده مي شود.
در بالاي كاشي ازاره حرم مطهر، حاشيه كوچكي است از كاشي به عرض 10 سانتي متر كه با نقش هاي بسيار بديع و زيبا، به خط طلايي رنگ، آيات و سوري از قرآن، مانند سوره واقعه و احاديثي از معصومين(ع) بر آن نوشته شده، و علاوه بر ارزش هنري، مضمون اين آيات و روايات عظمت و تعالي خاصي، بر اين كتيبه بخشيده است.
قسمت بالاي اين حاشيه كوچك طلايي رنگ، كتيبه ديگري از كاشي نفيس چيني معروف به كتيبه سلطان سنجري قرار دارد. عرض اين كتيبه حدود 50 سانتي متر بوده، كه با خط ثلث جلي بطور برجسته، آيات سوره مباركه (فتح)، (هل اتي) و (نور) بر آن مكتوب مي باشد. ابتدا اين كتيبه از مسجد بالاسر مبارك، و اطراف حرم مطهر امتداد يافته، و در كنار در ورودي حرم مطهر، پايان مي يابد.
آخرين قسمت ازاره حرم مطهر، كتيبه اي است سنگي، كه اشعار قصيده دبيرالملك فراهاني به خط نستعليق و با رنگ سياه، به خط حسينعلي خوشنويس، بر آن حجاري شده است، اين كتيبه تاريخ 1287 قمري را در بردارد.
از بالاي كتيبه سنگ مرمر ازاره، سطح تمامي ديوارها و صفه هاي اطراف روضه منوره، با كاشي هاي رنگارنگ بسيار نفيس مزين شده است، و نماي زير صفه ها و پايه ها، با كاشي هاي معرق همراه با نقوش زيبا، لچكي ها، ترنج ها، با كتيبه ها و خطوطي برجسته از برنز، نگارستاني از طرح و نقش و رنگ را بوجود آورده است.
بر كاشي هاي سطح ديوار و زير طاق ها، با خطوطي طلايي و غير آن، آياتي از قرآن و اسماء الهي و احاديث و كلمات قصار معصومين (ع) ديده مي شود. بر دو زاويه بالاي صفه جنوبي، در دو ترنج آيه تطهير كتيبه شده است.
« انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً»
همين آيه عيناً در دو زاويه صفه شمالي، به قرينه صفه جنوبي، نقش بسته است و در طرفين دو صفه شرقي و غربي، به قرينه يكديگر آيه مباركه ذيل نوشته شده است:
« ان الله و ملائكته يصلون علي النبي يا ايها الذين آمنو صلوا عليه و سلموا تسليماً»
زير طاق صفه ها بر ترنج هاي هشت گوش، آياتي از قرآن كريم، به صورت برجسته از برنز مطلي مكتوب است، و در ترنج هاي اطراف اسماء الهي، نوشته شده است.
در حاشيه زير صفه ها، سوره مباركه «يس» به خط كوفي ديده مي شود، و بر ديوار شمالي حرم، عبارت «يا صاحب كل غريب و نصر من الله و فتح قريب» به چشم مي خورد. در حد فاصل بالاي صفه ها تا پايه سقف، دور تا دور، كتيبه اي آينه اي به عرض 70 سانتي متر سوره مباركه جمعه، به صورت گچ بري با خط ثلث جلي، به خط عليرضا عباسي خطاط معروف عصر صفويه وجود دارد.
اين كتيبه را كه عليرضا عباسي در زمان صفويه به صورت گچ بري نوشته است، هنگام آينه كاري سقف حرم، كتيبه سوره جمعه نيز با نصب قطعات آينه روي آن پوشيده مي شود، و چنانچه قطعات آينه برداشته شود، خط عليرضا عباسي، با زمينه اي قهوه اي ديده خواهد شد. كتيبه زيباي آينه اي در ارتفاع 7 متري از سطح حرم قرار دارد، و ابتداي آن از قسمت بالاي سر مبارك مي باشد. از بالاي كتيبه تمامي سطح سقف مقعر حرم مطهر، با آينه كاري رنگي در نهايت شكوه و زيبايي پوشش و تزئين يافته است.
تزيينات غير معماري داخل حرم مطهر
حرم پاك امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني، و زيبايي و شكوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمندي است، تعدادي از هداياي بزرگان و حكمرانان گذشته، در قاب هايي تعبيه شده، در مكان هايي از حرم مطهر، در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس كه در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف است.
قديمي ترين آنها سليمانيه هايي است، با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل، و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت.
گنبد طلا
زائر خسته اي كه از راه مي رسد، درخشش طلايي گنبد در زير باران آفتاب، وي را به جذبه اي شوق انگيز مي كشاند، و قلبشش را از شور و شوق زيارت و حضور در پيشگاه امام لبريز مي سازد.
اين گنبد كه در زمان «سلطان محمد خدابنده - الجايتو» ساخته شده، بر خلاف ديگر گنبدهاي ايراني، ازپايين تا آنجا كه قوس هاي خوش تراش گنبد شروع مي گردد، استوانه اي شكل است و نمونه چنين گنبدي ر اتنها مي توان در مسجد تاريخانه ديد، با اين تفاوت كه گنبد مسجد تاريخانه، پس از اتمام استوانه، بصورت كنگره اي شكل در مي آيد و گنبد طلايي رضوي در بالا، قوسي شكل مي گردد، و اين از امتيازات خاص گنبد منور است، و نمونه اي است از ذوق سليم، و ابتكار و مهارت معماران هنرمند ايراني.
گنبد از آجر ساخته شده، و سپس روي آن را با الواح مسي، كه روكشي از طلا دارد پوشانده اند، تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوري كه از گفته هاي محققان بر مي آيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن كاشيكاري بوده است.
در سال 932 طبق دستور شاه طهماسب صفوي، كاشي هاي گنبد برچيده، و به صورتي كه گفته شد با طلا پوشش مي يابد، در حمله و هجوم عبدالمؤمن خان ازبك، روكش هاي طلاي گنبد به همراه ديگر اموال و نفايس آستان قدس، به يغما به هرات برده مي شود و در زمان شاه صفي الدين اين گنبد دوباره مطلي مي گردد.
بر دور گنبد در ارتفاع 74/6 (ساقه گنبد)، كتيبه اي كمربندي، به عرض 90/1 متر بر زمينه اي لاجوردي، با خط ثلث جلي و با خوشنويسي عليرضا عباسي بيانگر تزيين گنبد در زمان شاه عباس است، اين اقدام از سال 1010 آغاز، و در سال 1016 هجري قمري پايان يافته است.
در زير گنبد، در محلي بخط ثلث خفي، اين جمله عربي ديده مي شود:
«عمل كمال الدين محمود يزدي نازل في 1015» و جمله كتبه عليرضا العباسي نيز به چشم مي خورد.
