معماری سازه های جديد با محيط زيست ناسازگار است

هسته اوليه بم با استناد شواهد تاريخي، در ارگ بم و مناطق اطراف آن شکل گرفته است. رشد و تحول اين شهر از قرون اوليه هجري در منطقه امام زاده اسيري، به موازات پويايي زندگي در ارگ بم آغاز شده و در قرون متمادي تا ابتداي قرن حاضر اين رشد مشابه ديگر شهرهاي حاشيه كويري ايران، درون حصار بوده است. علي نجمي: بازسازي بم با توجه به بافت تاريخي آن نيازمند مطالعات گسترده‌اي در فرهنگ و تاريخ اين شهر بود كه برخي از مشاوران در فرآيند تهيه طرح‌هاي بازسازي اين مطالعات را به انجام رساندند. آنچه در اين گزارش ارايه مي‌شود، مروري است بر مطالعات اوليه شركت‌هاي مشاور كه در آن به وضعيت جغرافيايي، اقليمي و معماري بم اشاره شده است.

وجود ناحيه‌اي حاصلخيز در حد فاصل ارتفاعات و كوير و نيز قرار گرفتن در مسيري ارتباطي و تاريخي موجب شكل‌گيري شهرستان بم شده است. ارگ بم و احتمال وجود سكونت گاه‌هاي همزمان با آن و حتي كهن‌تر در شمال و غرب آن، نخستين نشانه‌هاي شهر به شمار مي‌رود كه تا ابتداي قرن حاضر به شكل بخشي متمركز در همان موقعيت و با اندكي تغييرات تداوم يافته‌اند.

افول صنايع تاريخي نساجي (شال بافي) و رنگسازي (حنا و ديگر گياهان رنگي و دارويي) و نيز خروج زرتشتيان مرتبط با تجارت هند و اروپا، همزمان با شروع قرن حاضر است. پس از آن با دگرگوني‌هاي نوين در چهره شهر مواجه هستيم؛ احداث خيابان‌هاي متعدد به همراه ساختمان‌هاي اداري، آموزشي و عمومي و تبديل خيابان‌ها به مراكز دادوستد اصلي شهر از اين جمله به شمار مي‌آيند.

آماده سازي و واگذاري‌هاي اراضي در دهه‌هاي اخير به همراه ايجاد انواع راه‌ها و خيابان‌هاي پراكنده توام با پراكندگي نهادهاي خدماتي با تراكم نسبي متوسط منجر به از هم پاشيدگي، حفظ نشدن و تضعيف ساختار طبيعي _ تاريخي شهر شده است.

«مطالعات عمومي شهر»:

شكل گيري هسته تاريخي شهر متكي بر شواهد و گمان تاريخي در محل ارگ بم و يا نقاطي در اطراف آن انجام شده است. گذشته از اولين شكل تاريخي شهر، به نظر مي‌آيد رشد و تحول بم از قرون اوليه هجري در محل امام زاده اسيري، به موازات پويايي زندگي در ارگ بم آغاز شده و اين شكل‌گيري در قرون متمادي تا ابتداي قرن حاضر مشابه ديگر شهرهاي حاشيه كويري ايران درون حصار بوده است.

نخستين خيابان در سال 1309 (گويا با حضور پهلوي اول و مشابه ديگر شهرهاي بزرگتر ايران) در بم كشيده مي‌شود كه همان خيابان شمالي _ جنوبي اصلي شهر است كه در ابتدا از مركز شهر به جنوب و سپس از سال‌هاي دهه 30 به شمال امتداد يافته است. البته طي دو دهه اخير شاهد گسستن ساختار طبيعي _ تاريخي و كشيده شدن شهر به دنبال جهت گيري كمربندي شرقي _ غربي و ظهور الگوهاي فاقد ارزش‌هاي شهري و معماري از شهرهاي بزرگتر هستيم.

«اقليم شهرستان بم»:

بم در حاشيه جنوبي كوير، مشابه با اقليم گرم و خشك و در عرض جغرافيايي 29 درجه و 6 دقيقه واقع شده و متوسط دماي سالانه اين شهر 6/22 درجه سانتيگراد گزارش شده و در ضمن ميزان بارندگي سالانه 1/64 ميلي‌متر است. ميزان رطوبت داخل شهر به دليل پوشش متراكم گياهي شهر افزايش مي‌يابد و با برودت تبخيري حاصل از گياهان، هواي شهر خنك مي‌شود.

