معماران مدرن چگونه تهران را ساختند

معماری در عصر حاضر مدیون مردانی است كه امروزه كمتر از آنان یاد می شود. معمارانی كه به سبك مدرن ویژه ای در ایران دست یافتند و بر آن مداومت ورزیدند. ماكسیم سیرو، آندره گدار، نیكلای ماركوف، آوانسیان و … با وجود تلاش های مستمر در دو قرن گذشته به گمنامی سپرده شدند. در واقع اینها بانیان معماری و شهرسازی در ایران معاصرند. ایرانی كه سالهای متمادی مقهور و مسحور تمدن فرنگیان بود
معماری در عصر حاضر مدیون مردانی است كه امروزه كمتر از آنان یاد می شود. معمارانی كه به سبك مدرن ویژه ای در ایران دست یافتند و بر آن مداومت ورزیدند. ماكسیم سیرو، آندره گدار، نیكلای ماركوف، آوانسیان و … با وجود تمام تلاش های مستمر و مجدانه شان در دو قرن گذشته به گمنامی سپرده شدند. در واقع اینها بانیان معماری و شهرسازی در ایران معاصرند. ایرانی كه سال های متمادی مقهور و مسحور تمدن فرنگیان بود.
معماری در عصر حاضر مدیون مردانی است كه امروزه كمتر از آنان یاد می شود. معمارانی كه به سبك مدرن ویژه ای در ایران دست یافتند و بر آن مداومت ورزیدند. ماكسیم سیرو، آندره گدار، نیكلای ماركوف، آوانسیان و … با وجود تلاش های مستمر در دو قرن گذشته به گمنامی سپرده شدند. در واقع اینها بانیان معماری و شهرسازی در ایران معاصرند. ایرانی كه سالهای متمادی مقهور و مسحور تمدن فرنگیان بود
معماری در عصر حاضر مدیون مردانی است كه امروزه كمتر از آنان یاد می شود. معمارانی كه به سبك مدرن ویژه ای در ایران دست یافتند و بر آن مداومت ورزیدند. ماكسیم سیرو، آندره گدار، نیكلای ماركوف، آوانسیان و … با وجود تمام تلاش های مستمر و مجدانه شان در دو قرن گذشته به گمنامی سپرده شدند. در واقع اینها بانیان معماری و شهرسازی در ایران معاصرند. ایرانی كه سال های متمادی مقهور و مسحور تمدن فرنگیان بود.
تاسیس این بناها اگرچه به اهتمام این افراد صورت گرفت اما بدون حمایت شاهان، دولت ها و درباریان وقت هرگز استوار نمیشد. اینان كه غالبا دانش آموختگان غرب بودند با تقلید از معماری غربی و تلفیق آن با معماری سنتی ایرانی توانستند بنیادها و ابنیه های ابتدایی معماری و شهرسازی را در ایران پایه گذاری كنند. بارزترین و مهمترین خصیصه این معماران كه آنان را از نسل های آینده متمایز می سازد، آگاهی و شناخت آنان از میراث معماری ایرانی بود. مقیاس و دامنه فعالیت های معماری و شهرسازی فضایی را پراكند كه در آن مهندسان خارجی و ایرانیان از فرنگ برگشته در تعامل با یكدیگر قرار گرفتند. به غیر از اینها، معماران دیگری همانند فروغی و وارتان هر كدام به تنهایی به لحاظ سبك و فرم در معماری ایران تاثیر گذار بودند و به تجربه هایی در زمینه آمیختن سبك های معماری ایرانی با سبك های غربی دست یازیدند. این معماران در عصری كه سنت و دیرینگی اساس آن را تشكیل می داد، نمی توانستند پیام دنیای نوین را جز از طریق نمادها و ساختمانهای مدرن به جامعه آن روز منتقل سازند. اهتمام و جدیت این مردان در تاسیس و بنیاد چنین عمارت و ابنیه هایی استوانه مستحكمی از ریشه های مدرنیته در جامعه ایران بود.
