شورای اسلامی شهر تهران و طرح «الزام شهرداری به رعایت اصول معماری ایرانی اسلامی»

چه خوب بود که آقای مهندس چمران اندکی درباره کارهای بسیار بزرگ در تهیه شاخص‌های معماری اسلامی بیشتر توضیح می‌دادند. مباحث خوبی که هر هفته در شورای عالی انقلاب فرهنگی و در کمیته‌ای متشکل از اساتید معماری کشور تهیه شده است!

معماری نیوز - جابر دانش: در خبرها شنیدیم که چندی پیش طرح «الزام شهرداری تهران به رعایت اصول معماری ایرانی اسلامی در زیباسازی نما و منظر شهری» در پانصدوسومین جلسه شورای اسلامی شهر تهران مطرح و در نهایت برای بررسی بیشتر به کمیسیون عمران بازگشت. این طرح در حالی در دستور کار قرار گرفت که برخی اعضای شورا با تصویب آن به دلایل مختلفی مخالف بودند. در همین راستا و با توجه به محتوای برخی مباحث مطرح شده توسط اعضای شورا در جلسه مذکور، لازمست نکاتی چند ذیل نظرات هر یک از اعضاء مورد توجه قرار گیرد.

1. آقای احمد مسجد جامعی، رئیس ستاد شورایاری‌های شهر تهران با تاکید بر گستردگی حوزه معماری اسلامی، گفت: «ساخت وساز به سبک اسلامی ضمن آن‌که رعایت یکسری اصول را در برمی‌گیرد، بنا به مقتضیات انسان و محیط تغییر می‌کند و متحول می‌شود. درشهرسازی اسلامی، شهر بر شهروند مقدم نیست، چرا که با وجود شهروند مسلمان است که شهر اسلامی شکل می‌گیرد، چنانچه این نسبت بین انسان و شهر تعریف نشود شهر تنها جنبه فیزیکی و کالبدی پیدا خواهد کرد.»

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، سخنان این عضو شورای شهر درست و البته در اغلب موارد اموری بدیهی و مسلم‌اند که متاسفانه با وجود قوانین و ضوابط متعدد بیان شده در اسناد فرادستی، بیانگر عدم پیشرفت چنین طرح‌هایی و در نتیجه ارائه مباحثی کلی و اتلاف وقت در شورای شهر است.

2. آقای دانشجو سخنگوی شورا تاکید کرد: «این‌که شهر و شهروند بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند یک امر بدیهی است، چرا که نمی‌توان تصور کرد که نماهای شهری که بسیار وضعیت آشفته‌ای دارند، در روحیه شهروندان بی‌تاثیرند. تاثیرپذیری شهروندان از این آشفتگی در نماهای شهری تا حدی بالا رفته که جا دارد به این موضوع ورود پیدا کنیم. در بیشتر نقاط دنیا، مالکان نمی‌توانند به دلخواه هر نمایی را در ساختمان خود به کار ببرند و نمای ساختمان در دنیای کنونی دیگر نمی‌تواند جز مسائل شخصی و علائق مالکان باشد و باید یکسری اصول در طراحی و نمای ساختمان رعایت شود تا نظمی بر آن حاکم شود. در حال حاضر نمای ساختمان ها در سطح شهرها به خصوص در تهران بی‌نظمی را دارند که باید جلوی آن گرفته شود.

در بیان آقای دانشجو، بجای تکیه بر امور تعریف نشده و مبهم، به نکات درستی همچون نظم، قانونمندی و عدم آشفتگی در نمای شهری اشاره شده که مصادیق و راهبردهایی اساسی در جهت ساماندهی و زیباسازی نمای شهری است.

3. خانم معصومه آباد عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر با اشاره به این‌که این موضوع در طرحهای بالا دستی همچون برنامه پنجم توسعه و شورای عالی و معماری شهرسازی ضوابط و قوانینی دارد، لزومی ندارد به آن پرداخته شود.

اما لازم به یادآوری است که موضوع مورد اشاره علاوه بر موارد یاد شده، در برنامه پنج ساله شهرداری تهران نیز دارای ضوابط و راهبردهایی است و وظایفی را متوجه مجموعه مدیریت شهری تهران و از جمله شهرداری و شورای شهر نموده که ذیلا بدان اشاره می‌شود:

• در ماده 1 برنامه پنج ساله شهرداری تهران، چشم‌انداز اقدامات شهرداری تهران در راستای ساماندهی تهران به عنوان شهری با اصالت و هویت ایرانی- اسلامی (شهری كه برای رشد و تعالی انسان و حیات طیبه، سامان می‌یابد) خواهد بود.
  
