آلودگی «ریزگردها» از انكار تا واقعیت

موضوع آلودگی هوای ایران ناشی از ورود ریزگردهای مملو از اورانیوم ضعیف شده در چند روز گذشته یکی از مناقشات جدی مجلس و سازمان محیط زیست بود.

موضوع آلودگی هوای ایران ناشی از ورود ریزگردهای مملو از اورانیوم ضعیف شده در چند روز گذشته یکی از مناقشات جدی مجلس و سازمان محیط زیست بود. نمایندگان مجلس شورای اسلامی که عمدتا توصیه ها و هشدارهای زیست محیطی شان در چندماه گذشته به بحث ریزگردها و خشک شدن دریاچه ارومیه و بی تفاوتی سازمان محیط زیست به این موضوعات ختم شده حالاکمی پا را فراتر گذاشته و از ورود ذرات اورانیوم ضعیف شده همراه با ریزگردها به کشور سخن می گویند. اگرچه این نخستین بار نیست که چنین هشداری داده می شد اما طرح موضوع از سوی چند نماینده مجلس در چند روز گذشته و به دنبال آن تکذیب و انکار رییس سازمان محیط زیست موجب شد تا این پرسش مطرح شود که اگر براساس ادعای عالی ترین مقام اجرایی محیط زیست کشور مطالعات صورت گرفته وجود اورانیوم را تایید نمی کند پس چرا این مطالعات به طور گسترده در اختیار عموم قرار نمی گیرد و منتشر نمی شود؟ آن هم در حالی که دو نفر از استادان دانشگاه شهید چمران اهواز در مقاله ای وجود اورانیوم در ذرات گرد و غبار خوزستان را تایید کرده اند!

نخستین هشدارها درباره ورود ذرات آلوده به اورانیوم ضعیف شده به کشور دو سال قبل توسط محمد مهدی شهریاری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی عنوان شد. این نماینده مجلس با اشاره به اظهارات مقامات دولت آمریکا که اعلام کرده بودند «خطر اورانیوم ضعیف شده در منطقه تنها یک تئوری توطئه است»، خواستار اقدامات فوری برای مقابله با این پدیده در کشورمان شده بود. او از استفاده ارتش آمریکا از مقادیر زیادی سلاح و مهمات آلوده به اورانیوم ضعیف شده به میزان 1000 تا 2000 تن در طول جنگ سه هفته ای در عراق در سال 2003 سخن گفته و هشدار داده بود که هرگونه سکوت در این مورد می تواند یک فاجعه انسانی در کشور ایجاد کند. به گفته او، ذرات آلوده به اورانیوم از طریق باد، خاک و هوای ایران را تحت تاثیر آلودگی قرار داده و این امر می تواند سلامت مردم را تهدید کند. حالاپس از دو سال نماینده اندیمشک در مجلس ادعا می کند که «در زمین های عراق اورانیوم ضعیف شده وجود دارد و ورود آنها به کشور تبعات خطرناکی خواهد داشت اما سازمان محیط زیست تاکنون هیچ اقدامی برای مقابله با این مشکل انجام نداده است.»

اما آیا به راستی خاک عراق آلوده به اورانیوم ضعیف شده است و این آلودگی می تواند به ایران هم منتقل شود؟ اگرچه دولت آمریکا این موضوع را یک توطئه تلقی می کند اما اعترافات مقامات انگلیسی و مطالعات چیز دیگری می گوید. وزارت دفاع انگلیس چند ماه پس از اظهارات مقامات آمریکایی اعلام کرد نیروهای آمریکایی و انگلیس در جریان حمله سال 2003 به عراق از اورانیوم ضعیف شده استفاده کرده اند. اعتراف انگلیس به استفاده از اورانیوم ضعیف شده در جنگ عراق در حالی منتشر شد که وزارتخانه های علوم، بهداشت و محیط زیست عراق اعلام کرده بودند مردم نزدیک شهرهایی نظیر نجف، بصره و فلوجه طی پنج سال گذشته آمار بالایی در ابتلابه سرطان و تولد نوزادهای ناقص الخلقه داشته اند. براساس گزارش ها، بیش از 40 شهر عراق آلوده به تشعشع بالاست. هر چند تاکنون هیچ مطالعه مدون و مستقل قابل تاییدی در این باره صورت نگرفته ولی برخی مطالعات پراکنده که توسط کارشناسان عراقی و برنامه محیط زیست سازمان ملل انجام شده صحت این ادعا یعنی آلودگی خاک عراق به اورانیوم ضعیف شده را تایید می کند. بنابراین چندان دور از انتظار نیست که با وزش باد و حمل ریزگردها به آسمان ایران مقادیری هم از ذرات اورانیوم موجود در خاک به ایران برسد. با این حال شدت و حدت این آلودگی تنها به انجام مطالعات گسترده در کشورمان بستگی دارد اما موضوع قابل انکاری نیست!