پس از حدوث زلزله در سال 1086 در عصر سلطنت شاه سليمان صفوي، گنبد ترميم يافته، كتيبه اي به دور آن به خط ديگر هنرمند زمان عصر صفوي عليرضا امامي، در چهار ترنج نوشته مي شود. گفتني است، گنبد حرم امام(ع) براي اولين بار در زمان شاه طهماسب اول، با صفحات مسي مطلي پوشش يافت، اين صفحات در زمان استيلاي عبدالمؤمن خان ازبك، بر مشهد به تاراج رفت، براي دومين بار در زمان شاه عباس طلا پوش گرديد، پس از چندي اين طلا كاري بر اثر زلزله سال 1048 هجري قمري، دچار صدمات و آسيب شد. شاه صفي براي سومين بار اقدام به طلا كاري گنبد نمود، پس از انقلاب شكوهمند اسلامي براي چهارمين بار طلا كاري گنبد تجديد گرديد.
مناره ها
گلدسته، مأذنه و يا مناره محلي است، كه از فراز آن گلبانگ توحيد به گوشه ها مي رسد، و مردمان را به حضور در پيشگاه ذوالجلال، فرا مي خواند.
از آغاز اسلام مؤذنان جايگاه مخصوصي داشته و گويند بلال، اذان گوي پيامبر بر بام كعبه و يا بلندترين مكان، بر استوانه اي مي ايستاد و اذان مي گفت.
همچنين در اوائل اسلام، گاه مؤذن بر روي باره شهر مي ايستاد، و بانگ به اذان بر مي داشت. انديشه اينكه مؤذن بايد در جايي بلند اذان بگويد، مسلمين را واداشت، كه تا براي مؤذنان جايگاه بلندي بسازند.
دقت در هنر معماري ايران اسلامي، و بررسي در شكل مناره ها، مبين اين نكته است، كه مناره ها، علاوه بر وجه ديني، دو ستون بلند است، كه طاق ها را استحكام مي بخشد، و زينت افزاي ايوان ها مي گردد.
مناره ها در اوايل بنائي ساده داشته، ايرانيان آنها را از سادگي در آورده، با ذوق و ابتكار خويش، مناره ها را در قامتي چنين استوار و با شكوه برافراشته اند. بطور كلي مناره يا مؤذنه، از چهار قسمت تشكيل شده است:
1- پايه
2- ساقه
3- سرپوش
4- رأس
پايه مناره به صورت چهار، هفت، هشت و يا دوازده گوشه و يا دائر مانند ساخته مي شود، پايه از جائي بنا مي گردد كه سفت و سخت باشد و بتواند ساقه و پيكر بنا را نگهدارد. ساقه مناره بر روي چنين پايه اي به شكل استوانه اي يا مخروطي ساخته مي شود، پس از آنكه پايه و بدنه مناره ساخته شد، جايگاهي كه سرپوش ناميده مي شود، براي مؤذن بنا مي گردد، و اگر بدنه مناره مربع و يا هشت گوشه باشد، سرپوش نيز به همان شكل ساخته مي شود.
مهمترين نقطه مناره همان سرپوش است و معمولاً در اطراف آن ديوار كوتاه و يا نرده اي مي كشند و بالاي آن سقف يا سايباني مي سازند.
در سر مناره قبه يا سايباني به اشكال مختلف كه آن را رأس مي گويند ساخته مي شود، اين رأس يا قبه بعضاً از طلا ساخته شده است و چراغ و پرچمي بر بالاي آن نصب مي كنند.
معمولاً مناره اماكن مقدس و زيارتگاه ها را در دو طرف ايواني مي سازند، كه گنبد حرم متصل است، وبدين ترتيب گنبد در وسط اين دو مناره قرار مي گيرد، ولي در آستان مقدس رضوي دو مناره طلا بر خلاف ديگر اعتاب مقدس، روبروي هم در وسط دو ايوان مقابل صحن انقلاب ساخته شده، و اين در نوع خود بي نظير است، و اين دو مناره با توجه به وضع گنبد بگونه اي است، كه بيننده ازخيابان تهران، گنبد را درست در وسط دو مناره مي بيند، و اگر آشنائي قبلي نداشته باشد چنين تصور مي كند، كه اين دو مناره در طرفين ايوان متصل به گنبد ساخته شده است.
شكل مناره ها
ظاهراً زينت دادن مناره ها و نقشينه كردن آنها، با كاشي هاي رنگارنگ از نيمه قرن سوم معمول گرديد، و از اين دوره به بعد، بدنه و كليه قسمت هاي خارجي مناره، با آجر و گچ و كاشي هاي رنگي و نفيس، با استفاده از آيات قرآني، زينت يافته است.
مناره هاي صحن انقلاب كه روبروي هم قرار گرفته، از كاشي هاي نفيس و خشت هاي طلا زينت يافته است، يكي از دو مناره، نزديك گنبد طلا و بالاي ايوان طلاي نادري و ديگري به فاصله عرض صحن و عمق دو ايوان، در شمال صحن بالاي ايوان جامع عباسي، بنا شده است.
حسب صريح ترين سخن، مناره نزديك گنبد همزمان با بناي گنبد مطهر ساخته شده، و شاه طهماسب صفوي آن را ترميم و مطلا نموده است، و در عصر نادرشاه افشار همزمان با طلا كاري ايوان صحن، مجدداً طلا پوش شده است. اين دو مناره هر يك 5/40 متر ارتفاع داشته، و دور خارجي آن 13 متر مي باشد.
قسمت پايين مناره نزديك گنبد، از سطح تا زير كاشيكاري با آجر ساخته شده، و قسمتي نيز با كاشي آبي رنگ پوشش يافته، و بر روي آن با خط درشت آيه «انا فتحنا لك فتحاً مبينا» با كاشي چيده شده است.
مناره ديگري كه پشت بام ايوان عباسي بنا شده، ساخت و طلا كاري آن به دستور نادر شاه انجام گرفته، و از هر نظر شبيه به مناره ديگري است، قسمت پايين اين مناره نيز كاشيكاري شده و بعد از كاشي، با طلا كاري پوشش ياقته است.
در دوران پس از انقلاب شكوهمند اسلامي، دو دسته گلدسته ديگر هر يك به ارتفاع 30 متر بر فراز سردرهاي شمالي و جنوبي صحن جديد الاحداث جمهوري اسلامي ساخته شده، تمام سطح اين دو گلدسته از پائين تا رأس آن، به صورت بسيار بديع و زيبايي طلا كاري شده است، كه به اين ترتيب مجموع مناره هاي بلند حوزه اماكن رضوي، به شش عدد بالغ مي گردد. شش مناره ديگر هم در صحن جامع رضوي در دست احداث است.
در سال 203 و به قولى 202 هجرى قمرى، پس از شهادت امام رضا عليه السلام، پيكر مطهر اين امام همام را در بقعه اى كه در كنار گور هارون الرشيد بناكرده بودند، به خاك سپردند. اين بقعه در باغ حميد بن قحطبه و در روستايى به نام سناباد نزديك نوغان در حدود 2 تا 4 فرسنگى طوس واقع شده بود.
