شهرسازی درپیرامون دنیای جهانی شده

شهر نشینی دربرزیل بدون شک راه گشای مدرنیزاسیون بوده ، ولی، همزمان با ان مغایر است با انچه انتظار دیدنش را داشته ایم .

شهر نشینی دربرزیل بدون شک راه گشای مدرنیزاسیون بوده ، ولی، همزمان با ان مغایر است با انچه انتظار دیدنش را داشته ایم . دراین روند شاهد پایان دوران برزیل ارکائیک ، دورانی که مبتنی بر هژمونی اقتصاد کشت صادراتی بود ، میباشیم .

روند شهر نشینی ایکه ، عقب ماندگی را در قالبهای جدیدی درمقابل وهمراه با مدرنیزاسیون ، باز تولید مینماید . ویژگیهای ، برزیل شهری ، وظایف خطیری را پیش اورده ، در حالیکه معماران ، برنامه ریزان ودست اندر کاران هدایت توسعه شهری نه شناخت لازم ونه تجربه کافی برای مواجه شدن با ان را دارند . ابعاد تراژدی شهری برزیل پاسخ هائی را میطلبد که مبتنی برشناخت همه جانبه واقعیات موجود مطرح گردند ، تا از شکل گیری « برداشت های نا بجا» که امروزه بصورت ویژ گی برنامه ریزی شهری برزیل در امده ، دوری جست .

(Maricota et alii 2000)

هدف این نوشته ، مشارکت درشناخت بیشتر واقعیات وکمک به جلوگیری از تداوم ایدولوژی رایج شده

استکه : با نحوه طرح مسائل شهرهای ما و یا طرحها ئی که ارائه میدهند ، سر انجامشان در عمل منتفع نمودن اقلیتی از جامعه و به فراموشی سپردن اکثریت ان ، بوده است .



برزیل ، همچون سایر کشور های امریکای لاتین شاهد شهر نشینی وسیعی خاصه در نیمه دوم سده بیستم ، است . درسال 1940 جمعیت شهری برزیل 26.3 درصد کل ان بود . درسال 2000 این نسبت به 81.2 در صد رسید . اکنون میزان اهمیت این افزایش هنگامی هویدا میشود که تعداد مطلق انرا در نظر بگیریم : در سال 1940 تعداد جمعیتی که در شهر های برزیل زندگی میکردند 18.8 میلیون نفر بوده ، این تعداد در سال 2000 به قریب 138 میلیون ویا 125 میلیون نفر بیش از جمعیت شهری سال 1940 رسید .

حال اگر به میزان افزایش جمعیت شهری در دهه اخر سده گذشته توجه کنیم ، میبینیم ، در این دهه افزایش جمعیت شهری مطابق امارارائه شده 22.718.968 نفر بوده است. این افزایش که فقط طی یک دهه بوقوع پیوسته ، برابر با نصف کل جمعیت کانادا ویا بیش از یک سوم جمعیت فرانسه است .

طبیعی استکه این افزایش ، ساخت وساز عظیمی جهت پاسخگوئی به نیاز مسکونی ، ایجاد کار وفراهم اوردن سایر تجهیزات شهری ، انرژی ، ابرسانی ، حمل ونقل و غیره را طلب مینماید . هر چند سمت گیری ایکه گسترش شهری ما داشته نتوانسته است ، بصورت قابل قبولی همه ی نیازهای مذکور را بر اورده نماید . معهذا زمین ها اشغال شده و جمعیت فوق با وجود همه ی این محدودیت ها ، در شهر استقرار یافتند . یعنی بد ویا خوب به هر حال فعلا" این جمعیت 138 میلیونی بخش شهری ما را تشکیل میدهند .

اکنون برخی از پدیده های تاریخی ایکه با این رشد شهر نشینی در رابطه بوده اند را یاد اوری مینمائیم . برزیل قرن نوزدهم را ، در حالیکه 10 در صد جمعیت اش شهر نشین بودند ، پشت سر گذاشت . ( میلتون سانتوز 1993 ) با این همه ، با توجه به قاره امریکا در ان زمان ، برزیل ، در دوران استعما ر دارای شهرهای نسبتا" بزرگی بود . اما فقط پس از پس پایان سده نوزدهم ودر دهه های اغازین سده بیستم بود که، روند شهرنشینی ، در جامعه برزیل با ازادشدن نیروی کا ر ( پس از لغو برداری . م ) ، اعلان جمهوری و بلاخره ایجاد صنعتی که در مراحل بسیار ابتدائی و از هر نظر کاملا" وابسته به فعالیت قهوه کاران بود وتاحدودی نقش پاسخگوئی به برخی نیاز های بازارداخلی را داشت ، تداوم یافت .

