اهمیت نقوش در معماری اسلامی

نقش درخت سرو که در مقابر مشاهده می‌شود، نشانگر زنده بودن متوفی و یا نقش مهر و تسبیح نمایان‌گر ایمان متوفی است که سمبل‌های بسیار زیادی در این سبک مشاهده می‌شود و همه آنها بیانگر معماری پخته اسلامی است که این نقوش در معماری اسلامی برگرفته از اندیشه‌های اسلامی و شیعی است.


نشست بررسی تطبیقی مزارات اسلامی و مسیحی شب گذشته، 19 اردیبهشت‌ماه در مدرسه امام خمینی(ره) جامعة المصطفی(ص) با حضور اصغر منتظر القائم، کارشناس تاریخ اسلام برگزار شد.


منتظرالقائم با بیان اینکه در قرآن و روایات بر زیارت اهل قبور بسیار تأکید شده است، گفت: ما معتقدیم روح انسان زنده است و زائر با روح مزور می‌تواند ارتباط معنوی برقرار کرده و یک محبت و کششی بین زائر و مزور ایجاد می‌شود. وی با اشاره به آیه «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» ارتباط زائر با روح مزور تأکید کرد و تصریح کرد: این رابطه می‌تواند به اندازه‌ای باشد که اگر متوفی از مقام معنوی در درگاه الهی برخوردار باشد زائر از مقامات معنوی متوفی می‌تواند بهره بگیرد و از برکات معنوی او استفاده کند.


این استاد دانشگاه اظهار کرد: زیارت اهل قبور به غیر از هندو و زرتشت قدیم که دفن میت از آیین دینشان نیست در تمامی ادیان ابراهیمی وغیر ابراهیمی وجود دارد و این مسأله و مشخص کردن قبر متوفی برای مسلمانان از اهمیت بالایی برخورداراست.وی آیین زیارت اهل قبور را سیره نبوی دانست و متذکر شد: تمام فرق اسلام به خصوص شیعه و حنفیون و شافعیون به مزار و اهل قبور توجه بسیاری داشته و دارند اما وهابیت به دلیل تفکرات ابن تیمیه که مخالف زیارت کردن قبور است توجهی به این امر ندارند و با آن مخالفت می‌کنند.


منتظرالقائم با اشاره به اینکه مسلمانان در هرجایی که در دنیا مهاجرت می‌کردند و ساکن می‌شدند دو ساختمان مسجد و مزار برایشان ارزش بالایی داشت که نمونه این بحث را می‌توان در اصفهان با دایر شدن بیش از پنج قبرستان بزرگ در تاریخ این شهرها از سوی مسلمانان صدر اسلام قبل از قرن چهارم مشاهده کرد. وی اظهار کرد: مسلمانان به اموات اهمیت بسیار زیادی قائل می‌شدند و از اواخر قرن چهارم امارات و ابنیه‌ای برای اموات می‌ساختند و سنگ قبرهایی مهم برای آنها تعبیه می‌کردند که معماری این مقبره‌ها بسیار شکیل بود که دریایی از معارف، اندیشه و سمبل‌های اسلامی و حاوی آثار هنری بسیار زیادی است.


این کارشناس تاریخ اسلام با اشاره به اینکه معماری مقابر و مزار علاوه بر اینکه از لحاظ مردم‌شناسی بسیار مهم هستند از نظر هنری نیز مهم هستند تأکید کرد: در اکثر قبور و مزار اسلامی می‌توان سبک‌های مختلف خط و شعر را مشاهده کرد و نیز نقوش و سمبل‌هایی در آنجا هست که ارزش هنری اسلامی آنها را بالا می‌برد. وی ادامه داد: نقش درخت سرو که در مقابر مشاهده می‌شود نشان‌گر زنده بودن متوفی است و یا نقش مهر و تسبیح نمایان‌گر ایمان متوفی است که سمبل‌های بسیار زیادی در این سبک مشاهده می‌شود که همه آنها بیانگر معماری پخته اسلامی است.