با توجّه به اين روايت، نخستين بناى آرامگــاه، همان بقعه هارون الرشيد بايد باشد كه توسط مأمون عباسى بنا گرديده بود. از اين بقعه، هم اكنون 2 متر از ديوارش باقى مانده و بقيه بناى حرم بر روى آن ساخته شده است. از اين تاريخ تا روزگـار ديلميــان، نشانه اى از تجديد يا مرمت حرم در دست نيست، ولى مسلم اين است كه مزارى معروف بوده، تا جايى كه جهانگردان و جغرافى نويسان شهيرى به سبب وجود همان، از سرزمين طوس به «مشهد الرضا» تعبير كرده و نام برده اند. به نظر مى رسد در عهد ديلميان، تزئيناتى بر اين بنا صورت گرفته باشد.
در اطراف مضجع شريف و مرقد منوّر رضوى براى انجام زيارت و عبادت، اماكن سرپوشيده و مسقّفى ساخته شده است كه نام «رواق» به آنها اطلاق مى گردد. اين رواق ها كه در حال حاضر شامل 23 مكان سرپوشيده است بعضاً عمرى بسيار طولانى و قديمى دارند و تعـدادى نـيز بعد از پيروزى انـقلاب اسـلامى ساختـه شـده انـد كه ذيلاً به معرفى آنها مى پردازيم.
1-دارالحفاظ
«دارالحفاظ» در جنوب حرم مطهر و بين حرم و مسجد گوهرشاد واقع شده است. ضلع غربى اين رواق، به رواق بزرگ «دارالسياده» و ضلع شرقى آن، به رواق «دارالسلام» گشوده مى شود و از طرف جنوب متصل به مسجد جامع گوهرشاد است. زوّار از طريق درى كه در ضلع شمالى اين رواق قرار دارد به پيش روى مبارك مشرّف مى شوند.
«دارالحفاظ» در قرن نهم ساخته شده و اكنون محل عبادت و زيارت آقايان است و همان گونه كه از نام آن پيداست مراسم خاص قرائت قرآن و خطبه مخصوص حفّاظ آستان قدس، در اين رواق مجلّل انجام مى گيرد.
2 – دارالسياده
اين رواق، بعد از «دارالحفاظ» قديمى ترين و پس از «دارالولايه»، «دارالهدايه»، «دارالرحمه» و «دارالاجابه» بزرگترين رواق آستان قدس رضوى عليه السلام است كه توسط گوهرشاد خاتون در قرن نهم هجرى بنا شده است. اين بناى مبارك در غرب حرم مطهر و به موازات مسجد بالاسر و رواق «دارالحفاظ» از شمال به جنوب ساخته شده است . در ضلع غربى «دارالسياده» رواق «دارالاخلاص» است كه پنجره اى نقره اى مابين اين رواق و رواق «دارالولايه» قرار دارد كه از آن جا ضريح مقدس امام عليه السلام نمايان است و در پاى آن، همواره گروهى از دردمندان و حاجتمندان حضرتش دست تضرع به درگاه خدا دارند. از وسط ضلع شرقى «دارالسياده» درى به «دارالحفاظ» و از ضلع جنوبى آن درى به ايوان شمالى مسجد گوهرشاد و از ضلع شمالى نيز درى به رواق «دارالشرف» گشوده مى شود. و نيز اين رواق با «دارالولايه» هم مرتبط است. «دارالسياده» محل عبادت و زيارت آقايان است.
3 – رواق مسجد بالاسر
كهن ترين و نزديك ترين مكان به ضريح مطهر رضوى عليه السلام مسجد كوچك مستطيل شكلى است كه در بين زائرين به «مسجد بالاسر» مشهور است.
اين بناى مقدس، در ضلع غربى بقعه حضرت و بالاى سر مبارك قرار گرفته، قدمتى متجاوز از ده قرن دارد. مورخان بر اين باورند كه «ابوالحسن عراقي»، از رجال بنام دوره سلطان محمود غزنوى، بانى آن بوده و در همان جا نيز مدفون است. قرن هاست كه مؤمنان و زائران بى شمارى نماز معروف زيارت حضرت را در اين مكان متبرك به جاى مى آورند و از فيض سرشار آن بهره مى برند.
اين مسجد، داراى سه صفه شرقى، غربى و شمالى مى باشد. صفه شرقى آن به حرم مطهر متصل و محل تردّد زائران است. صفه غربى آن از طريق يك در به رواق «دارالسياده» مرتبط است.
از مسجد بالاسر به عنوان قديمى ترين رواق داراى فضاى مشترك با روضه منوّره نام مى برند. مساحت اين رواق، 72 متر مربع است.
4 – دارالاخلاص
اين رواق در حال حاضر به وسيله پنجره مشبك نقره اى زيبايى از رواق دارالولايه جدا گرديده و متصل به رواق بالاسر است و با قسمتى از رواق دارالسياده كه با نيم ديوار سنگى از بقيه رواق دارالسياده جدا گرديده محل عبـادت و زيـارت دلـدادگان حضرتـش مى باشد.
5 – دارالشكر
رواق «دارالشكر» تاپيش از سالهاى 4 – 1342، قرآن خانه و پيش تر كتابخانه آستانه بوده است. اين رواق، از طرف جنوب به مسجد بالاسر و از شرق و غرب به رواق هاى «دارالفيض» و «دارالشرف» ارتباط دارد. بناى مذكور در ضلع شمالى خود و از طريق دو ممر به صحن انقلاب و رواق «توحيدخانه» متصل مى شود كه يكى با چند پله به ايوان طلاى صحن انقلاب و ديگرى از راهرو كوچكى با دو پله به «توحيدخانه» مى رسد.
رواق «دارالشكر» در شمال غربى روضه رضوى عليه السلام واقع و اختصاصاً محل عبادت و زيارت بانوان است.
6 – توحيد خانه
«توحيدخانه» در شمال حرم مطهر و بين «دارالفيض» و صحن انقلاب (عتيق) واقع است و از مشرق به رواق «الله وردى خان» و از مغرب به ايوان طلاى صحن انقلاب راه دارد. در ضلع شمالى اين بنا، پنجره فلزى ظريفى است كه «توحيدخانه» را به فضاى صحن انقلاب مربوط مى سازد. خيل كثيرى از زائران بارگاه رضوى عليه السلام مقابل اين پنجره – كه به پنجره فولاد معروف است – ملتمسانه مى ايستند و از آستان كرامت و شفاعت حضرتش حاجت مى طلبند. از صحن انقلاب و پشت پنجره فولاد ضريح مطهر حضرت نمايان است.
مورخان «توحيدخانه» را از آثار مرحوم «ملامحسن فيض كاشاني» از علماى بنام عهد صـفوى مـى دانند و پـاره اى نيز بر اين عقيده اند كه مرحوم فيض خود در آنجا تدريس مى كرده است. در اين رواق مبارك تنها بانوان زوّار به عبادت و زيارت مشغولند.
7 – دارالفيض
در سال 1347 هجرى شمسى، پس از تعمير و تعريض بخش هايى از حرم مطهر – كه در زمان صفويان بنا شده و به مرور زمان دچار خرابى ها و فرسودگى هايى شده بود – رواق مجلّل و باشكوهى ساخته شد كه در شمال مضجع شريف واقع و به نام «دارالفيض» موسوم گرديد. ضلع جنوبى اين رواق به روضه منوره متصل و مكان تشرّف بانوان به قسمت پشت سر مبارك حضرت است. در زاويه شمال شرقى آن راهرو كوچكى است كه به «گنبد الله وردى خان» راه دارد و از طرف شمال و غرب به رواق هاى «توحيدخانـه» و «دارالشـكر» متصــــــل مى باشد. «دارالفيض» جهت زيارت و عبادت بانوان تخصيص يافته است.
