نقد و بررسی رشد و توسعه شهر نشینی در ایران

[highlight=#ffffff]شادابی، طراوت، سلامت، زیبایی و دوام عمر هر شهر بی شک بستگی تام به کار مداوم و دقیق هر کدام از اندام های شهری از جمله شهرداری ها و شورای شهر از یک سو و از سوی دیگر تغذیه شهری درست و سلامت فکری، جسمی، روحی و روانی اصلی ترین عضو جامعه یعنی انسان دارد.[/highlight]

[highlight=#ffffff]در زمان حاضر بیش از هر زمان دیگری در تاریخ مدیریت شهری کشور و سازمان های غیر دولتی (N.G.O) می توانند مؤثر و مفید باشند . شکل گیری شوراها و واگذاری اداره شهرها برای برگزیدگان مردم این فرصت تاریخی را فراهم آورده است تا مردم شهرها با ایجاد تشکل ها وسازمان های مردمی در عرصه ‏های مختلف همراه با شوراها در اداره شهرها باشند. و خود نیز با تبدیل شدن به نهادهای اجتماعی زمینه و بستر شکل گیری واقعی احزاب شوند. در این مسیر می توان گفت : مهمترین بستر و عرصه برای شکل گیری تشکل‏ های مردمی عرصه شهر و شهرداری هاست بر اساس ماده 136 قانون برنامه سوم توسعه کشور، مهمترین امکان برای شکل گیری تشکل های مردمی عرصه شهر و شهرداری هاست.[/highlight]

[highlight=#ffffff]بر اساس ماده 136 قانون برنامه سوم توسعه کشور مهم ترین امکان برای شکل گیری و توسعه تشکل های مردمی در عرصه های مختلف مدیریت شهری است که این تشکل ها در گروه های اجتماعی مختلف دانش‏آموزی، دانشجوئی، زنان و غیره می توانند سازمان دهی شوند. زمینه فرهنگی این تشکل ها در آداب و سنن مردم ما وجود دارد. همچنین شکل گیری تشکل ها در در ایجاد بهداشت و نظافت شهری بویژه در جلوگیری از کثیف شدن و آلوده شدن شهر به عنوان ضایعات و زائدات و به عبارتی اصلاح و نظارت مدیریت شهری بسیار مؤثر است.[/highlight]

[highlight=#ffffff]توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهرهای ایران تا چند دهه پیش دارای افزایشی هماهنگ و متعادل بود. با بروز تحولات جدید (از جمله خیابان کشی ها و ...)، شهرها به سرعت دچار دگرگونی گردیده‏اند این دگرگونی ها به شکل افزایش سریع جمعیت و گسترش فیزیکی و شتاب ‏آمیز شهرها و به صورت نامتعادل و ناهماهنگ بوده است. اگر‏ چه شهرها دارای گسترش فیزیکی وسیعی بوده‏اند اما در قالب این گسترش فیزیکی وسیع نیز تعادل برقرار نبوده و سطح زیر ساخت شهری بیشتر تحت تسلط ساختمان های مسکونی بوده است.[/highlight]

[highlight=#ffffff]در حقیقت بین کاربری های شهری و اختصاص زمین و سرانه های شهری تناسب معقولی برقرار نبوده است. گسترش خدمات رفاهی و کارخانجات در شهرها و اثرات مخرب اصلاحات ارضی بر اقتصاد روستا و صنعت کشاورزی شهرهای کوچک باعث مهاجرت مردم به طرف شهرهای بزرگ شده است. اصلاحات ارضی دارای تأثیر غیر مستقیم اما شدید بر گسترش شهرها بوده است. مهاجرت روستائیان به شهرها نقش مهمی در ایجاد تراکم و ازدحام بیش از حد شهرها داشته است. بسیاری از مهاجرینی که به شهرها آمده اند در خانه ها و محلات مسکونی قدیمی ساکن شدند. این محلات هم که سازگاری آنان در انطباق با محیط جدید کمک کرده و هم اکنون تجمع و ازدحام آنان را در خانه های مسکونی قدیمی مرکز شهر، چه به صورت اجاره ‏ایی و چه به ‏صورت مالکیت اجاره داده اند و همچنین از نظر اقتصادی زندگی با صرفه و سطح پایینی را با هزینه کم مسکن فراهم آورند. از سوی دیگر ساکنین متمکن قبلی مناطق مسکونی قدیمی که در وضع اقتصادی بهتری قرار داشتند، علاقه مند به استفاده از امکانات و تسهیلات شهری و خدمات اجتماعی جدید در مناطق تازه ساخت بودند هرچند که به بسیاری از مهاجرین روستایی حتی به طور بالقوه قادر به تامین مسکن حداقل برای کشور بودند که این امر خود به ایجاد حاشیه نشینی و گسترش ‏های بی رویه شهرها منجر شده است. اضافه شدن مناطق و محله های جدید به محدوده شهرها، ادارات و مسئولین اداره شهرها را با تقاضاهای تازه و روزافزون برای خدمات و تسهیلات شهری مواجه ساخته است.[/highlight]