نیكلای ماركوف
نیكلای ماركوف متولد سال 1882 میلادی در شهر تفلیس گرجستان در بخش معماری دانشكده هنرهای زیبای آكادمی سلطنتی سن پتررزبورگ به تحصیل پرداخت و در سال 1910میلادی، فارغ التحصیل نقاشی معماری شد.
چهارسال بعد از بخش فارسی آكادمی زبانهای شرقی سن پترزبورگ فارغ التحصیل شد. در خلال جنگ جهانی اول در قفقاز خدمت كرد. وی در سال 1917 م (1336 ق. 1269ش.) آجودان فرماندهی بریگاد قزاق شد كه یك واحد ویژه نظامی در ایران بود كه ناصرالدین شاه آن را تشكیل داده بود. ماركوف دوست و همردیف رضا شاه بود. وی پس از خروج از بریگاد قزاق درسال 1921 م. فعالیت معماری خویش را در تهران آغاز كرد. او معماری اسلامی و شیوه های سنتی احداث بناهای ایرانی و مصالح محلی از قبیل آجر، سنگ، كاشی و گچ را می ستود. در واقع، آجرهای خشتی كه وی به كار می برد به نام آجر ماركوفی مشهور شد. شهر تهران در دهه 1300 و1320ش پر از ساختمان هایی به سبك او شد، سبكی كه تلفیق چهار نوع فرهنگ را به نمایش می نهاد: مدرن، التقاطی، غربی و ایرانی.
وی چندین وزارتخانه، ساختمان شهرداری و اداره، كارخانه، كاخ و زندان، استادیوم ورزشی، مدرسه و مغازه ساخت. در میان ساختمان های بسیار هماهنگ با فرهنگ ایرانی كه ماركوف ساخت، می توان به ساختمانهای قدیمی شهرداری، دبیرستان البرز، مدرسه ژاندارك و كارخانه های قند ورامین و كرج اشاره كرد. او همچنین ساختمان سفارت ایتالیا و ساختمان سینگر درخیابان سعدی را به سبك كلاسیك اروپایی ساخت كه در آن ها برای اولین بار در ایران از پنجره هایی با شیشه های یكسره بزرگ استفاده شده بود. وی همچنین چندین خانه از جمله خانه قره گوزلو و خانه نوابی در پل رومی، نزدیك الهیه در شمال تهران را نیز به سبك كلاسیك در آورد.
آندره گدار
نخستین آرشیتكت خارجی بود كه در ایران سمتی دولتی داشت. او برای حفاری های باستان شناسی وحفظ میراث گذشته خط مشی هایی ارائه كرد و موزه جدید باستان شناسی تهران و موزه ایران باستان را او ساخت.
گدار در مقام نخستین رئیس دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، بیش از 30 سال در آموزش معماری ایرانی دخالت داشت. او به كمك محسن فروغی برنامه درسی رشته معماری را براساس برنامه مدرسه عالی هنرهای زیبای فرانسه تدوین كرد و راهنمای اصلی در تهیه طرح محوطه دانشگاه تهران توسط وی صورت گرفت.
یكی دیگر از موفقیتهای آندره گدار تركیب همدلانه سنت و معماری در مقبره حافظ در شهر شیراز بود كه در سال 1318 شمسی ساخته شد. این كلاه فرنگی كه از همه جهات باز است و در باغ بهشت آسای حافظیه شیراز واقع شده نمایانگر تسلط وافر معمار آن در به كاربردن سنن ایرانی است. اغلب تصور می كنند كه این بناها توسط یك مهندس معمار بومی ساخته شده است.
ماكسیم سیرو
ماكسیم سیرو در مدت سه دهه برجسته ترین معمار خارجی در ایران بود. وی به عنوان باستان شناس وارد ایران شد و به سرعت جذب برنامه های بازسازی شاه شد. «سیرو»، علاقه وافری به سنت های معماری ایران داشت، او كه مستقیما در چند پروژه بازسازی ازجمله بازسازی مساجد قم و یزد دخالت داشت، به طراحی ساختمانهای مدرن متعددی پرداخت كه تفسیر او از معماری سنتی را ارائه می كردند.