8 – رواق گنبد الله وردى خان
اين رواق و گنبد آن از حيث معمارى و كاشى كارى يك شاهكار به شمار مى رود و ظرافت و نفاست چشم گير بنا آن را از كم نظير ترين نمونه هاى معمارى عهد صفويان قرار داده است. شكل اين رواق هشت ضلعى و در هشت ضلع آن هشت صفه و بر بالاى هر يك از آنها صفه هاى كوچك ترى است. هفت صفه پايينى اين رواق به رواق هاى «توحيد خانه»، «دارالضيافه»، «دارالسعاده»، «گنبد حاتم خانى»، «دارالفيض» و نيز از طريق يك كفش دارى به صحن انقلاب (صحن عتيق) مى پيوندد. اين بنا – كه به لحظ شكل و عمارت منحصر به فرد خود – متمايز از ديگر رواق هاى مربع يا مستطيل شكل حرم است، توسط «الله وردى خان سپهسالار» از امراى بزرگ شاه عباس صفوى بنا شده است كه مقبره وى نيز در همين رواق قرار دارد.
رواق «گنبد الله وردى خان» در شمال شرقى حرم مطهر واقع و اكنون محل اختصاصى عبادت و نيايش بانوان است.
9 – رواق گنبد حاتم خانى
در مشرق حرم مطهر، رواقى است معروف به «گنبد حاتم خانى» كه ساخته «حاتم بيك اردوبادي» از وزراى شاه عباس صفوى در قرن يازدهم هجرى قمرى است. از ضلع غربى اين بنا در طلاى پايين پاى مبارك گشوده مى شود كه راه تشرّف اختصاصى بانوان به روضه منوره حضرت است. در زاويه شمال غربى رواق، راهرويى است كه از آن طريق با يك پيچيدگى به گنبد «الله وردى خان» راه دارد و از جنوب غربى به وسيله يك در به رواق «دارالسلام» مرتبط و از سمت مشرق متصل به رواق «دارالسعاده» است.
هـمان طـور كـه بيـان شد اين رواق مقدس محل مخصوص زيارت و تشرّف بانوان مى باشد.
10 – دارالضيافه
اين رواق در زاويه بين دو صحن انقلاب (عتيق) و آزادى (جديد) واقع شده و از آنجا كه بين صحن آزادى و «گنبد الله وردى خان» قرار دارد در مسير يكى از راه هاى تشرّف به حرم مطهر است. رواق «دارالضيافه» از غرب به «گنبد الله وردى خان»، از جنوب به «دارالسعاده»، از شرق به صحن آزادى و از شمال به صحن انقلاب اسلامى محدود مى باشد. اين رواق در سال 1301 هجرى قمرى بنا شده و ساليان دراز – آن چنان كه از نامش پيداست – تالار تشريفات و پذيرايى آستانه در جشن ها و سوگوارى ها بوده است. امروزه نيز در شبهاى قدر و ليالى محرم و صفر پذيراى خيل كثير سوگواران و عزاداران مشهدى و زوار ديگر مى باشد.
اين بنا در شمال شرقى حرم مطهر قرار دارد و يكى از رواق هاى اختصاصى بانوان و محل نماز و عبادت آنها است.
11 – دارالسعاده
در شرق رواق هاى آستان قدس رضوى عليه السلام، ميان ايوان طلاى صحن آزادى (صحن نو) و رواق «حاتم خانى»، رواق «دارالسعاده» واقع شده است. اين رواق كه بعد از رواق «حاتم خاني» در طرف پايين پاى مبارك قرار دارد، در قرن سيزدهم هجرى و در عهد محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار ساخته و تكميل شده است. ضلع جنوبى اين رواق، متصل به در طلا و رواق «دارالسرور» است و از سمت مشرق به ايوان طلاى صحن نو و از غرب به رواق «حاتم خانى» مربوط مى باشد. صفه شمالى «دارالسعاده» را دو ممر كوچك، با پيچ و خمى به رواق هاى «الله وردى خان» و «دارالضيافه» متصل مى كند.
اين بناى مبارك نيز، همچون رواق «حاتم خانى» جهت زيارت و عبادت بانوان اختصاص داده شده است.
12 – دارالسرور
از ديگر رواق هايى كه در جنوب شرقى حرم مطهر قرار دارد، رواق «دارالسرور» است كه سابقاً (تا سالهاى 8-1334 هجرى شمسي) آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلى آستانه بوده است. اين رواق، در قسمت غربى صحن آزادى (صحن نو) و در بين رواق هاى «دارالسعاده» و «دارالذكر» قرار دارد. ضلع شمالى اين بنا را درى زرين به «دارالسعاده» متصل مى كند و در ضلع جنوبى آن علاوه بر سه در چوبينى كه به «دارالذكر» اتصال دارد درگاهى نيز به رواق «دارالعزه» مربوط مى شود. از انتهاى غربى «دارالسرور» در طلاى بسيار زيبايى به «دارالسلام» گشوده مى شود.
با توجّه به كفشدارى كه درمدخل ورودى «دارالسرور» قرار دارد، (كفش دارى شماره8) اين رواق يكى از اصلى ترين راههاى ورود زوّار به حرم مطهر مى باشد، از همين رو تردّد و تجمع زائرانى كه از درون صحن آزادى قصد تشرّف به روضه منوره حضرت را دارند در اين رواق بسيار مشاهده مى شود.
در رواق «دارالسرور» كه محل اختصاصى رفت و آمد و عبادت آقايان است دو دفتر نذورات و امانات موجود مى باشد.
13 – دارالذكر
اين رواق، كه سابقاً رو باز و محل مدرسه على نقى ميرزا بوده ، طى سال هاى 4-1342 هجرى شمسى، نوسازى و مسقف شده و تحت نام «دارالذكر» به مجموعه رواق هاى آستان قدس رضوى اضافه گرديده است. رواق «دارالذكر» در جنوب شرقى حرم مطهر و در مغرب صحن آزادى (صحن نو) قرار دارد. اين بنا از طريق سه در ضلع غربى خود به رواق «دارالعزه» و از طريق سه درگاه ديگر در ضلع شمالى به رواق «دارالسرور» متصل است. در قسمت جنوبى اين رواق درى وجود دارد كه به رواق «دارالزهد» گشوده مى شود و در قسمت جنوب شرقى آن نيز از طريق يك كفشدارى به صحن آزادى راه مى يابد.
در اطراف «دارالذكر» اطاق هاى رياست اداره خدمه و نگهبانى داخل حرم قرار دارد. اين رواق مبارك محل نماز و عبادت آقايان است.
