۱۳۹۱-۴-۱۹، ۰۶:۴۰ عصر
سرویس معماری جهان : تاج محل مزار بانوی ایرانی تبار« ارجمند بانو » ملقب به « ممتاز محل » همسر پنجم « شاه جهان » پادشاه مغول است .نام مقبره از نام او، ممتاز محل ناشی شده كه توسط مردم به تاج محل تغییر شكل یافت.
تاج محل در دوران مغول و با بهرهگیری از موتیفهای سنتی و عناصر معماری اسلامی مورد استفاده در مساجد ساخته شده است.
پلان مركزی یك تمهید خاص و قابل قبول را به وجود میآورد. در ادامه حیاط مركزی،گنبد،قوسها و سردرهای تزئین شده، معماری متشكل از فرم، فضا، نور و تزئینات را به وجود میآورد كه قصد دارد با پدیدآوردن نمادهای مقتدرانه و صحیح، یك ساختمان دارای معانی فرهنگی را پدید آورد.
این بنا در کنار رود آگرا بر پا شده است . استقرار مزار در كنار رودخانه موجب شد كه عمارت مزار از نواحی واقع در آن سوی رودخانه یا از سوی كسانی كه از طریق رودخانه عبور میكردند، به خوبی قابل مشاهده باشد. افزون بر این،اهمیت عمارت مزار از لحاظ بصری برای بازدیدكنندگان و زائران بیشتر نیز شد، زیرا جلوخان و دروازة ورودی باغ در امتداد محور طولی مجموعه و در سوی دیگر باغ قرار داشت، و استقرار مزار در سوی دیگر باغ و در امتداد همان محور نه تنها از اهمیت و شكوه بنا نمیكاهد، بلكه طولانیتر شدن مسیر و زمان دسترسی به آن و نقاط دید بیشتر در طی زمان طولانیتر تا هنگام رسیدن به آن بر اهمیت بنا افزوده است.
این معماری توسط تقارن محوری كنترل شده است. تأكید اصلی بر ایجاد حس تعادل و سكون میان عناصر متضاد مجموعه -گنبدهای منحنی ونرم و منارههای بلند- به یك تدبیر قدرتمند بدل شده است. كلیت بنا در قالب تكرار ریتمیك، نقاط عطف بیِشماری از جمله قوسهای درون یك قاببندی،ریتم پنجرهها یا تزئینات انتزاعی را میپذیرد.
در جلوی جبهه جنوبی آن یك میدان( چوك ) جلوخانه هست، خصوصیتی كه قبلا در مقبرة جهانگیر شروع شده بود. در دو طرف میدان جلوخانه، حیاطهایی مسكونی برای كاركنان مقبره(خاصپوره)، راستههای بازار و محوطههای جنبی مقبره قرار دارد در بخش جنوبیتر، مجموعهای وجود دارد كه دو راسته بازار متقاطع(چهارسوی بازار)و چهار كاروانسرا در چهار طرف آن ساخته شده است؛ و باز در بخش جنوبیتر آن یك میدان(چوك)با راسته بازار و دو سرای دیگر وجود دارد. ناحیه اطراف در زمان اتمام ساختمان مقبره و اندازة شهركی منظم به نام ممتازآباد كه اكنون به تجانجی مشهور است، توسعه یافت.
طرح این باغ مانند طرحهای رایج باغهای واقع در كنار رودخانه در آگرا، اما در مقیاسی بزرگ و باشكوه است. در آنجا صفهای بلند(كه ساختمانهای اصلی در روی آن قرار گرفتهاند) به یك چهار باغ در سطح پائینتر تركیب شده است.
یكی از دلایل قراردادن مزار در انتهای محور اصلی مجموعه و استقرار آن در روی سكویی مرتفعتر از سایر سكوها و سطح باغ، تأكید بر اهمیت مزار است، زیرا در این حالت مزار در بهترین مكان از لحاظ منظر واقع شده است.
تقریبا در همان زمان، معماران شاه جهان طرحی مشابه با آن در حیاط مسكونی انگوری باغ، در قلعة آگرا، اجرا كردند بنابراین نقشة باغ تاج نمونة دیگری- اگرچه بزرگتر- از ایدههای قابل تبدیل بین معماری بناهای آرامگاهی و معماری بناهای دنیوی گوركانی است.