• همچنین در ماده 1 لایحه مذکور، ساماندهی سیما و منظر شهری با تأكید بر هویت معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی به عنوان یکی از اهداف پیش‌رو اشاره شده است.
  
• هدف مذکور در راهبردهای توسعه شهرسازی و مدیریت شهری شهرداری تهران، مطرح در ماده 8 چنین تبیین شده است:
  o ساماندهی فضاهای شهری از نظر کیفیت¬های محیطی و انتظام بصری، هویت¬بخشی و پاسخگوئی به نیازهای روانی و عاطفی شهروندان
  o ارتقاء کیفیت محیط شهری، با توسعه عرصه¬های عمومی، ایجاد سرزندگی در محیط شهری و تقویت نشانه¬های هویتی شاخص شهر و ساماندهی مبلمان و تجهیزات شهری
  o ارتقاء کیفیت معماری شهر تهران با ساماندهی نماها و سیما و منظر شهر همراه با اعمال اصول ایمنی و زیبایی، انسجام-بخشی به کالبد محله¬ها و ایجاد ترکیبات شکلی و حجمی مناسب برای ابنیه خاص شهر
  o احیاء معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی در هرگونه تحولات و مداخلات کالبدی شهر
  
• در بیان راهبرهای توسعه در ماده 1 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران به این موارد نیز اشاره شده است:
  
  o هویت بخشی به فضاهای تاریخی با تاکید بر هویت محله¬ای
  o ارتقاء کیفیت محیط شهری با توسعه عرصه¬های عمومی، ایجاد سرزندگی در محیط شهری و تقویت نشانه¬های هویتی شاخص شهر و ساماندهی مبلمان و تجهیزات شهری.
• در ماده 6 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران، آمده است: «شهرداری تهران موظف است برای احیاء، و ارتقاء کیفیت محیط شهری و در جهت تعریف هویت شهر و پاسخگویی به نیازهای روانی و عاطفی شهروندان، نسبت به تهیه طرح سازمان کالبدی بصری شهر تهران، اقدام نماید».
• در ماده 16 لایحه برنامه پنج ساله شهرداری تهران آمده است: «شهرداری تهران موظف است، به منظور خوانایی شهر، نسبت به تهیه طرح ساماندهی سیمای شبانه و روزانه و حفظ تشخص ها و نمادهای محلی با تأکید بر هویت معماری ایرانی – اسلامی، اقدام نماید».

4. به گفته آقای علی‌رضا دبیر، عضو هیات رئیسه شورا، «موضوع رسیدگی به رعایت اصول معماری اسلامی ایرانی در ساختمان‌ها براساس برنامه پنج ساله توسعه، به شورای عالی معماری وشهرسازی محول شده که تا کنون خروجی از کمیته مسئول دیده نشده است.» این گفته وی موضوعی صحیح و بجاست که متاسفانه همچون دیگر مستندات قانونی موجود در این راستا مغفول مانده است. شرح ماده مورد اشاره و برخی ضوابط مرتبط با این بیان بدین ترتیب است:

• در ماده 169برنامه پنجم توسعه، شورای عالی شهرسازی و معماری موظف شده است به منظور تدوین وترویج الگوهای معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی، با تشکیل کارگروهی مرکب از نمایندگان دستگاه‌های ذی‌ربط و صاحبنظران و متخصصان رشته‌های معماری، شهرسازی و حوزوی نسبت به انجام پژوهشهای کاربردی، سیاستگذاری، تدوین ضوابط و مقررات و ترویج الگوهای مورد نظر اقدام نماید. در تبصره 2 آن نیز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر دستگاههای آموزشی موظف شده است براساس توصیه‌های شورای عالی شهرسازی و معماری نسبت به بازنگری سرفصلها ومحتوای دروس مربوطه اقدام نمایند.
  
• در ماده 15 سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه، بر هویت بخشى به سیماى شهر و روستا، باز آفرینى و روزآمد سازى معمارى ایرانی- اسلامى، رعایت معیارهاى پیشرفته براى ایمنى بناها و استحكام ساخت و سازها تاکید شده است.
  