شمس الدين حسيني معروف به ابو زيد، و ديگر محمد بن ابي طاهر بن ابي الحسن كاشاني و علي بن محمد بن ابي سعد النقاش، هنرمندان اعجازگر كاشيكار و بديع نگاري هستند، كه نامشان بر گوشه هايي از برخي از كاشي ها به چشم مي خورد. در برخي از قسمت هاي ازاره، كه كاشي هاي قديمي آن افتاده است، كاشي هاي جديد با تاريخ 1358 قمري ديده مي شود.
در بالاي كاشي ازاره حرم مطهر، حاشيه كوچكي است از كاشي به عرض 10 سانتي متر كه با نقش هاي بسيار بديع و زيبا، به خط طلايي رنگ، آيات و سوري از قرآن، مانند سوره واقعه و احاديثي از معصومين(ع) بر آن نوشته شده، و علاوه بر ارزش هنري، مضمون اين آيات و روايات عظمت و تعالي خاصي، بر اين كتيبه بخشيده است.
قسمت بالاي اين حاشيه كوچك طلايي رنگ، كتيبه ديگري از كاشي نفيس چيني معروف به كتيبه سلطان سنجري قرار دارد. عرض اين كتيبه حدود 50 سانتي متر بوده، كه با خط ثلث جلي بطور برجسته، آيات سوره مباركه (فتح)، (هل اتي) و (نور) بر آن مكتوب مي باشد. ابتدا اين كتيبه از مسجد بالاسر مبارك، و اطراف حرم مطهر امتداد يافته، و در كنار در ورودي حرم مطهر، پايان مي يابد.
آخرين قسمت ازاره حرم مطهر، كتيبه اي است سنگي، كه اشعار قصيده دبيرالملك فراهاني به خط نستعليق و با رنگ سياه، به خط حسينعلي خوشنويس، بر آن حجاري شده است، اين كتيبه تاريخ 1287 قمري را در بردارد.
از بالاي كتيبه سنگ مرمر ازاره، سطح تمامي ديوارها و صفه هاي اطراف روضه منوره، با كاشي هاي رنگارنگ بسيار نفيس مزين شده است، و نماي زير صفه ها و پايه ها، با كاشي هاي معرق همراه با نقوش زيبا، لچكي ها، ترنج ها، با كتيبه ها و خطوطي برجسته از برنز، نگارستاني از طرح و نقش و رنگ را بوجود آورده است.
بر كاشي هاي سطح ديوار و زير طاق ها، با خطوطي طلايي و غير آن، آياتي از قرآن و اسماء الهي و احاديث و كلمات قصار معصومين (ع) ديده مي شود. بر دو زاويه بالاي صفه جنوبي، در دو ترنج آيه تطهير كتيبه شده است.
« انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً»
همين آيه عيناً در دو زاويه صفه شمالي، به قرينه صفه جنوبي، نقش بسته است و در طرفين دو صفه شرقي و غربي، به قرينه يكديگر آيه مباركه ذيل نوشته شده است:
« ان الله و ملائكته يصلون علي النبي يا ايها الذين آمنو صلوا عليه و سلموا تسليماً»
زير طاق صفه ها بر ترنج هاي هشت گوش، آياتي از قرآن كريم، به صورت برجسته از برنز مطلي مكتوب است، و در ترنج هاي اطراف اسماء الهي، نوشته شده است.
در حاشيه زير صفه ها، سوره مباركه «يس» به خط كوفي ديده مي شود، و بر ديوار شمالي حرم، عبارت «يا صاحب كل غريب و نصر من الله و فتح قريب» به چشم مي خورد. در حد فاصل بالاي صفه ها تا پايه سقف، دور تا دور، كتيبه اي آينه اي به عرض 70 سانتي متر سوره مباركه جمعه، به صورت گچ بري با خط ثلث جلي، به خط عليرضا عباسي خطاط معروف عصر صفويه وجود دارد.
اين كتيبه را كه عليرضا عباسي در زمان صفويه به صورت گچ بري نوشته است، هنگام آينه كاري سقف حرم، كتيبه سوره جمعه نيز با نصب قطعات آينه روي آن پوشيده مي شود، و چنانچه قطعات آينه برداشته شود، خط عليرضا عباسي، با زمينه اي قهوه اي ديده خواهد شد. كتيبه زيباي آينه اي در ارتفاع 7 متري از سطح حرم قرار دارد، و ابتداي آن از قسمت بالاي سر مبارك مي باشد. از بالاي كتيبه تمامي سطح سقف مقعر حرم مطهر، با آينه كاري رنگي در نهايت شكوه و زيبايي پوشش و تزئين يافته است.
تزيينات غير معماري داخل حرم مطهر
حرم پاك امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني، و زيبايي و شكوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمندي است، تعدادي از هداياي بزرگان و حكمرانان گذشته، در قاب هايي تعبيه شده، در مكان هايي از حرم مطهر، در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس كه در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف است.
قديمي ترين آنها سليمانيه هايي است، با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل، و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت.
گنبد طلا
زائر خسته اي كه از راه مي رسد، درخشش طلايي گنبد در زير باران آفتاب، وي را به جذبه اي شوق انگيز مي كشاند، و قلبشش را از شور و شوق زيارت و حضور در پيشگاه امام لبريز مي سازد.
اين گنبد كه در زمان «سلطان محمد خدابنده - الجايتو» ساخته شده، بر خلاف ديگر گنبدهاي ايراني، ازپايين تا آنجا كه قوس هاي خوش تراش گنبد شروع مي گردد، استوانه اي شكل است و نمونه چنين گنبدي ر اتنها مي توان در مسجد تاريخانه ديد، با اين تفاوت كه گنبد مسجد تاريخانه، پس از اتمام استوانه، بصورت كنگره اي شكل در مي آيد و گنبد طلايي رضوي در بالا، قوسي شكل مي گردد، و اين از امتيازات خاص گنبد منور است، و نمونه اي است از ذوق سليم، و ابتكار و مهارت معماران هنرمند ايراني.
گنبد از آجر ساخته شده، و سپس روي آن را با الواح مسي، كه روكشي از طلا دارد پوشانده اند، تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوري كه از گفته هاي محققان بر مي آيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن كاشيكاري بوده است.
در سال 932 طبق دستور شاه طهماسب صفوي، كاشي هاي گنبد برچيده، و به صورتي كه گفته شد با طلا پوشش مي يابد، در حمله و هجوم عبدالمؤمن خان ازبك، روكش هاي طلاي گنبد به همراه ديگر اموال و نفايس آستان قدس، به يغما به هرات برده مي شود و در زمان شاه صفي الدين اين گنبد دوباره مطلي مي گردد.
بر دور گنبد در ارتفاع 74/6 (ساقه گنبد)، كتيبه اي كمربندي، به عرض 90/1 متر بر زمينه اي لاجوردي، با خط ثلث جلي و با خوشنويسي عليرضا عباسي بيانگر تزيين گنبد در زمان شاه عباس است، اين اقدام از سال 1010 آغاز، و در سال 1016 هجري قمري پايان يافته است.
در زير گنبد، در محلي بخط ثلث خفي، اين جمله عربي ديده مي شود:
«عمل كمال الدين محمود يزدي نازل في 1015» و جمله كتبه عليرضا العباسي نيز به چشم مي خورد.