ارزیابی سازمان ملل از مصرف اورانیوم در جنگ خلیج فارس

آلودگی و تخریب محیط زیست ناشی از وقوع جنگ ها بدون شک یکی از جدی ترین تهدیدات طبیعت و حتی بهداشت عمومی در برخی مناطق جهان است. از این رو برنامه محیط زیست سازمان ملل بر آن شد تا یك ارزیابی را برای نخستین بار در سال 2000 از عواقب زیست محیطی جنگ های ویرانگر از جمله جنگ خلیج فارس، بوسنی و هرزگوین و بالکان و کوزوو، صربستان و مونته نگرو به عمل آورد. در این میان بررسی میزان اورانیوم رقیق شده در منابع آب و خاک نیز یکی از بخش های این مطالعه بود. اورانیوم ضعیف شده یا DU یک فلز سنگین سمی است که اگرچه میزان رادیواکتیو آن کم است اما به راحتی می تواند آب و خاک و هوا را آلوده کند. این فلز متراکم به عنوان یک ماده محافظ در ساخت تجهیزات نظامی همچون تانک ها و زره پوش های ارتش کاربرد دارد و بعضا در ساخت برخی مهمات جنگی هم به کار می رود.

براساس این گزارش پیامدهای بهداشتی ناشی از آلودگی با اورانیوم ضعیف شده به فاکتورهایی همچون اندازه ذرات، میزان حلالیت و میزان و مدت زمان قرار گرفتن در معرض آلودگی متفاوت است. اورانیوم ضعیف شده نه تنها سطح خاک که حتی می تواند در اعماق خاک هم نفوذ کند و منجر به آلودگی آب و پوشش گیاهی شود و از سوی دیگر با وزش باد به هوا برخاسته و مناطق سالم را هم آلوده کند. لذا این مطالعه با همکاری سازمان بهداشت جهانی و آژانس بین المللی انرژی اتمی برای تعیین خطرات بالقوه اورانیوم ضعیف شده در کوتاه مدت و بلندمدت روی سلامت و بهداشت عمومی صورت گرفت.

نتایج حاصل از این مطالعه در بالکان نشان داد نخست اینکه میزان اورانیوم در عمق خاک در مقایسه با هفت سال قبل حدود 25 درصد افزایش یافته بود اگرچه این میزان در خاک سطحی کاسته شده بود. همچنین در یکی از 15 سایت مورد بررسی در منطقه بالکان آلودگی آب به اورانیوم هم گزارش شد اگرچه این میزان بسیار کم بود اما قابل چشم پوشی نبود، از این رو برنامه پایش آب برای یک دوره زمانی طولانی مدت در این منطقه در دستور کار قرار گرفت و نهایتا برای آب شرب مردم نیز منبع دیگری پیشنهاد شد. سوم اینکه در دو سایت هم آلودگی هوا به اورانیوم گزارش شد که باز هم مقدار آن ناچیز بود اما این فرضیه را قوت بخشید که این ذرات آلوده قابل نشر از طریق باد هستند.

اما آنچه نگرانی ها را دامن زد مصرف گسترده سلاح های حاوی اورانیوم ضعیف شده در جنگ خلیج فارس و جنگ عراق بود. براساس گزارش برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال 1991 حدود 300 تن مهمات آلوده به اورانیوم توسط انگلستان و ایالات متحده و در سال 2003 حدود 1000 تن مورد استفاده قرار گرفت. سازمان ملل تاکید می کند یافته های این گزارش که در سال 2003 منتشر شد اگرچه هشدار دهنده نیست اما نقاط ابهام زیادی دارد و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد تا مشخص شود که این آلودگی چه تاثیراتی بر محیط زیست و سلامت مردم داشته و دارد. از این رو با همکاری سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی برنامه ای برای مطالعات بیشتر در زمینه تاثیر اورانیوم بر محیط زیست در عراق تدوین شد اما در عمل محدودیت های امنیتی مانع از سفر مداوم کارشناسان به این کشور و تکمیل این مطالعه شد. اما از طریق برگزاری کارگاه های آموزشی در سوییس و اردن و دعوت از کارشناسان عراقی آموزش های لازم به این افراد داده شد و برنامه هایی برای توانمند سازی نهادهای ذی ربط در عراق تدوین شد.