و شكل بارزتر این خصوصیت را می توان در مدارسی دید كه در شهرستان های مختلف احداث شد. در مدارس ساخت او كه با توجه خاص به شرایط خاص منطقه، آب و هوا و فرهنگ طراحی شده اند، عناصری سنتی مانند گنبد و بادگیر و ایوان به كار گرفته شده است.
آثار مهم معماری او عبارت اند از: مجتمع دانشكده پزشكی و چندین دانشكده دانشگاه تهران، كتابخانه ملی، بخش های الحاقی به موزه ایران باستان، چند بنای یادبود، بیمارستان، مدرسه، استادیوم، كارخانه، هتل و ویلا برای چندین وزیر و مقام عالیرتبه دولتی. بعلاوه سیرو با مهندس معمار ایرانی، محسن فروغی، در مراحل ساخت ساختمان های دانشگاه تهران و وزارت دارایی كه طراح آنها مهندس فروغی بود نیز همكاری میكرد. نیكلای ماركوف، آندره گدار و ماكسیم سیرو، تا آخر دهه 1330 ش نیز فعال و با نفوذ بودند. آنان با مشاركت در برنامه مدرن سازی رضاشاه در برقراری یك نظام آموزشی و نحوه فعالیت حرفه ای نقش مهمی برعهده داشته و برای وارثان ایرانی خود مجموعه ای از آثارمكتوب و آثار ساخته شده برجای گذاشتند كه به روشنی تمام از امكانات ایجاد معماری جدید حكایت می كردند.
معماران ایرانی تهران
محسن فروغی، اولین مهندس معمارایرانی بود كه در برنامه سازندگی رضا شاه شركت كرد. وی یكی ازبانیان حرفه معماری در ایران بود. او فرزند ذكاء الملك فروغی، در سال 1313 شمسی، از مدرسه عالی هنرهای زیبای پاریس فارغ التحصیل شد. تعدادی از ساختمانهای مهمی كه او ساخت عبارتند از:دانشكده حقوق دانشگاه تهران با همكاری ماكسیم سیرو، وزارت دارایی، شركت تعاونی دولتی به نام تعاون و مصرف، بیمارستان بانك ملی وشعبات این بانك درشهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و بازار تهران.
شیوهای كه در طراحی بناها بكارمی برد تركیبی از شیوه های مدرن و سنتی بود كه ساختمان بانك ملی بازار نشان دهنده سبك فروغی اوست. مشاركت او در تشكیل انجمن آرشیتكت های ایران وتاسیس نخستین مجله حرفهای به نام آرشیتكت سبب شد كه وی به نیروی محرك اصلی جنبش مدرن معماری ایران بدل شود.
وارتان آوانسیان
از ارامنه اهل تبریز بود كه در ساخت بناهای خصوصی و عمومی شهرت زیادی پیدا كرد. او به اروپا رفت و در آنجا تحصیل كرد و پس از مدتی طراحی در یكی از كارگاههای قالیبافی و تدریس در مدارس تهران، در رشته معماری و شهرسازی مدرسه عالی تخصصی معماری در پاریس به تحصیل پرداخت.
ازجمله بناهای ثبت شده به نام وی را میتوان از مدرسه كودكان بی سرپرست (واقع در خیابان سرگرد سخایی فعلی)، هتل دربند، كاخ رضا شاه در سعدآباد، دو سینما در تهران، سینما متروپل در خیابان لاله زار، ودیانا در خیابان شاه رضا (انقلاب) را نام برد. استفاده خلاق او از بتن تاثیر زیادی در گسترش معماری مدرن در ایران داشت. كاخ دربندش با كف های طره ای، و استفاده از خطوط روشن افقی و عمودی توجه همه را در حرفه معماری به خود جلب كرد.