پس از حدوث زلزله در سال 1086 در عصر سلطنت شاه سليمان صفوي، گنبد ترميم يافته، كتيبه اي به دور آن به خط ديگر هنرمند زمان عصر صفوي عليرضا امامي، در چهار ترنج نوشته مي شود. گفتني است، گنبد حرم امام(ع) براي اولين بار در زمان شاه طهماسب اول، با صفحات مسي مطلي پوشش يافت، اين صفحات در زمان استيلاي عبدالمؤمن خان ازبك، بر مشهد به تاراج رفت، براي دومين بار در زمان شاه عباس طلا پوش گرديد، پس از چندي اين طلا كاري بر اثر زلزله سال 1048 هجري قمري، دچار صدمات و آسيب شد. شاه صفي براي سومين بار اقدام به طلا كاري گنبد نمود، پس از انقلاب شكوهمند اسلامي براي چهارمين بار طلا كاري گنبد تجديد گرديد.
مناره ها
گلدسته، مأذنه و يا مناره محلي است، كه از فراز آن گلبانگ توحيد به گوشه ها مي رسد، و مردمان را به حضور در پيشگاه ذوالجلال، فرا مي خواند.
از آغاز اسلام مؤذنان جايگاه مخصوصي داشته و گويند بلال، اذان گوي پيامبر بر بام كعبه و يا بلندترين مكان، بر استوانه اي مي ايستاد و اذان مي گفت.
همچنين در اوائل اسلام، گاه مؤذن بر روي باره شهر مي ايستاد، و بانگ به اذان بر مي داشت. انديشه اينكه مؤذن بايد در جايي بلند اذان بگويد، مسلمين را واداشت، كه تا براي مؤذنان جايگاه بلندي بسازند.
دقت در هنر معماري ايران اسلامي، و بررسي در شكل مناره ها، مبين اين نكته است، كه مناره ها، علاوه بر وجه ديني، دو ستون بلند است، كه طاق ها را استحكام مي بخشد، و زينت افزاي ايوان ها مي گردد.
مناره ها در اوايل بنائي ساده داشته، ايرانيان آنها را از سادگي در آورده، با ذوق و ابتكار خويش، مناره ها را در قامتي چنين استوار و با شكوه برافراشته اند. بطور كلي مناره يا مؤذنه، از چهار قسمت تشكيل شده است:
1- پايه
2- ساقه
3- سرپوش
4- رأس
پايه مناره به صورت چهار، هفت، هشت و يا دوازده گوشه و يا دائر مانند ساخته مي شود، پايه از جائي بنا مي گردد كه سفت و سخت باشد و بتواند ساقه و پيكر بنا را نگهدارد. ساقه مناره بر روي چنين پايه اي به شكل استوانه اي يا مخروطي ساخته مي شود، پس از آنكه پايه و بدنه مناره ساخته شد، جايگاهي كه سرپوش ناميده مي شود، براي مؤذن بنا مي گردد، و اگر بدنه مناره مربع و يا هشت گوشه باشد، سرپوش نيز به همان شكل ساخته مي شود.
مهمترين نقطه مناره همان سرپوش است و معمولاً در اطراف آن ديوار كوتاه و يا نرده اي مي كشند و بالاي آن سقف يا سايباني مي سازند.
در سر مناره قبه يا سايباني به اشكال مختلف كه آن را رأس مي گويند ساخته مي شود، اين رأس يا قبه بعضاً از طلا ساخته شده است و چراغ و پرچمي بر بالاي آن نصب مي كنند.
معمولاً مناره اماكن مقدس و زيارتگاه ها را در دو طرف ايواني مي سازند، كه گنبد حرم متصل است، وبدين ترتيب گنبد در وسط اين دو مناره قرار مي گيرد، ولي در آستان مقدس رضوي دو مناره طلا بر خلاف ديگر اعتاب مقدس، روبروي هم در وسط دو ايوان مقابل صحن انقلاب ساخته شده، و اين در نوع خود بي نظير است، و اين دو مناره با توجه به وضع گنبد بگونه اي است، كه بيننده ازخيابان تهران، گنبد را درست در وسط دو مناره مي بيند، و اگر آشنائي قبلي نداشته باشد چنين تصور مي كند، كه اين دو مناره در طرفين ايوان متصل به گنبد ساخته شده است.
شكل مناره ها
ظاهراً زينت دادن مناره ها و نقشينه كردن آنها، با كاشي هاي رنگارنگ از نيمه قرن سوم معمول گرديد، و از اين دوره به بعد، بدنه و كليه قسمت هاي خارجي مناره، با آجر و گچ و كاشي هاي رنگي و نفيس، با استفاده از آيات قرآني، زينت يافته است.
مناره هاي صحن انقلاب كه روبروي هم قرار گرفته، از كاشي هاي نفيس و خشت هاي طلا زينت يافته است، يكي از دو مناره، نزديك گنبد طلا و بالاي ايوان طلاي نادري و ديگري به فاصله عرض صحن و عمق دو ايوان، در شمال صحن بالاي ايوان جامع عباسي، بنا شده است.
حسب صريح ترين سخن، مناره نزديك گنبد همزمان با بناي گنبد مطهر ساخته شده، و شاه طهماسب صفوي آن را ترميم و مطلا نموده است، و در عصر نادرشاه افشار همزمان با طلا كاري ايوان صحن، مجدداً طلا پوش شده است. اين دو مناره هر يك 5/40 متر ارتفاع داشته، و دور خارجي آن 13 متر مي باشد.
قسمت پايين مناره نزديك گنبد، از سطح تا زير كاشيكاري با آجر ساخته شده، و قسمتي نيز با كاشي آبي رنگ پوشش يافته، و بر روي آن با خط درشت آيه «انا فتحنا لك فتحاً مبينا» با كاشي چيده شده است.
مناره ديگري كه پشت بام ايوان عباسي بنا شده، ساخت و طلا كاري آن به دستور نادر شاه انجام گرفته، و از هر نظر شبيه به مناره ديگري است، قسمت پايين اين مناره نيز كاشيكاري شده و بعد از كاشي، با طلا كاري پوشش ياقته است.
در دوران پس از انقلاب شكوهمند اسلامي، دو دسته گلدسته ديگر هر يك به ارتفاع 30 متر بر فراز سردرهاي شمالي و جنوبي صحن جديد الاحداث جمهوري اسلامي ساخته شده، تمام سطح اين دو گلدسته از پائين تا رأس آن، به صورت بسيار بديع و زيبايي طلا كاري شده است، كه به اين ترتيب مجموع مناره هاي بلند حوزه اماكن رضوي، به شش عدد بالغ مي گردد. شش مناره ديگر هم در صحن جامع رضوي در دست احداث است.
در سال 203 و به قولى 202 هجرى قمرى، پس از شهادت امام رضا عليه السلام، پيكر مطهر اين امام همام را در بقعه اى كه در كنار گور هارون الرشيد بناكرده بودند، به خاك سپردند. اين بقعه در باغ حميد بن قحطبه و در روستايى به نام سناباد نزديك نوغان در حدود 2 تا 4 فرسنگى طوس واقع شده بود.