یكی از جلوههای بسیار شكوهمند كاربرد محورهای تقارن را در عرصة باغ میتوان مشاهده كرد.این باغ با طرح«چهارباغ»و با نقشهای به شكل مربع ساخته شده است كه ساختار اساسی آن برپایة دومحور متقاطع استوار است. در طراحی این باغ از تقارن دومحوری به كاملترین شكل ممكن استفاده شده است. این باغ افزون بر دو محور یادشده، دو محور متقاطع به شكل ضربدر دارد كه قطرهای مربع نیز به شمار میآیند.
هریك از قطعههای چهارگانة باغ هم دو محور تقارن متقاطع دارند كه هر كدام را به چهار قسمت تقسیم كرده است و دوباره هریك از قسمتهای مزبور به چهاربخش كوچكتر تقسیم شده است.البته تنها یكی از چهاربخش اخیر به شكل مربع كامل است و سه بخش دیگر به سبب عقب نشستگی گوشهای از آنها كه در كنار یك عرصة ارتباطی مهم قرار گرفتهاند، فاقد شكل كامل مربع هستند.
دو عمارت مسجد و مهمانخانه در دوسوی مزار(مسجد در جبهة غربی و مهمانخانه در جبهة شرقی مزار)به گونهای طراحی و ساخته شده است كه جهت نمای اصلی آنها به سمت عمارت مزار قرار گرفته است. در طراحی این دو عمارت، یكی از ابداعات بسیار خاص در معماری دوران اسلامی روی داده است. معمار تاج محل برای تأكید بسیار بر اصل تقارن و به منظور افزایش اهمیت عمارت مزار و ایجاد پیوند بصری استوار و طراحانه بین عمارت مزار و دو عمارت مزبور، از نقشهای كاملا واحد و یكسان برای این دو بنا كه كاركردهای متفاوتی داشتند، استفاده كرده است و شاید بتوان اظهار داشت كه چنین اقدامی در تاریخ معماری دوران اسلامی بینظیر یا حداقل بسیار كمنظیر است، به ویژه آنكه نه تنها نقشة این دو بنا، بلكه نماها و تركیب حجمی آنها نیز همانند است و تنها اقدام ظریفی كه معمار تاج محل برای تمایز بین آنها صورت داده، این است كه شكل محراب و جای نماز را در دیوار و صحن مسجد ایجاد كرده است. توجه به این نكته لازم است كه نقشه و تركیب حجمی مسجد كه سه گنبدخانه فضای اصلی آن را شكل داده و گنبد مركزی از دو گنبد دیگر بزرگتر و برجستهتر است، از الگوی خاص مساجد گوركانی تأثیر پذیرفته و میتوان اظهار داشت كه در طراحی مهمانخانه از شكل مسجد پیروی شده است. به هرصورت طراحی این دوفضا را میتوان اوج توجه به اصل تقارن در معماری به شمار آورد.
نمای مقبره، كه از تعدادی پیشطاق كه در كنار تعدادی فضای تورفته در دو طبقه تشكیل شده است، مقبرة مكعبی شكل از نوع دهلی را با خصوصیات دكانی(نیمرخ پیازی شكل گنبد)به شكل بی مانندی از لحاظ هماهنگی و زیبائی رسانید. تناسبات متعادل آن به وسیلة نمای زینت یافته با ساختار آجری، متعالی شده است: خاتمكاری مرمر سفید با سنگ ترصیع ضمن انعكاس دگرگونیهای جوی، تجلی اسطورهای و افسانهای ساختمان را افزایش داده است.
نمای همه ساختمانهای فرعی مجموعه تاج محل با سنگ قرمز پوشیده شدهاند و برخی از قسمتها یا عناصر ویژه مانند گنبدها با مرمر سفید مزین شدهاند. ساختمان اصلی مقبرههای كوچكتر دارای فرم هشت وجهی منظم یك طبقه است كه در پیرامون فضای اصلی ایوانی ستوندار یا هشت پیشطاق با اندازههای مساوی ساخته شده است. دو نمونه از آنها به وسیلة گنبدهای پیازی شكل اهمیت یافتهاند.
كاربرد نقشة معمول در معماری مسكونی گوركانی برای محوطة یك مقبره نشان میدهد كه هدف این بوده است كه نمونة زمینی یكی از خانههای واقع در باغهای بهشتی عرضه و ارائه شود، شاید بتوان اظهار داشت كه توجه به بهشت و توصیفی كه از آن شده است در پیدایش این نوع مزار مؤثر بوده است و به این ترتیب میتوان آن را بازتاب خواستة افراد برای رفتن به بهشت دانست.