اصلاحات شهری که در اخر سده نوزدهم ودهه های اولیه سده بیستم در شهرهای برزیل انجام شدند ، درواقع منشا" واغاز گر شهرسازی جدید به « مٌدِ » پیرامونی بودند . در این شهرسازی برخی تاسیسات زیر ساختی ، زیبا سازی در بخشهائی از شهر باجرا در امده بدین ترتیب ، زمینه عملی وقانونی برای ورود سرمایه به فعالیت های بازار املاک و ساخت وساز در شهر ها ، فراهم گردید . بتدریج بخش

کثیری از جمعیت که توانائی همراهی با این روند را نداشتند ، در حاشیه مانده وبه حالت اضطرارواز روی ناچاری در حاشیه شهرها ، روی تپه ها ویا زمین های پست و عملا" غیر قابل استفاده ، مستقر شدند . ماناوس ، بلم ، پورتو آ لگره ، کوریتیبا ، سانتوز ، رسیفی ، سائو پائولو وبخصوص ریو دو ژ انیرو شهر هائی بودند ، که در انها زیر ساختها و زیبا ساز یهای فوق ، باجرا در امده وبدین صورت ودر واقع حسابشان از بقیه سرزمین ، جدا شد .

اقتصاد تا پایان 1930 فعالیتش با محوریت کشت صادراتی ادامه داشت ؛ تا اینکه حکومت به سرمایه گذاری قاطعی در زیر ساخت ها ، در جهت ایجاد وتوسعه صنایعی که هدفشان جایگزینی واردات بود ، اقدام نمود . انچه فلورستان فرناندس (جامعه شناس معروف برزیلی ، طرح کننده « جامعه شناسی انتقادی » . م )
انرا انقلاب بورژوازی برزیل مینامد .

بورژوازی صنعتی نو پا ، بدون اینکه شاهد گسستن منافع ان ازمنا فع سنتی حاکم باشیم ، بسمت بعهده گرفتن واعمال هژمونی خود برجامعه سوق داده شد . بدین ترتیب ، ابهام میان ، گسستن و تداوم ، درهمه ی لحظات مهم تغییرات در جامعه برزیل ، قابل مشاهده بوده و در عمل روند شهرنشینی را با ریشه های جامعه مستعمراتی پیوند میداد ، هرچندکه این روند مربوط به مدت ها پس از دوران استعمار ویا دوران برزیل جمهوری و مستقل باشد .

مسائل ارضی که در واقع جایگاه نخست را درمنازعات قرن نوزدهم داشتند و بطور کلی به بخش روستائی مربوط میگردید ، رواج مالکیت خصوصی زمین که از 1850 اغاز شده بود – همراه با تحکیم موقعیت سیاسی مالکان بزرگ دردهه های بعدی – ظهورکارازاد از سال 1888 ( دو واقعه ایکه بنا به تا ئید اکثر صاحب نظران در ارتباط متقابل با یکدیگر بودند . ) در واقع قبل از شهر نشینی جامعه بوقوع پیوستند . بدین صورت ، شهر نشینی ، قویا" تحت تاثیر عواملی چون : کارِ برده ازاد شده ( بویژه برای فعالیت های ساخت وساز و نگهداری بنا های شهری) و کم بها دادن به بازتولید نیروی کار ، قرار میگیرد .


باهمه اینها ، موردی وجود ندارد ، روند صنعتی شدنی که از 1930 به بعد اغاز شده وتا پایان جنگ دوم جهانی ادا مه داشت را بعنوان راهگشای پیشرفت نسبی نیروهای خود جوش ، تنوع و مزدی شدن روبافزایش نیروی کار ومدرنیزاسیون جامعه ، درنظر نداشته باشیم . همانطورکه ( کایو پرادو ژ ونیور ) نیز بان اشاره دارد – متفکری که تحقیقات زیادی حول رابطه میان تحکیم بازار داخلی و بنای ملت (کنستروکسیون دا ناسیون) انجام داده ، رابطه ایکه بهرحال دراثر نابرابری های منطقه ای دچار تگنا ئیهای بسیار بوده است -- اما این روند « ساختمان خودگردان ملت» ، در اثر ترتیبات جدید روند صنعتی برزیل ، که پس جنگ دوم جهانی باجرا در امد وهمراه با ان کنترل روبافزایش سرمایه جهانی بران اعمال شد ، بتدریج متوقف گردید . ( 1)

درسال 1950 روند صنعتی شدن ، وارد مرحله جدیدی شد. مرحله ای که کشور توانائی تولید کالاهای با دوام وکالای های فرآوری را بدست اورد . به اعتقاد ( سلسو فورتادو) بااین « وابستگی جدید» دیگر ، نه مرکز تصمیم گیری داخلی است ونه بازار داخلی نقش مرکزیت وتعیین کنندگی در این روند را دارد . وابستگی عمیق تر شده ،همراه باان ، کشور با مرتبه یِ ، زیردست، ودر ، حاشیه قرار گرفته ای ، وارد تقسیم بین ا لمللی کار میگردد.