با توجّه به اين روايت، نخستين بناى آرامگــاه، همان بقعه هارون الرشيد بايد باشد كه توسط مأمون عباسى بنا گرديده بود. از اين بقعه، هم اكنون 2 متر از ديوارش باقى مانده و بقيه بناى حرم بر روى آن ساخته شده است. از اين تاريخ تا روزگـار ديلميــان، نشانه اى از تجديد يا مرمت حرم در دست نيست، ولى مسلم اين است كه مزارى معروف بوده، تا جايى كه جهانگردان و جغرافى نويسان شهيرى به سبب وجود همان، از سرزمين طوس به «مشهد الرضا» تعبير كرده و نام برده اند. به نظر مى رسد در عهد ديلميان، تزئيناتى بر اين بنا صورت گرفته باشد.
در اطراف مضجع شريف و مرقد منوّر رضوى براى انجام زيارت و عبادت، اماكن سرپوشيده و مسقّفى ساخته شده است كه نام «رواق» به آنها اطلاق مى گردد. اين رواق ها كه در حال حاضر شامل 23 مكان سرپوشيده است بعضاً عمرى بسيار طولانى و قديمى دارند و تعـدادى نـيز بعد از پيروزى انـقلاب اسـلامى ساختـه شـده انـد كه ذيلاً به معرفى آنها مى پردازيم.
1-دارالحفاظ
«دارالحفاظ» در جنوب حرم مطهر و بين حرم و مسجد گوهرشاد واقع شده است. ضلع غربى اين رواق، به رواق بزرگ «دارالسياده» و ضلع شرقى آن، به رواق «دارالسلام» گشوده مى شود و از طرف جنوب متصل به مسجد جامع گوهرشاد است. زوّار از طريق درى كه در ضلع شمالى اين رواق قرار دارد به پيش روى مبارك مشرّف مى شوند.
«دارالحفاظ» در قرن نهم ساخته شده و اكنون محل عبادت و زيارت آقايان است و همان گونه كه از نام آن پيداست مراسم خاص قرائت قرآن و خطبه مخصوص حفّاظ آستان قدس، در اين رواق مجلّل انجام مى گيرد.
2 – دارالسياده
اين رواق، بعد از «دارالحفاظ» قديمى ترين و پس از «دارالولايه»، «دارالهدايه»، «دارالرحمه» و «دارالاجابه» بزرگترين رواق آستان قدس رضوى عليه السلام است كه توسط گوهرشاد خاتون در قرن نهم هجرى بنا شده است. اين بناى مبارك در غرب حرم مطهر و به موازات مسجد بالاسر و رواق «دارالحفاظ» از شمال به جنوب ساخته شده است . در ضلع غربى «دارالسياده» رواق «دارالاخلاص» است كه پنجره اى نقره اى مابين اين رواق و رواق «دارالولايه» قرار دارد كه از آن جا ضريح مقدس امام عليه السلام نمايان است و در پاى آن، همواره گروهى از دردمندان و حاجتمندان حضرتش دست تضرع به درگاه خدا دارند. از وسط ضلع شرقى «دارالسياده» درى به «دارالحفاظ» و از ضلع جنوبى آن درى به ايوان شمالى مسجد گوهرشاد و از ضلع شمالى نيز درى به رواق «دارالشرف» گشوده مى شود. و نيز اين رواق با «دارالولايه» هم مرتبط است. «دارالسياده» محل عبادت و زيارت آقايان است.
3 – رواق مسجد بالاسر
كهن ترين و نزديك ترين مكان به ضريح مطهر رضوى عليه السلام مسجد كوچك مستطيل شكلى است كه در بين زائرين به «مسجد بالاسر» مشهور است.
اين بناى مقدس، در ضلع غربى بقعه حضرت و بالاى سر مبارك قرار گرفته، قدمتى متجاوز از ده قرن دارد. مورخان بر اين باورند كه «ابوالحسن عراقي»، از رجال بنام دوره سلطان محمود غزنوى، بانى آن بوده و در همان جا نيز مدفون است. قرن هاست كه مؤمنان و زائران بى شمارى نماز معروف زيارت حضرت را در اين مكان متبرك به جاى مى آورند و از فيض سرشار آن بهره مى برند.
اين مسجد، داراى سه صفه شرقى، غربى و شمالى مى باشد. صفه شرقى آن به حرم مطهر متصل و محل تردّد زائران است. صفه غربى آن از طريق يك در به رواق «دارالسياده» مرتبط است.
از مسجد بالاسر به عنوان قديمى ترين رواق داراى فضاى مشترك با روضه منوّره نام مى برند. مساحت اين رواق، 72 متر مربع است.
4 – دارالاخلاص
اين رواق در حال حاضر به وسيله پنجره مشبك نقره اى زيبايى از رواق دارالولايه جدا گرديده و متصل به رواق بالاسر است و با قسمتى از رواق دارالسياده كه با نيم ديوار سنگى از بقيه رواق دارالسياده جدا گرديده محل عبـادت و زيـارت دلـدادگان حضرتـش مى باشد.
5 – دارالشكر
رواق «دارالشكر» تاپيش از سالهاى 4 – 1342، قرآن خانه و پيش تر كتابخانه آستانه بوده است. اين رواق، از طرف جنوب به مسجد بالاسر و از شرق و غرب به رواق هاى «دارالفيض» و «دارالشرف» ارتباط دارد. بناى مذكور در ضلع شمالى خود و از طريق دو ممر به صحن انقلاب و رواق «توحيدخانه» متصل مى شود كه يكى با چند پله به ايوان طلاى صحن انقلاب و ديگرى از راهرو كوچكى با دو پله به «توحيدخانه» مى رسد.
رواق «دارالشكر» در شمال غربى روضه رضوى عليه السلام واقع و اختصاصاً محل عبادت و زيارت بانوان است.
6 – توحيد خانه
«توحيدخانه» در شمال حرم مطهر و بين «دارالفيض» و صحن انقلاب (عتيق) واقع است و از مشرق به رواق «الله وردى خان» و از مغرب به ايوان طلاى صحن انقلاب راه دارد. در ضلع شمالى اين بنا، پنجره فلزى ظريفى است كه «توحيدخانه» را به فضاى صحن انقلاب مربوط مى سازد. خيل كثيرى از زائران بارگاه رضوى عليه السلام مقابل اين پنجره – كه به پنجره فولاد معروف است – ملتمسانه مى ايستند و از آستان كرامت و شفاعت حضرتش حاجت مى طلبند. از صحن انقلاب و پشت پنجره فولاد ضريح مطهر حضرت نمايان است.
مورخان «توحيدخانه» را از آثار مرحوم «ملامحسن فيض كاشاني» از علماى بنام عهد صـفوى مـى دانند و پـاره اى نيز بر اين عقيده اند كه مرحوم فيض خود در آنجا تدريس مى كرده است. در اين رواق مبارك تنها بانوان زوّار به عبادت و زيارت مشغولند.