سازمان ملل اگرچه تاکنون موفق نشده برنامه های پایش خود را در عراق به درستی و دقت انجام دهد اما وجود دوز پایینی از اورانیوم ضعیف شده در منابع آب و خاک و حتی تولیدات کشاورزی این کشور به تایید رسیده ولی اینکه این اورانیوم چه تاثیراتی بر سلامت مردم داشته هنوز مشخص نیست. با این حال یونپ برای جلوگیری از هرگونه تبعات ناشی از آلودگی با اورانیوم راهکارهایی را ارایه کرده که شاید بیان آنها خالی از فایده نباشد. از جمله این راهکارها اطلاع رسانی گسترده به جوامع محلی و مردم در ارتباط با اثرات سوء ناشی از اورانیوم و نیز ایجاد ممنوعیت های جدی برای ورود به مناطق جنگی و جلوگیری از تماس با تجهیزات نظامی برای مردم عادی و نیز پرهیز از هرگونه ذوب آهن های قراضه تجهیزات نظامی و اعمال مدیریت بهینه پسماندهای خطرناک در مورد ادوات به جامانده از جنگ است.

کارشناسان عراقی چه می گویند؟

یافته های پژوهشی یکی از محققان عراقی به نام علی التایی، نیز نشان می دهد که حتی بعد از گذشت 10 سال اورانیوم ضعیف شده همچنان به شکل نامحلول در خاک مناطق مورد مطالعه در عراق وجود دارد و انتظار می رود در نتیجه وزش باد نیز این ذرات به دیگر نقاط هم منتشر شود. این پژوهشگر که در دانشگاه بغداد مشغول است در مقاله خود می نویسد:

محیط زیست عراق به طور گسترده ای تحت تاثیر اورانیوم ضعیف شده قرار دارد. این آلودگی ها عمدتا در نتیجه عملیات های نظامی در فاصله زمانی 1991 تا 2003 به وجود آمده است. سوختن تانک ها و زره پوش های ارتش نیز منجر به تشکیل مقادیر زیادی ذرات آیروسل حاوی اکسیدهای اورانیوم با غلظت کم در هوا شده است. این ذرات علاوه بر انتشار قابل توجه در هوا در زمان سوختن در سطح خاک نیز گسترده شدند و از طریق باد به دیگر مناطق هم گسترش یافتند.

او می نویسد: حلالیت برخی از انواع اورانیوم ضعیف شده در خاک های آلوده عراق و گسترش آن تا مزارع کشاورزی منجر به انتقال یون های اورانیوم به بافت های گیاهی مزارع مورد مطالعه به ویژه مزارع گوجه فرنگی شده است. حتی در بافت گیاهان بومی صحراها و بیابان های عراق این اورانیوم مشاهده شده که این پژوهشگر انتقال آلودگی از گیاهان به حیوانات از جمله شتر و گوسفند را بسیار محتمل دانسته است. براساس این مطالعه مناطق بیابانی جنوب عراق همچنان آلوده به اورانیوم ضعیف شده است که بسته به میزان آلودگی و تماس انسان با آلودگی این امر می تواند پیامدهای سوئی هم برای سلامت به دنبال داشته باشد.