علاوه بر شمار متنوع وزیادی از وسائل برقی خانگی و وسائل الکترونیکی ، تولید وسیع اتومبیل ، توسط این صنعت فٌرد یست ، در سالهای پس از 1950 ، دگرگونی وسیعی را درنحوه سکونت در شهرو در شیوه زندگی والگوی مصرف جامعه ( مصرفی که پیش از ان اقلیت محدودی توانائی برخورداری از ان را داشتند ) ، بوجود اورد . با رواج مصرف کالاهای جدید ، وسائل برقی خانگی ، همچنین اتوموبیل ، الگوی زندگی ، ارزش ها ، فرهنگ وفضاهای زیستی ی ساخته شده نیز، بصورت بنیادی تغییر یافت . از ساخت وسازدر زمین های شهری تا نحوه شکل دادن داخل منازل ، تغییرات وسیعی که نمیتوان انها بصورت یکد ستی مدرن نامید ، بوقوع پیوست . کالاهاوشیوه های مدرن بصورت جزئی از مجموعه ای در امدند ، که در ان پیش مدرنیته ، بخصوص درمکان هائی که وضعیت و ویژ گی محلات حومه وحاشیه ای را داشتند ، کاملا" حاکم ، وبصورت وجه مشخصه ان بود . (ماریکاتو1996)

درجه وابستگی خارجی ، بمیزان تعیین کننده ای ( درصورتی که میتوانستیم ، کمتر ویا بیشتر بودن استقلال کشور را جهت درک شرایط جامعه ونحوه عکس العمل اش به ان ، را اندازه گیری نمائیم ) در ایجاد ویا تولید محیط های ساخته شده تاتیر داشته اند . ( کایو پرادو ژونیور) درمیان بسیاری از تیزبینی ها یش ، توجه را به اشکال پیش اهنگ ، فضاهای مسکونی ایکه در یی هر دور (سیکل) مشخص اقتصادی در برزیل ایجاد شده اند ، جلب نموده است .

سلسو فورتا دو ، خصلت عمده ی این روند صنعتی شدن را ، الگوئی میداند مبتنی برروشهای از رده خارج شده که در قابل مصرف ناچیزو حقیرانه بخش اعظم جامعه ، توانائیهای محدود کشور ، صرف

مدلی پر هزینه و تلف کننده امکانات میگرداند . انهم مدلی که حا صل اش در چنین شرایطی ، جایگزین تولیداتی استکه که درکشورهای بسیار پیشرفته تر تولید میشوند. ( فورتادو 1959)

از سال 1940 تا سال 1980 تولید نا خالص برزیل با نرخ متوسط 7% ویا یکی از بالا ترین در صدهای جهان رشد نمود . ثروت تولید شده در این روند رشد تا حد زیادی متمرکز باقی ماند . هر چند ثروت تولید شده در حد زیادی متمرکز باقی ماند ، معهذا درصد بالای رشد ا قتصادی در بهتر شدن وضع زندگی همگان ، بویژه مهاجرینی که روستا ها را برای نیل به شرایط بهتر رها میکردند ، موثر بود .

با ادغام بانک ملی مسکن در سیستم مالی مسکن ، که توسط رژ یم نظامی در سال 1964 (سال کودتای نظامیان در برزیل .م) انجام شد ، شهر ها ی برزیلی بصورت مرکز اجرای سیا ستی در امد ند که هدفش تغیر استاندار تولید انها بود . جاری شدن امکانات مالی به بازار مسکن ، در مقیاسی که تا ان زمان هرگز در برزیل سابقه نداشت ، موجب تغییرات اساسی در سیمای شهرها خاصه رشد عمودی بناهای اپارتمانی شد . هرچند ، تثبیت اپارتمان بعنوان واحد مسکونی طبقه متوسط برای اولین باردرسال 1940در محله کوپا کابانا شهر ریودو ژانیرو ، اغاز شد . ولی با ایجاد سیستم مالی مسکن در سال 1964 توسط رژ یم نظامی بود که ، بازارسرمایه خصوصی مستقلاتی، بر پایه احداث بناهای اپارتمانی . سرمایه گزاری خصوصی در قالب بناهای اپارتمانی ، موجب یک جریان ساخت وساز وسیع گردید . علاوه بر تغییر چهره شهر ها ، بازار مالکیت ارضی و همچنین حوزه تولید ان نیز دستخوش تغییرات شد. (مهذا علرقم این تغییرات بازار خصوصیات عقب مانده خود در رابطه با مناسبات کار را حفظ نمود .) ( ریبیرا 1997 ، کاسترو 1999 )

بدبختانه سرمایه گزاری در بخش مستقلات موجب دمکراتیزه شدن د سترسی متقاضیان ، از طریق ایجاد نهادها وبنیادهای اجتماعی مالکیت نشد . ایجاد این نهادها خواسته ای بود که درکنکره بزرگ انجمن معماران * درسال 1963 تحت عنوان « رفرم شهری » پیشنهاد شده بود . بدین ترتیب ، بازار ساخت وسازو تولید مستقلاتی ، فعالیت های سوداگرانه را ، انچنانکه در کشورهای سرمایه داری مرکزی بوقوع پیوست ، تحت هدایت و کنترل خود در نیاورد . بازار چنان تحول نیافت ، که بروی اکثریت جامعه ویا متقاضیان نیازمند گشوده شود ؛ به عکس اولویت مطلق را به اقشار توانمند تر طبقه متوسط وثروتمندان داد.

منبع: شهرسازی و توسعه