• بنا به پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی، شورایعالی شهرسازی و معماری ایران در تاریخ 2/7/1375 تصویب و مقرر نمود ظرف سال جاری اصول و ضوابط طراحی شهری و همچنین اصول و ضوابط معماری ساخت و ساز بناها بر اساس معیارها و ارزش‌های اسلامی با هدف رشد و اعتلای طراحی شهری و معماری اسلامی و ایرانی تهیه و به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری برسد.
  
• مطابق ماده 12 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسكن و شهرسازی موظف است ظرف چهارماه پس از ابلاغ این آیین‌نامه شرح خدمات طرح‌های جامع و تفصیلی، طراحی فضاهای شهری، طرح‌های هادی روستایی و همچنین متن دستور نقشه‌هایی را كه در شهرها توسط شهرداری‌ها، در روستاها توسط بنیاد مسكن انقلاب اسلامی و در شهرهای جدید توسط شركت عمران شهرهای جدید به متقاضیان احداث بنا داده می‌شود، به منظور رعایت اصول شهرسازی و معماری ایرانی ـ اسلامی، بازنگری، اصلاح و تكمیل نموده و پس از تصویب توسط كار گروه مسكن ابلاغ نماید.
  
• مطابق ماده 13 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، به منظور ارتقاء كیفی و صیانت از جریان طراحی معماری و اجرای ابنیه متناسب با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی بر كلیه طرح‌های معماری و شهرسازی به خصوص در ساختمان‌های دولتی و نهادهای عمومی مهم، شاخص و تأثیرگذار در سیمای شهرها و روستاها، كمیسیون معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی متشكل از وزیر مسكن و شهرسازی (به عنوان رئیس) و رؤسای سازمان‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت كشور، بنیاد مسكن انقلاب اسلامی، سازمان نظام مهندسی ساختمان و حداكثر سه نفر از رؤسای دانشكده‌های معماری و شهرسازی (با انتخاب وزیر علوم، تحقیقات و فناوری) و دو نفر از شهرداران (با انتخاب ورزیر كشور) و سه نفر از متخصصین رشته‌های معماری و شهرسازی معتقد به معماری ایرانی ـ اسلامی (با انتخاب رئیس كمیسیون) در وزارت مسكن و شهرسازی تشكیل می‌شود.
  
• مطابق ماده 15 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، كلیه دستگاه‌های اجرایی و شركت‌های دولتی كه به نوعی از بودجه عمومی دولت استفاده می‌كنند موظفند الگوهای معماری ایرانی ـ اسلامی را در طراحی و ساخت پروژه‌های اداری، آموزشی، درمانی و مسكونی لحاظ نمایند. طرح‌های معماری موضوع این ماده باید قبل از آغاز عملیات اجرایی به تأیید كمیسیون موضوع ماده 12 برسد.
  
• مطابق ماده 16 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسكن و شهرسازی موظف است با همكاری وزارت كشور و شهرداری‌ها نسبت به مطالعه، طراحی و ساخت پروژه‌های طراحی شهری (فضاهای شهری، میادین و محورها) با رویكرد الگوسازی در جهت احیاء و ترویج ارزش‌های فرهنگ معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی اقدام نماید.
  
• در ماده 20 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، دولت مكلف است از فرهنگ غنی ایرانی ـ اسلامی در حوزه معماری و شهرسازی و ارتقاء كیفیت طرح‌ها، توجه به مبانی و رعایت هویت ایرانی ـ اسلامی در كلیه طرح‌های شهرسازی، معماری و تولید مسكن صیانت نماید.
  
• بند اول ماده دوم فصل اول قانون نظام مهندسی و كنترل ساختمان، مصوب اسفند 1374 كه به تبیین اهداف و خط مشی های سازمان نظام مهندسی می‌پردازد، «تقویت و توسعه فرهنگ و ارزش‌های اسلامی در معماری و شهرسازی» را به عنوان اولین هدف معرفی نموده است.
  
• بند اول ماده 73 آیین‌نامه اجرایی قانون نظام مهندسی و كنترل ساختمان، مصوب بهمن 1375 كه به ا ختیارات و وظایف هیأت مدیره سازمان نظام مهندسی می‌پردازد، «برنامه‌ریزی در جهت تقویت و توسعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی در معماری و شهرسازی» را به عنوان اولیه وظیفه هیأت مدیره سازمان اعلام می‌كند.
  