تاج محل در دوران مغول و با بهرهگیری از موتیفهای سنتی و عناصر معماری اسلامی مورد استفاده در مساجد ساخته شده است.
پلان مركزی یك تمهید خاص و قابل قبول را به وجود میآورد. در ادامه حیاط مركزی،گنبد،قوسها و سردرهای تزئین شده، معماری متشكل از فرم، فضا، نور و تزئینات را به وجود میآورد كه قصد دارد با پدیدآوردن نمادهای مقتدرانه و صحیح، یك ساختمان دارای معانی فرهنگی را پدید آورد.
این بنا در کنار رود آگرا بر پا شده است . استقرار مزار در كنار رودخانه موجب شد كه عمارت مزار از نواحی واقع در آن سوی رودخانه یا از سوی كسانی كه از طریق رودخانه عبور میكردند، به خوبی قابل مشاهده باشد. افزون بر این،اهمیت عمارت مزار از لحاظ بصری برای بازدیدكنندگان و زائران بیشتر نیز شد، زیرا جلوخان و دروازة ورودی باغ در امتداد محور طولی مجموعه و در سوی دیگر باغ قرار داشت، و استقرار مزار در سوی دیگر باغ و در امتداد همان محور نه تنها از اهمیت و شكوه بنا نمیكاهد، بلكه طولانیتر شدن مسیر و زمان دسترسی به آن و نقاط دید بیشتر در طی زمان طولانیتر تا هنگام رسیدن به آن بر اهمیت بنا افزوده است.
این معماری توسط تقارن محوری كنترل شده است. تأكید اصلی بر ایجاد حس تعادل و سكون میان عناصر متضاد مجموعه -گنبدهای منحنی ونرم و منارههای بلند- به یك تدبیر قدرتمند بدل شده است. كلیت بنا در قالب تكرار ریتمیك، نقاط عطف بیِشماری از جمله قوسهای درون یك قاببندی،ریتم پنجرهها یا تزئینات انتزاعی را میپذیرد.
در جلوی جبهه جنوبی آن یك میدان( چوك ) جلوخانه هست، خصوصیتی كه قبلا در مقبرة جهانگیر شروع شده بود. در دو طرف میدان جلوخانه، حیاطهایی مسكونی برای كاركنان مقبره(خاصپوره)، راستههای بازار و محوطههای جنبی مقبره قرار دارد در بخش جنوبیتر، مجموعهای وجود دارد كه دو راسته بازار متقاطع(چهارسوی بازار)و چهار كاروانسرا در چهار طرف آن ساخته شده است؛ و باز در بخش جنوبیتر آن یك میدان(چوك)با راسته بازار و دو سرای دیگر وجود دارد. ناحیه اطراف در زمان اتمام ساختمان مقبره و اندازة شهركی منظم به نام ممتازآباد كه اكنون به تجانجی مشهور است، توسعه یافت.
طرح این باغ مانند طرحهای رایج باغهای واقع در كنار رودخانه در آگرا، اما در مقیاسی بزرگ و باشكوه است. در آنجا صفهای بلند(كه ساختمانهای اصلی در روی آن قرار گرفتهاند) به یك چهار باغ در سطح پائینتر تركیب شده است.
یكی از دلایل قراردادن مزار در انتهای محور اصلی مجموعه و استقرار آن در روی سكویی مرتفعتر از سایر سكوها و سطح باغ، تأكید بر اهمیت مزار است، زیرا در این حالت مزار در بهترین مكان از لحاظ منظر واقع شده است.
تقریبا در همان زمان، معماران شاه جهان طرحی مشابه با آن در حیاط مسكونی انگوری باغ، در قلعة آگرا، اجرا كردند بنابراین نقشة باغ تاج نمونة دیگری- اگرچه بزرگتر- از ایدههای قابل تبدیل بین معماری بناهای آرامگاهی و معماری بناهای دنیوی گوركانی است.