نتایج مطالعات دانشگاه شهید چمران اهواز

علیرضا زراسوندی و بابک مختاری از اعضای هیات علمی دانشگاه چمران اهواز نیز در مقاله ای با عنوان «نگاهی به پدیده گرد و غبار در فضای شهرهای استان خوزستان» در مورد آلودگی این گرد و خاک عنوان می کنند: متاسفانه نتایج بررسی های انجام شده روی نمونه های زیادی از گرد و غبار موجود در شهر اهواز و خاک های نزدیک مرز ایران و عراق این آلودگی را تایید می کند. به عنوان مثال میزان عناصری مانند اورانیوم، توریم، آرسنیک، سرب، روی، نیکل و کبالت در این نمونه ها کمی بیشتر از میزان طبیعی آن است. نمونه های مورد آزمایش در سه بازه زمانی توسط دستگاه ICP-MS آنالیز شده اند. با توجه به استفاده مکرر سلاح های میکروبی، شیمیایی توسط رژیم صدام و استفاده آمریکا از سلاح های حاوی اورانیوم ضعیف شده، وجود این آلودگی ها تعجب زیادی برنمی انگیزد.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت نوع خاک این گرد و غبارهاست که بیشتر از دو نوع رسی و سیلتی (کوارتزی) است. خاک رسی سبک تر بوده و گرد و غبار ناشی از آن مسافت طولانی تری را طی می کند. گرد و غباری که در مناطق دور از خوزستان دیده می شود بیشتر از این نوع است. با توجه به قابلیت بالای خاک رس در جذب مواد شیمیایی آلی و معدنی و همچنین دانه بندی ریز آن خطرات این نوع خاک بسیار بیشتر از خاک سیلتی (کوارتزی) است که دانه درشت تر دارند و قابلیت جذب سطحی آنها کمتر است. مطالعاتی که اخیرا توسط دو گروه تحقیقاتی خارجی انجام شده نشان می دهد که هر دو نوع ذرات علاوه بر پتانسیل بالادر جذب فلزات مانند آهن، مس، روی، سرب، کادمیم، نیکل، کبالت، توریم، آرسنیک و اورانیوم؛ در طول مسیر نیز می توانند سایر آلاینده های آلی و معدنی را جذب و به نقاط دوردست منتقل کنند. از سوی دیگر در این مطالعات وجود میزان بالایی از باکتری ها و گرده گیاهان نیز گزارش شده است.

اما با فرض آلوده بودن این خاک ها به اورانیوم ضعیف شده، این ماده چه تاثیری بر سلامت انسان ها دارد؟ علاوه بر مشکلاتی که این ماده بر کبد و کلیه و سایر اندام های حیاتی انسان بر جای می گذارد، عموما عنوان می شود که اورانیوم ضعیف شده اثر خود را در نسل بعد بر جای می گذارد که این امر بسیار خطرناک به نظر می رسد. روزنامه ساندی تایمز، طی گزارشی که به مناسبت نهمین سالروز اشغال عراق توسط آمریکا منتشر شده بود، از اثرات مخرب و نتایج فاجعه آمیز اورانیوم ضعیف شده روی مردم عراق به ویژه کودکان و نوزادان عراقی که نیروی دریایی ارتش آمریکا در جنگ با عراق از آن استفاده کرده خبر داده بود. در این گزارش آمده است: در پی استفاده ارتش آمریکا از اورانیوم ضعیف شده در حملات خود به عراق میزان عقب ماندگی نوزادان متولد شده در مناطقی که شاهد عملیات های نظامی آمریکا بودند، به بالاترین سطح خود رسید به حدی که از هر 1000 کودک عراقی، 95 کودک دچار عقب ماندگی ذهنی و جسمی یا نقص عضو شدید هستند. این کودکان که اغلب با شکل و شمایل هولناک متولد می شوند به «کودکان هیولایی» معروف شده اند.

پزشکانی که در بیمارستان عمومی شهر فلوجه مشغول به کار هستند، تاکید می کنند: پرونده های بی شماری از انواع عقب ماندگی یا به دنیا آمدن کودکانی بی سر یا بدون عضو یا به دنیا آمدن تکه ای گوشت بی آنکه نشانی از خصوصیات انسان در آن باشد، وجود دارد و همین امر زنان فلوجه را بسیار نگران کرده به گونه ای که بسیاری از آنها فکر بارداری را از سر به درکرده اند. این در حالی است که در 31 مارس 2004 فلوجه توامان با فسفر سفید و اورانیوم رقیق شده بمباران شد.

با وجود مطالعات مختلف صورت گرفته توسط کارشناسان ایرانی، عراقی و سازمان ملل بنابراین دیگر جایی برای انکار و تکذیب وجود اورانیوم در ریزگردهای موجود در آسمان ایران وجود ندارد و تنها باید به فکر چاره ای برای کاهش اثرات سوء این آلاینده و البته اندازه گیری های دقیق تر در سایت های مختلف بود و گرنه تکذیب و متهم کردن رسانه ها و کارشناسان و حالاهم نمایندگان مجلس گره ای از مشکلات باز نخواهند کرد.

منبع: شرق