• ماده 1 اساسنامه «مركز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری» منظور از تأسیس این مركز را «هماهنگ كردن، متمركز ساختن و اجرای برنامه‌های مطالعاتی و تحقیق در زمینه شهرسازی و معماری در كشور و تهیه ضوابط معیارها و آئین‌نامه‌های مربوط به ویژه در زمینه شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی و همچنین انجام راهنمائی‌های لازم در تهیه و اجرای طرح‌های شهرسازی و معماری متناسب با نیازهای كشور» ذكر نموده است.

5. در نهایت به سخنان آقای مهدی چمران رئیس شورا پرداخته می‌شود که در نوع خود قابل تامل است. وی در جریان بررسی طرح گفت: «هدف از ارائه این طرح تعیین شاخص برای نمای ساختمان‌ها نیست، بلکه می‌خواهیم استفاده یکسری از مصالحی که ضدمعماری اسلامی ایرانی است را منع کنیم و استفاه از مصالحی را که موافق با معماری ایرانی و اسلامی است مورد تشویق قرار دهیم. معماری اسلامی را هیچ‌گاه نمی‌توان تعریف کرد.

اگر 3 سال هم فرصت در نظر بگیرید، مشخصات معماری اسلامی را نمی‌توانید تدوین کنید، چرا که بعد از انقلاب اساتید معماری و حتی سازمان‌های مختلف در حال تهیه کردن این شاخص‌ها هستند که با وجود کارهای بسیار بزرگی که در این زمینه صورت گرفته، ولی نتیجه نهایی حاصل نشده است. در شورای عالی انقلاب فرهنگی کمیته‌ای متشکل از اساتید معماری کشور هر هفته گرد هم جمع می‌شوند و مباحث خوبی هم تهیه شده است، ولی در این جلسات هم به این نتیجه رسیده‌اند که اولین گام این است که آموزش معماری و شهرسازی باید اصلاح شود که این موضوع در حال انجام است.

این‌که گفته می‌شود طرح را به شهرداری بدهیم تاطی فرصتی 3 ماهه شاخص های معماری اسلامی را تدوین کند، مگر شهرداری در ساخت ساختمان‌های خودش اصول معماری ایرانی و اسلامی را رعایت می‌کند که حالا انتظار داشته باشیم ضوابط آن را تهیه و تدوین کند. متاسفانه درشرایط فعلی در ساخت و ساز به تنها چیزی که اهمیت داده نمی شود، نمای ساختمان است درحالی که نمای ساختمان علاوه بر جنبه زیبایی در پایداری ساختمان کاهش سرما و گرما و.. تاثیر بسزایی دارد.»


اما این بخش از مباحث شورای شهر و سخنان بیان شده توسط آقای چمران، حاوی مطالب و نکات بسیاری است که در روزهای اخیر موجب طرح نظرات بسیاری شده است. از جمله مهمترین نکات قابل تامل در این سخنان عبارتند از:

• چنان‌چه این طرح با هدف ساماندهی نمای ساختمان‌ها، بدون توجه به فضاها و روابط داخلی بنا و نیز روابط بناها با یکدیگر در مناسبات شهری مطرح شده بود، خود محل ایراد و اشکال بسیاری بود. اما همان‌طور ملاحظه می‌شود از نظر آقای چمران، هدف صرفا ممانعت از بکارگیری برخی مصالح به اصطلاح ضدمعماری اسلامی و تشویق نمونه‌های موافق است، مساله‌ای که شان این طرح را تا حد پیشنهاد چند متریال ساختمانی پایین آورده، به سازگاری و ناسازگاری مصالح با معماری اسلامی پرداخته است. آیا به‌راستی کامپوزیت ماده‌ای متضاد و آجر در هر طرح و شالوده‌ای موافق و سازگار با معماری اسلامی است؟ آیا با چنین دیدگاهی نسبت به تکنولوژی و فرآورده‌های مدرن، می‌توان در ترویج و گسترش معماری بومی موفق بود؟
  