یكی از جلوههای بسیار شكوهمند كاربرد محورهای تقارن را در عرصة باغ میتوان مشاهده كرد.این باغ با طرح«چهارباغ»و با نقشهای به شكل مربع ساخته شده است كه ساختار اساسی آن برپایة دومحور متقاطع استوار است. در طراحی این باغ از تقارن دومحوری به كاملترین شكل ممكن استفاده شده است. این باغ افزون بر دو محور یادشده، دو محور متقاطع به شكل ضربدر دارد كه قطرهای مربع نیز به شمار میآیند.
هریك از قطعههای چهارگانة باغ هم دو محور تقارن متقاطع دارند كه هر كدام را به چهار قسمت تقسیم كرده است و دوباره هریك از قسمتهای مزبور به چهاربخش كوچكتر تقسیم شده است.البته تنها یكی از چهاربخش اخیر به شكل مربع كامل است و سه بخش دیگر به سبب عقب نشستگی گوشهای از آنها كه در كنار یك عرصة ارتباطی مهم قرار گرفتهاند، فاقد شكل كامل مربع هستند.
دو عمارت مسجد و مهمانخانه در دوسوی مزار(مسجد در جبهة غربی و مهمانخانه در جبهة شرقی مزار)به گونهای طراحی و ساخته شده است كه جهت نمای اصلی آنها به سمت عمارت مزار قرار گرفته است. در طراحی این دو عمارت، یكی از ابداعات بسیار خاص در معماری دوران اسلامی روی داده است. معمار تاج محل برای تأكید بسیار بر اصل تقارن و به منظور افزایش اهمیت عمارت مزار و ایجاد پیوند بصری استوار و طراحانه بین عمارت مزار و دو عمارت مزبور، از نقشهای كاملا واحد و یكسان برای این دو بنا كه كاركردهای متفاوتی داشتند، استفاده كرده است و شاید بتوان اظهار داشت كه چنین اقدامی در تاریخ معماری دوران اسلامی بینظیر یا حداقل بسیار كمنظیر است، به ویژه آنكه نه تنها نقشة این دو بنا، بلكه نماها و تركیب حجمی آنها نیز همانند است و تنها اقدام ظریفی كه معمار تاج محل برای تمایز بین آنها صورت داده، این است كه شكل محراب و جای نماز را در دیوار و صحن مسجد ایجاد كرده است. توجه به این نكته لازم است كه نقشه و تركیب حجمی مسجد كه سه گنبدخانه فضای اصلی آن را شكل داده و گنبد مركزی از دو گنبد دیگر بزرگتر و برجستهتر است، از الگوی خاص مساجد گوركانی تأثیر پذیرفته و میتوان اظهار داشت كه در طراحی مهمانخانه از شكل مسجد پیروی شده است. به هرصورت طراحی این دوفضا را میتوان اوج توجه به اصل تقارن در معماری به شمار آورد.
نمای مقبره، كه از تعدادی پیشطاق كه در كنار تعدادی فضای تورفته در دو طبقه تشكیل شده است، مقبرة مكعبی شكل از نوع دهلی را با خصوصیات دكانی(نیمرخ پیازی شكل گنبد)به شكل بی مانندی از لحاظ هماهنگی و زیبائی رسانید. تناسبات متعادل آن به وسیلة نمای زینت یافته با ساختار آجری، متعالی شده است: خاتمكاری مرمر سفید با سنگ ترصیع ضمن انعكاس دگرگونیهای جوی، تجلی اسطورهای و افسانهای ساختمان را افزایش داده است.
نمای همه ساختمانهای فرعی مجموعه تاج محل با سنگ قرمز پوشیده شدهاند و برخی از قسمتها یا عناصر ویژه مانند گنبدها با مرمر سفید مزین شدهاند. ساختمان اصلی مقبرههای كوچكتر دارای فرم هشت وجهی منظم یك طبقه است كه در پیرامون فضای اصلی ایوانی ستوندار یا هشت پیشطاق با اندازههای مساوی ساخته شده است. دو نمونه از آنها به وسیلة گنبدهای پیازی شكل اهمیت یافتهاند.
كاربرد نقشة معمول در معماری مسكونی گوركانی برای محوطة یك مقبره نشان میدهد كه هدف این بوده است كه نمونة زمینی یكی از خانههای واقع در باغهای بهشتی عرضه و ارائه شود، شاید بتوان اظهار داشت كه توجه به بهشت و توصیفی كه از آن شده است در پیدایش این نوع مزار مؤثر بوده است و به این ترتیب میتوان آن را بازتاب خواستة افراد برای رفتن به بهشت دانست.