منتظرالقائم معماری مساجد و مزارات را متأثر از اندیشه اسلامی دانست و تصریح کرد: به عنوان مثال قرار گرفتن گنبد به روی طوقه هشت ضلعی و یا ساختن مقابر به صورت هشت ضلعی به علت تأثیر معنوی از اندیشه اسلامی است به این صورت که بنا به گفته روایات، شخص مؤمن پس از مرگ عروج می‌کند و به بهشت می‌رود؛ بهشت هم هشت دروازه دارد و برای انتقال روح متوفی به عرش الهی و عروج او هشت فرشته می‌آیند تا او را به سمت عرش الهی عروج دهند که شکل و شمایل گنبد نشانگر عروج و هشت ضلعی بودن پایه آن نشان از هشت فرشته و انتقال او از زمین به عرش و عروج او به سمت هشت در بهشت است.


این کارشناس تاریخ اسلام اضافه کرد: زیر گنبد نشانه زمین و گنبد نشانه کهکشان و عرش الهی و شکل و شمایل گنبد و مناره‌ها نمایان‌گر عروج است و نیز تمامی نقوش و ریزه‌کاری‌ها در معماری اسلامی برگرفته از اندیشه‌های اسلامی و شیعی است. وی اینگونه معماری را تمدن‎‌سازی اسلامی دانست و تصریح کرد: این تمدن‌سازی را که معارف باطنی اسلام و تشیع را نمایش داده است در دو دوره صفویه در ایران و بابلیان در هند کاملا می‌توان مشاهده کرد.


منتظرالقائم با بیان اینکه با مطالعه و بررسی در مورد قبرستان‌ها و کلیساهای مسیحیت چند تفاوت بارز را در این ارتباط می‌توان بین مسیحیت و اسلام مشاهده کرد گفت: یک تفاوت اساسی بین مزارات اسلامی و مسیحی این است که در مساجد مسلمانان کمتر می‌توان قبرستانی پیدا کرد اما در جوامع مسیحی قبرستان‌ها اصولا در کلیساها و اطراف آن بنا شده است. وی افزود: تفاوت دیگر در شکل قبرهای اسلامی و مسیحی است که مزارهای مسیحی عموما بدون سنگ قبر است و نمود کمتری دارد و در عوض لوح‌های یادبودی از متوفی در کنار مزار آنها تعبیه می‌شود و نیز در اسلام متوفی را به روی خاک قرار می‌دهند اما در مسیحیت متوفی را به همراه تابوت دفن می‌کنند.


منتظرالقائم تفاوت دیگر را در جهت قبر و مزارهای مسلمانان و مسیحیان دانست و تصریح کرد: قبور تمامی مسلمانان در جهت قبله و به سمت کعبه درست می‌شود اما در مسیحیت قبور هرچند سعیشان بر این بوده که به سمت بیت‌المقدس باشد اما مزار آنها در جهات مختلفی درست می‌شوند. وی اظهار کرد: مسائل معماری و هنری را در جوامع مسیحی فقط در کلیساها می‌توان مشاهده کرد به شکلی که کلیساهای خود را با معماری پیشرفته، زیبا، شکیل و باظرافت بر مبنای هنر بوتیک و رومانرس بنا می‌کنند اما در قبور و سنگ‌های یادبود آثار هنری، حجاری، خطاطی و تاریخی را بسیار کم می‌توان مشاهده کرد.


منتظرالقائم در پایان با اشاره به اینکه در جوامع غربی و مسیحی همچنان قبرستان‌ها را در داخل شهرها می‌سازند گفت: متأسفانه در چند دهه اخیر در جهان اسلام قبرستان‌ها را در حاشیه شهر بنا می‌کنند که این عمل هیچ وجه علمی و شرعی ندارد بلکه مخالف آموزه‌های دینی اسلامی است و در تمدن اسلامی قبرستان‌ها در داخل شهرها بوده است.