• این‌گونه تاکید و پافشاری بر تعریف‌ناپذیری معماری و عدم امکان تدوین مشخصات آن چه نتیجه‌ای دارد؟ آیا عملا امر موهوم، پوچ و دست‌نایافتنی را در مقابل مدافعان و علاقمندان به این مقوله ترسیم نمی‌کند که شاه‌کلید آن جز در دست عده‌ای معدود، قابل حصول نیست؟ موضوع تعجب‌آورتر آنست که چگونه می‌توان با عدم ارائه تعریف، در مورد جزئی‌ترین عنصر ساختمانی یعنی مصالح آن حکم صادر کرد و آن را با برچسب ضدمعماری اسلامی- و نه ناسازگار با شرایط اقلیمی- رد کرد؟
  
• چه خوب بود که آقای مهندس چمران اندکی درباره کارهای بسیار بزرگ در تهیه شاخص‌های معماری اسلامی بیشتر توضیح می‌دادند. مباحث خوبی که هر هفته در شورای عالی انقلاب فرهنگی و در کمیته‌ای متشکل از اساتید معماری کشور تهیه شده است! هر چند برای بسیاری جایگاه قانونی این کمیته و صلاحیت اعضای آن در تدوین شاخص‌ها نیز محل بحث است. جالب آن که در نهایت در این جلسات هفتگی و پس از بحث‌های کارشناسی، به این نتیجه رسیده‌اند که اولین گام این است که آموزش معماری و شهرسازی باید اصلاح شود! آیا واقعا نتیجه چنین جلساتی باید چنین باشد؟ باور بفرمایید بنده در ایام دانشجویی نیز چنین تحلیل، اشکال و راهکاری را از اساتید بزرگوار و بی‌ادعای خودم هم شنیده بودم، بدون آنکه جلسات کذایی هفتگی برگزار گردد!
  
• اما این‌که شهرداری در ساخت ساختمان‌های خودش اصول معماری ایرانی و اسلامی را رعایت نمی‌کند، امری صحیح است که بیان آن توسط ایشان قابل تقدیر بوده، همت والایی را نیز از همین اعضا طلب می‌کند تا در نظارت و بازخواست تخلفات شهرداری مسئولانه‌تر برخورد نمایند.
  • اما در پایان اینکه اشاره به برخی محدودیت‌های اقلیمی و مسائل پایداری در پایان صحبت‌های آقای چمران، موارد بجایی است که می‌توانست بیشتر مورد تحلیل و تببین قرار گیرد و لااقل بخشی از انتقادات از این زاویه مورد اشاره قرار گیرد.

این‌که سرنوشت چنین طرح‌هایی با توقف‌های طولانی در کمیسیون‌ها و نتایج عملی آن در اجرا چه خواهد بود، مساله‌ای است که نیازمند گذر زمان است، اما وجود ضوابط و قوانین مختلف و همچنین تشکیل کارگروه‌ها و کمیته‌های مختلف نه تنها گره‌ای از مشکلات جاری نمی‌گشاید، بلکه خود باعث پیچیده‌تر شدن اوضاع نابسامان ساخت‌وساز شهری خواهد بود. آنچه در شرایط فعلی از مجموعه مدیریت شهری انتظار است، در درجه اول بهره‌گیری از توان علمی اندیشمندان و جامعه دانشگاهی کشور است تا از انجام بحث‌های کلی و غیرکارشناسی جلوگیری و احیانا از انجام اقدامات بی‌حاصل خودداری گردد. گام ضروری بعدی، نظارت و توجه بر حسن اجرای همان قوانین و ضوابط سلبی و ایجابی موجود است که در موارد متعددی رافع مشکلات بسیاری خواهد بود و لااقل در شرایط فعلی در تنظیم شرایط زندگی انسانی تاثیرگذار است. طبعا در مواردی نیز خلل قانونی در امور عمران شهری وجود دارد که نیازمند بحث‌های کارشناسی و صرف هزینه و زمان خواهد بود که در کنار اقدامات مذکور، قابل تدبیر و تدوین است.


منابع
1. دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، مقررات شهرسازی و معماری و طرحهای توسعه و عمران مصوب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران (از تاریخ تاسیس تا پایان شهریور 88)، تهران، نشر توسعه ایران، 1388.
2. دفتر تدوین و ترویج مقررات ملی ساختمان، قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، تهران، نشر توسعه ایران، 1385.
3. معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، مجموعه برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، تهران، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، 1389.
4. http://causar.gov.ir
5. http://shora.tehran.ir
6. http://www.tehran.ir

منبع: سایت خبری معماری نیوز