«گونه شناسي بافت»:

بافت مركز تاريخي: اين بخش از شهر كه در ميان آن يكي از متراكم‌ترين انواع بافت شهري وجود دارد، مطابق الگوي متداول شهرهاي كهن ايران و شكل يافته در ون حصار در حاشيه كوير است. با خروج از حصار چه از شروع قرن حاضر و چه قبل از آن با شكل‌ گيري‌هاي مستقل محله‌هاي خارج حصار و داراي ويژگي‌اي بومي متفاوتي شده است.

بافت خانه _باغ دوره مياني: رشد شهر در قالب افزايش سطوح باغي و شكل‌گيري بافت مسكوني پراكنده در ميان باغ‌ها موجب توسعه شهر بم مانند باغي بزرگ شده است كه تا دو دهه اخير حتي خيابان‌ها نيز از پراكندگي باغ‌ها و نحوه بهره‌برداري از زمين و آب تبعيت كرده است. درك ويژگي‌ها و ارزش‌هاي اين منطقه از شهر به دو دليل ضروري است؛ يكي گستردگي اين نوع بافت شهري و ديگري برخورداري از ارزش‌هاي طبيعي و كالبدي منطبق برهويت تاريخي _ فرهنگي _ بومي كه مي‌تواند نقش اساسي در حفظ و ارتقاي هويت بم، ايفا كند.

بافت نو ساخته: شهر بم در دو دهه اخير داراي دو نوع رشد بافت مسكوني بوده است كه نوعي از آن كم و بيش در ميان شهر و تا حدودي منطبق با بافت دوره مياني (الگوي خانه باغ) بوده و منجر به آميخته شدن سر آبها و حوزه‌هاي باغي نزديك شهر به آن و رشد مراكز خدماتي شهري در لبه‌هاي خيابان‌هاي تازه احداث اين مناطق شده است. در برخي از مناطق مسكوني، شكل درون محله‌اي فاقد ماندگاري ارزش‌هاي ياد شده است. اين محله‌ها توسط زمين داران تبديل به نوعي بورس دولتي و خصوصي در حاشيه‌هاي شهر شده كه باعث رشد كنوني شهر به شكل ناسازگار با ارزش‌هاي محيط طبيعي و منظر شهري، ضعف پيوستگي‌هاي تاسيسات شهري و هويت كالبدي شده است.

گونه‌شناسي مسكن:

دوره كهن: انطباق الگوي مسكن به الگوهاي خانه‌هاي شهري حاشيه كوير مركزي ايران در دوره صفوي و قاجار و بر مبناي سازمان‌دهي حياط مياني و رعايت سلسله مراتب راهيابي و عرصه بندي عمومي و خصوصي است كه گاهي در مواجهه با باغ واجد رويكرد بيروني در جبهه رو به باغ شده است. فضاهاي اصلي اين خانه‌ها به سه بخش فضاي باز (حياط محصور و باغ)، فضاي نيمه باز (ايوان و راهرو) و فضاي بسته (اطاق، حوضخانه، انبار و...) تقسيم مي‌شود.

استقرار فضاهاي بسته نسبت به حياط‌ها به شكل U,L,O و خطي بوده و الگوي كوشك يا ميان باغ نادر است.

دوره ميانه: اغلب خانه‌هاي دوره ميانه به صورت بيروني و اندروني با يك راهرو به هم اتصال دارند. فضاها به طور عمده به دو فضاي زندگي (عملكردي و ارتباطي) و فضاي خدماتي تقسيم مي‌شوند كه به وسيله هال مركزي و دو راهرو به هم مي‌پيوندند. فضاي ارتباطي در خانه‌هاي سنتي حياط مركزي بوده و در خانه‌هاي دوره مياني به هال مركزي تبديل شده اما همچنان ارتباط ميان حياط و باغ حفظ شده است. از آنجا كه باد مطلوب شهر بم از سمت شمال مي‌وزد، بادگيري كه در جبهه زمستان قرار گرفته باد را به داخل كانالي زيرزميني هدايت و به عمق حدودا 5/2 متر منتقل مي‌كند.

مصالح و رنگ به كار رفته شامل اندود كاهگل گاهي با نازك‌كاري گچي مشابه دوره كهن و برخي نمادهاي آجري است. درون خانه‌ها از گچ‌كاري استفاده شده و مصالح به كار رفته در پشت بام شيب‌بندي خاكي يا اندودهاي كاهگل است.