[highlight=#ffffff]از طرفی دیگر به دنبال رواج تجارت و مبادلات اقتصادی در شهرها، قیمت زمین به طور سرسام آوری افزایش یافته است. اغلب از مرکز شهرها به طرف نواحی اطراف آن از شدت این افزایش قیمت کاسته می شود بدین ترتیب افرادی که توانایی مالی زمین در مناطق مرکزی یا اراضی داخل محدوده شهری را نداشته اند، به طرف زمین های خارج از محدوده شهری روی آورده اند بدین ترتیب به سرعت به گسترش شهرها دامن زده‏اند. پس از مدتی این گسترش های بی رویه که به صورت همزمان انجام می شد حالت ناپیوسته ای را به خود گرفت و بالاخره با گسترش سریع شهرها، نقاط مذکور زمانی جزو محدوده شهری شده و ایجاد شهرهای گسترده و بزرگ را باعث شده اند.[/highlight]

[highlight=#ffffff]• جمعیت شهرها به سه صورت افزایش می یابد.[/highlight]

[highlight=#ffffff]• رشد جمعیت شهری ناشی از اختلاف بین زاد و ولد و مرگ و میر.[/highlight]

[highlight=#ffffff]• مهاجرت روستائیان به شهرها.[/highlight]

[highlight=#ffffff]از طریق افزوده شدن جمعیت روستاهای اطراف به شهرها که با رشد شهر انجام می پذیرد مانند دگایران، خانقاه، نایسر در سنندج.[/highlight]

[highlight=#ffffff]در حالت اول خانواده هایی که مایل به ماندن در مراکز شلوغ و متراکم شهری نیستند و یا خانواده های جوان جدید تشکیل شده در شهر که متقاضی مسکن، خدمات و تسهیلات شهری هستند این فشار را باعث می شوند در حالت بعد مهاجرین وارد شده و به شهرها بعد از انباشتن مناطق قدیمی و مرکزی و نقاط خالی داخل محدوده شهرها شکل گیری شهرک ها و محلات خود رو را باعث می شود و در حالت سوم با گسترش شهر، مناطق روستایی اطراف شهر به پیکره آن اضافه و یا در حقیقت تحمیل می شوند.[/highlight]

[highlight=#ffffff]باید این نکته را در هنگام کنترل و نظارت بر توسعه فضای شهرها مد نظر داشت که برای شهرنشینی باید حد معینی از تراکم جمعیتی را متصور شد و برای شهرسازی درجه معینی را از تراکم ساختمانی را.[/highlight]

[highlight=#ffffff]مسئولین شهری اعم از دولتی و غیر دولتی مانند شورای شهر باید کنترل مدیریت و توانایی علمی لازم را بر عوامل مؤثر بر رشد و توسعه شهری داشته باشند، اگر چه تاکنون این کار به طور کامل انجام نشده . مانند روستای نایسر در اطراف سنندج که بدون هیچ نظارت و رعایت اصول شهرسازی می رود که به شهر ک خودروی نایسر در آینده از محلات جدید سنندج مبدل شود.[/highlight]