7 – دارالفيض
در سال 1347 هجرى شمسى، پس از تعمير و تعريض بخش هايى از حرم مطهر – كه در زمان صفويان بنا شده و به مرور زمان دچار خرابى ها و فرسودگى هايى شده بود – رواق مجلّل و باشكوهى ساخته شد كه در شمال مضجع شريف واقع و به نام «دارالفيض» موسوم گرديد. ضلع جنوبى اين رواق به روضه منوره متصل و مكان تشرّف بانوان به قسمت پشت سر مبارك حضرت است. در زاويه شمال شرقى آن راهرو كوچكى است كه به «گنبد الله وردى خان» راه دارد و از طرف شمال و غرب به رواق هاى «توحيدخانـه» و «دارالشـكر» متصــــــل مى باشد. «دارالفيض» جهت زيارت و عبادت بانوان تخصيص يافته است.
8 – رواق گنبد الله وردى خان
اين رواق و گنبد آن از حيث معمارى و كاشى كارى يك شاهكار به شمار مى رود و ظرافت و نفاست چشم گير بنا آن را از كم نظير ترين نمونه هاى معمارى عهد صفويان قرار داده است. شكل اين رواق هشت ضلعى و در هشت ضلع آن هشت صفه و بر بالاى هر يك از آنها صفه هاى كوچك ترى است. هفت صفه پايينى اين رواق به رواق هاى «توحيد خانه»، «دارالضيافه»، «دارالسعاده»، «گنبد حاتم خانى»، «دارالفيض» و نيز از طريق يك كفش دارى به صحن انقلاب (صحن عتيق) مى پيوندد. اين بنا – كه به لحظ شكل و عمارت منحصر به فرد خود – متمايز از ديگر رواق هاى مربع يا مستطيل شكل حرم است، توسط «الله وردى خان سپهسالار» از امراى بزرگ شاه عباس صفوى بنا شده است كه مقبره وى نيز در همين رواق قرار دارد.
رواق «گنبد الله وردى خان» در شمال شرقى حرم مطهر واقع و اكنون محل اختصاصى عبادت و نيايش بانوان است.
9 – رواق گنبد حاتم خانى
در مشرق حرم مطهر، رواقى است معروف به «گنبد حاتم خانى» كه ساخته «حاتم بيك اردوبادي» از وزراى شاه عباس صفوى در قرن يازدهم هجرى قمرى است. از ضلع غربى اين بنا در طلاى پايين پاى مبارك گشوده مى شود كه راه تشرّف اختصاصى بانوان به روضه منوره حضرت است. در زاويه شمال غربى رواق، راهرويى است كه از آن طريق با يك پيچيدگى به گنبد «الله وردى خان» راه دارد و از جنوب غربى به وسيله يك در به رواق «دارالسلام» مرتبط و از سمت مشرق متصل به رواق «دارالسعاده» است.
هـمان طـور كـه بيـان شد اين رواق مقدس محل مخصوص زيارت و تشرّف بانوان مى باشد.
10 – دارالضيافه
اين رواق در زاويه بين دو صحن انقلاب (عتيق) و آزادى (جديد) واقع شده و از آنجا كه بين صحن آزادى و «گنبد الله وردى خان» قرار دارد در مسير يكى از راه هاى تشرّف به حرم مطهر است. رواق «دارالضيافه» از غرب به «گنبد الله وردى خان»، از جنوب به «دارالسعاده»، از شرق به صحن آزادى و از شمال به صحن انقلاب اسلامى محدود مى باشد. اين رواق در سال 1301 هجرى قمرى بنا شده و ساليان دراز – آن چنان كه از نامش پيداست – تالار تشريفات و پذيرايى آستانه در جشن ها و سوگوارى ها بوده است. امروزه نيز در شبهاى قدر و ليالى محرم و صفر پذيراى خيل كثير سوگواران و عزاداران مشهدى و زوار ديگر مى باشد.
اين بنا در شمال شرقى حرم مطهر قرار دارد و يكى از رواق هاى اختصاصى بانوان و محل نماز و عبادت آنها است.
11 – دارالسعاده
در شرق رواق هاى آستان قدس رضوى عليه السلام، ميان ايوان طلاى صحن آزادى (صحن نو) و رواق «حاتم خانى»، رواق «دارالسعاده» واقع شده است. اين رواق كه بعد از رواق «حاتم خاني» در طرف پايين پاى مبارك قرار دارد، در قرن سيزدهم هجرى و در عهد محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار ساخته و تكميل شده است. ضلع جنوبى اين رواق، متصل به در طلا و رواق «دارالسرور» است و از سمت مشرق به ايوان طلاى صحن نو و از غرب به رواق «حاتم خانى» مربوط مى باشد. صفه شمالى «دارالسعاده» را دو ممر كوچك، با پيچ و خمى به رواق هاى «الله وردى خان» و «دارالضيافه» متصل مى كند.
اين بناى مبارك نيز، همچون رواق «حاتم خانى» جهت زيارت و عبادت بانوان اختصاص داده شده است.
12 – دارالسرور
از ديگر رواق هايى كه در جنوب شرقى حرم مطهر قرار دارد، رواق «دارالسرور» است كه سابقاً (تا سالهاى 8-1334 هجرى شمسي) آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلى آستانه بوده است. اين رواق، در قسمت غربى صحن آزادى (صحن نو) و در بين رواق هاى «دارالسعاده» و «دارالذكر» قرار دارد. ضلع شمالى اين بنا را درى زرين به «دارالسعاده» متصل مى كند و در ضلع جنوبى آن علاوه بر سه در چوبينى كه به «دارالذكر» اتصال دارد درگاهى نيز به رواق «دارالعزه» مربوط مى شود. از انتهاى غربى «دارالسرور» در طلاى بسيار زيبايى به «دارالسلام» گشوده مى شود.
با توجّه به كفشدارى كه درمدخل ورودى «دارالسرور» قرار دارد، (كفش دارى شماره8) اين رواق يكى از اصلى ترين راههاى ورود زوّار به حرم مطهر مى باشد، از همين رو تردّد و تجمع زائرانى كه از درون صحن آزادى قصد تشرّف به روضه منوره حضرت را دارند در اين رواق بسيار مشاهده مى شود.
در رواق «دارالسرور» كه محل اختصاصى رفت و آمد و عبادت آقايان است دو دفتر نذورات و امانات موجود مى باشد.
13 – دارالذكر
اين رواق، كه سابقاً رو باز و محل مدرسه على نقى ميرزا بوده ، طى سال هاى 4-1342 هجرى شمسى، نوسازى و مسقف شده و تحت نام «دارالذكر» به مجموعه رواق هاى آستان قدس رضوى اضافه گرديده است. رواق «دارالذكر» در جنوب شرقى حرم مطهر و در مغرب صحن آزادى (صحن نو) قرار دارد. اين بنا از طريق سه در ضلع غربى خود به رواق «دارالعزه» و از طريق سه درگاه ديگر در ضلع شمالى به رواق «دارالسرور» متصل است. در قسمت جنوبى اين رواق درى وجود دارد كه به رواق «دارالزهد» گشوده مى شود و در قسمت جنوب شرقى آن نيز از طريق يك كفشدارى به صحن آزادى راه مى يابد.
در اطراف «دارالذكر» اطاق هاى رياست اداره خدمه و نگهبانى داخل حرم قرار دارد. اين رواق مبارك محل نماز و عبادت آقايان است.