دوره اخير: در اين دوره شاهد پيدايش اولين مجتمع‌هاي مسكوني به شكل چندواحدي در چند طبقه و يا مجموعه‌هاي تك‌واحدي سازماني يا تعاوني با محوطه مشترك هستيم. در اين دوره برخي الگوهاي دوره مياني داراي هال ارتباطي مياني تكرار شده و الگوهاي شهري متاخر در اندازه‌هاي متفاوت با ويژگي‌هاي پذيرايي و آشپزخانه‌اي رواج يافته‌اند.

از ميان رفتن الگوهاي چندحياطي و استقرار در ميان يا يك طرف حياط و باغ و نيز ماندگاري نقش درخت، باغچه و حياط سبز شده به همراه اشغال حدود نيمي از زمين به سبب كوچكي نسبي اراضي از ديگر ويژگي‌هاي اين دوره است. فاصله گرفتن رنگ‌ها و مصالح متنوع نسبت به قالب‌هاي قبلي و فراموشي نشانه‌هاي بومي و رواج استفاده از مصالح و روش‌هاي متداول سري‌سازي البته بدون دوام و مهارت لازم، از ديگر خصوصيات مصالح و رنگ در اين دوره محسوب مي‌شود.

شاخص‌هاي مسكوني بم:

برخي از شاخص‌هاي كالبدي عبارتند از: 1- قرارگيري باغ در قسمت شمالي و حياط در قسمت جنوبي 2- وجود ارتباط مستقيم (غالبا از فضاي باز و گاه از داخل فضاي بسته) ميان حياط‌ها و يا ميان حياط و باغ 3- تفكيك خانه به عرصه عمومي و عمومي به خصوصي 3- ساده و خالص كردن هر چه بيشتر حجم و كاهش تزيينات غيرضروري.

شاخص‌هاي اقليمي: طبق ساختمان‌هاي باقي‌مانده و يا شهرهاي مشابه بم، به منظور بهينه كردن شرايط محيطي در قبال عوامل اقليمي راهكارهاي متفاوتي نظير مقابله، محافظت و يا هماهنگي وجود داشته است. تابش و اثرات ناشي از شدت آن، باد و اثرات ناشي از وزش آن و بارش و اثرات ناشي از كمبود آن، عواملي بودند كه ساكنان از آنها استفاده و يا پرهيز مي‌كرده‌اند.

شاخص‌هاي فرهنگ سكونت: اهميت ويژه نبود اشراف همسايگان به يكديگر، نياز مبرم به داشتن فضاي باز (حياط) خصوصي، امكان بسط بصري و عملكردي ميان خانه – باغ و خانه – حياط از جمله شاخص‌هاي همسايگي و همجواري فرهنگ سكونت محسوب مي‌شوند. در خصوص عادات سكونت عوامل نظير نداشتن اشراف اتاق ميهمان به آشپزخانه، استفاده چند عملكردي از يك اتاق، تفكيك عرصه‌هاي خصوصي و عمومي در منزل و امكان ارتباط ميان آنها مدنظر بوده است.

راهبردها و ارزيابي:

از اواخر قرن بيستم معيارهاي ارزيابي به شكل سيستماتيك مطرح شد و عمده تجزيه و تحليل در دو عرصه اجتماع همراه مجموعه‌هاي شهري مسكوني و عرصه خصوصي زندگي انساني به ويژه در منازل انجام گرفت. از اين‌رو در هر ساختماني عواملي محيط، مردم، امكانات، اندازه‌ها و استانداردها، نظم فضايي، كيفيات هنري و بصري به ترتيب اهميت مورد بررسي قرار مي‌گيرد و به ميزان پاسخگويي صحيح به هر عامل‌، معماري داراي امتيازات مثبت و منفي مي‌شود.

برخي معتقد هستند كه يك سيستم سازه‌اي يا سياسي يا اقتصادي خاص، جامه‌اي مقيد بر معماري مي‌پوشاند اما بايد قبول كرد كه نظام و انديشه از الزام‌هاي اوليه طراحي معماري بوده و فراست، ابتكار، تخيل و نوآوري جزو جدايي‌ناپذير روند هر طراحي باقي مي‌ماند. درك همه‌جانبه و منسجم از مسايل مرتبط با معماري به طرح امكانات بيشتري براي ابداع صحيح و كارآمد مي‌انجامد.

منبع:

سایت معمارها