[highlight=#ffffff]شهرهای کشور قبل از اینکه دارای گسترش اساسی و اصولی باشند، از افزایش جمعیتی بسیاری برخوردار بوده اند به عبارت دیگری این شهرها فرصتی نیز برای اعمال سیاست های شهرسازی بدست نیاورده اند. بلکه قبل از محاسبه سرانه ها و تخصیص زمین ها و فضاهای لازم و به کاربری های مختلف و آماده سازی زمین به سرعت تبدیل به ساختمان های مسکونی شده و تنها کوچه‏ها و خیابان هایی برای رفت و آمد باقی مانده است.[/highlight]

[highlight=#ffffff]عدم حاکمیت برنامه های اصولی شهرسازی بر رشد شهرها منجر به عقب ماندگی روند شهرسازی از شهر نشینی شده است. چرا که برنامه ریزی برای شهر تنها ایجاد خانه هایی برای اسکان دادن افراد نیست، بلکه جوابگوی به نیاز های روزمره آنان و برآورده کردن احتیاجات رفاهی، اشتغال، آموزشی، بهداشتی ،تفریحی و غیره هست.[/highlight]

[highlight=#ffffff]بنابراین با وجود چنین نقصی در سیستم شهر سازی، فضاهای شهری در پاسخگوی صحیح به نیاز های شهرنشینی سریع و شتاب آلود ناتوان مانده اند. تنها جواب به افزایش سرسام آور جمعیت شهری بروز مسائلی چون مشکل مسکن و حاشیه نشینی و یا خانه ‏سازی‏ های فاقد امکانات و تسهیلات، رشد نسنجیده و غیر قابل کنترل شهری، شهرک های خود رو و همچنین بورس بازی زمین و بالا رفتن قیمت اراضی شهری باعث به هم خوردن بسیاری از برنامه های شهر سازی شده است . به عبارت دیگر با بالا رفتن هزینه‏ های انجام طرح ها که ناشی از افزایش سرسام آور قیمت اراضی مورد نظر برای ایجاد کاربری های مختلف است، برنامه ها با شکست روبه رو شده ‏اند.[/highlight]

[highlight=#ffffff]پیشنهادها[/highlight]

[highlight=#ffffff]1- در بررسی ها و کنترل های اعمال شده بر رشد و توسعه فضای شهرهای ایران باید موارد مختلفی مد نظر قرار بگیرد. مسئولین و ادارات شهری باید بر کم ‏و کیف توسعه شهرها و افزایش جمعیت آنها نظارت داشته باشند. عواملی که توسعه فضای شهرها را تحت تاثیر قرار می دهند باید شناسایی و کنترل شوند انجام این امر مستلزم نگریستن به مسائل در قالب یک دید سیستمی است :[/highlight]

[highlight=#ffffff]یعنی بررسی عوامل در قالب یک مجموعه . (به عبارت دیگر نباید تنها در خود شهرها ریشه های مشکلات شهری را جستجو کرد بلکه این تغییر و تحولات از جو سیاسی و اقتصادی واجتماعی حاکم در هر زمان و مکان و (منطقه) تاثیر پذیر هستند .[/highlight]

[highlight=#ffffff]2- اعمال روش های شهرک سازی و تخصیص زمین های اطراف شهرها برای ایجاد مناطق مسکونی نباید طبق آنچه که در صورت گرفته می شود، باعث نابودی و بلعیدن اراضی کشاورزی اطراف شهرها گردد.[/highlight]

[highlight=#ffffff]3- زمین های شهری و خارج از آن باید تحت کنترل و نظارت سازمان های شهری (دولتی و غیر دولتی مانند شوراهای شهر) درآمده و از بورس بازی و بالا رفتن قیمت آن جلوگیری شود. هر چند که این امر تاکنون بندرت صورت پذیرفته و حتی خود طرح های شهرسازی به این مسئله دامن زده اند مسئله دیگر اینکه نباید به جای حل مشکلات اصولی مسکن در شهرها، با اختصاص مناطقی به قشر مرفه در شمال اجتماعی و طبقاتی شهرها پرداخته شود و از طرف دیگر تعداد زیادی از افراد را در مساحت های کم و در مکانهای نامناسب جای داد.[/highlight]