گابریل گوركیان
گورگیان در سال 1921 میلادی از دانشكده معماری وابسته به آكادمی هنرهای زیبای وین فارغ التحصیل شد. گابریل گوركیان شاگرد اسكار اشترنارد از شاگردان جوزف هافمان بود. وی ابتدا سرمعمار در شهرداری تهران و بعدها وزارت دارایی شد. از بناهای تاسیس شده توسط وی می توان باشگاه افسران تهران و تئاتر تهران در خیابان فردوسی، سه وزارتخانه و هفت ویلای خصوصی را نام برد.
او بعد از ترك ایران در سال 1316 ش، حدود ده سال در انگلستان و فرانسه بود و پس از آن برای همیشه در امریكا مقیم شد.
* * * * *
پس از تاسیس بناهایی در تهران، كه متعلق به معماران اروپایی بود، به تدریج معماران ایرانی با اقتباس از معماری مدرن و سنتی حاكم در ایران دست به ابداعات نوینی زدند كه در تاریخ معماری ایران در آن زمان بی بدیل بود. از نسل اول معماران ایرانی فقط سه تن میراث شایان ذكری باقی گذاشتند: كیقباد ظفر بختیار، علی صادقی، ایرج مشیری از نام آورترین آنانند:
1- كیقباد ظفر بختیار
دركالج سلطنتی هنر انگلستان تحصیل كرده بود. او در بناهایش از پنجره های گرد و كوچك و پنجره های قابدار با سایبان استفاده میكرد و حجمهای هندسی در كارش به چشم میآمدند. ساختمان بانك ملی شهر گرگان و طرح هتل آب گرم در لاریجان در واقع نشان دهنده سبك او بود.
2- علی صادق
در سال 1309 به اروپا رفت و در دانشگاه كان و آكادمی هنرهای زیبای بروكسل به تحصیل پرداخت و در سال 1316 شمسی به ایران بازگشت.
در سال های 1318 و 1319شمسی به عضویت انجمن شهرداری تهران انتخاب شد. او در تشكیل انجمن آرشیتكت های ایرانی بسیار موثر بود. طراحی موزه تبریز، بانك رهنی و مقبره رضاشاه از اثرات وی بوده است. مهم ترین نقش و تاثیر صادق در محیط معماری، ترویج ساخت مسكن ارزان قیمت بود.
3ـ ایرج مشیری
سردبیر و موسس مجله آرشیتكت، یكی از چهره های اصلی در تبدیل معماری به حرفه بود. او نظریه پردازی قوی بود كه از نشریه خود برای طرح مسائل زمان خویش، و فراهم آوردن تریبونی برای معماران و بازكردن باب گفتگو بین معماران، دیوانسالاران، سیاستمداران و عامه مردم استفاه می كرد. هرچند مجله آرشیتكت نتیجه تلاش وهمكاری جمعی بود اما خط مشی اصلی آن را مشیری تعیین می كرد. اهمیت او در ارائه مباحث و اندیشه های معماری مدرن بود و مجلهاش، گرچه عمری كوتاه داشت، آرمانگرایی نسل جوان معماران حرفه ای ایران را منعكس می كرد.
منابع:
1ـ پیشكسوتانی كه به تهران مدرن شكل دادند، مینا معرفت، موزه ملی تاریخ امریكا، بنیاد اسمیت سونیین، واشینگتن
2ـ ایران و مدرنیته، مصاحبه رامین جهانبگلو با ایرانشناس فرانسوی برنارد اوركاد، نشرگفتار، چاپ 1379
3ـ ایران و مدرنیته، مصاحبه رامین جهانبگلو با رضا مقتدر، نشرگفتار، چاپ 1379
4ـ تهران پایتخت دویست ساله، شهریار عدل و برنارد اوركاد، انتشارات وزارات مسكن و شهرسازی ، 1366
5ـ گزارش دانشگاه تهران و مدرسه دارالفنون، سیروس علی نژاد، سایت فارسی بی. بی. سی، بهمن 1383