۱۳۹۱-۹-۳، ۰۱:۵۰ صبح
در ميان جامعه حرفه اي شهرسازي و معماري ايران اختلاف نظر جدي در مورد جايگاه طراحي شهري وجود دارد، اين اختلاف كه مي تواند منشا بسياري منافع نظري و عملي شود متاسفانه آنچنان كه بايد به عرصه بحث و گفتگو نيامده است، مقدمه نسبتا طولاني اين نوشتار سعي در ايجاد چارچوبي براي شكل گيري اين بحث دارد، براي آغاز اين بحث اين مسئله جنجالي كه" آيا طراحي شهري زير مجموعه معماري است؟" مورد بررسي قرار گرفته است.
اول باید شرایط جواب این مسئله را درنظر گرفت، خیلی مهم است که بدانیم گزاره هایی که در جواب این سوال می آیند در مورد یک "واقعیت" حرف نمی زنند. یعنی مثلا اگر کسی بگوید طراحی شهری بخشی از معماریست به معنای دقیق کلمه دروغ نگفته است بلکه نوع نگاه او به مسئله اینگونه است، این سوال در لایه تئوری مطرح می شود و جواب می گیرد یعنی برخلاف اینکه برای مثال، ما می توانیم بفهمیم که آیا واقعا درخت سیب ، سیب می دهد ما نمی توانیم در همین سطح از يقين در مورد طراحی شهری و معماری سخن بگوییم.
هرچند مد و به اصطلاح زیباتر گرایش های علمی در تمام علوم بر دانشمندان تاثیر انکار ناپذیری دارد، هیچگاه برای توجیه یک مسئله علمی این مسئله بر اساس رای گیری نتیجه گیری نمی کنند! در حال حاضر البته عمده متخصصان طراحی شهری این زمینه را بخشی از معماری نمی دانند و معتقد به تفاوت های جدی هستند اما اکثریت بودن موجب استدلالی در راستای ادعا نیست. شاید اگر ماجرای گالیله و صدها داستان مشابه در طول تاریخ رخ نمی داد به صورت هنجاری رای اکثریت هم واجد ارزش مي¬بود،
پس سوال اول اینجاست که چه چیزی معیار سنجش استدلال های گوناگون است؟ در علم، کارایی (توجیه و پیش بینی پدیده-ها)، و خلاصه و ساده¬تر بودن، دو ارزش بسیار مهم برای سنجش تئوری ها هستند، البته مانند هر استدلال دیگر (این مسئله در ایران خیلی باید یادآوری شود) عقلانیت پیش فرض استدلال است ( متاسفانه شبه استدلالاتی مانند اینکه من از تنگی چشم فیل فهمیدم آنان که غنی ترند محتاج ترند!!!در فرهنگ ما بسیار جا افتاده است.
پس دو گروهی که می گویند طراحی شهری بخشی از معماری هست و مخالفان آن باید استدلالهای کارا و ساده ارائه کنند و صرف بیان نظر این و آن هرچند برای بالابردن دانش ضروریست اما تا زمانی که گوینده دفاعی از نظر نکند کافی نیست. )دقت کنید ما در معماری و شهرسازی پیغمبر نداریم كه حرف اورا بي چون و چرا بپذيريم (
در پایان این مقدمه باز هم بر عقلانیت استدلال تاکید می کنم، این عقلانیت برای مثال، باید به استدلالی ناخودمتناقض ختم شود، مصادیق، و مثال ها، استدلالها از ابتدا تا انتها نباید موجب رد یکدیگر شوند. اما یک تئوری به سبب کاربرد آن باید بتواند در عمل و تجربه سنجیده شود، یعنی مجموع یک تئوری را باید بتوان تحت شرایطی رد و یا تایید کرد، برای این مثال خاص مورد بحث، این بدان معناست که این بحث نباید عرصه ادعاهای "انکارناپذیر" شود، هرچند در خود این جملات که طراحی شهری بخشی از معماریست و طراحی شهری از معماری جداست هیچ ارجحیت ذاتی بر یکدیگر وجود ندارد، اما تعریف واژه ها و روابط میان اجزای استدلال باید به نحوی باشد که بتواند سنجیده شود (البته سنجیدن آن لزوما کار تئوری پرداز نیست) تا ارجحیت استدلال ها معلوم شود. با وجود تمام تلاش ها البته اشتباه در استدلال امری رایج است، در میان دوستان بسیار رایج است که معماری و طراحی شهری را بر اساس فعالیت معمار و طراح شهری تعریف می کنند، این استدلال زمانی منطقی است که همگان بر سر مصادیق معماران و طراحان شهری توافق داشته باشند و این دو گروه هم پا در کفش هم نکنند!
چرا بهتر است طراحی شهری را شاخه ای از معماری ندانیم؟
به نظر می آید مهمترین چیزی که می تواند میان دو حیطه دانش بشری مرزی ایجاد کند تفاوت در فکر و گزاره هاست، فکر طراحی شهری با فکر معماری تفاوت دارد، (آنچیزی را که طراحی شهری می نامند و آنچیزی را که معماری می نامند در این متن مد نظر من است يعني به سخن ديگر اين بحث در پي تدوين نظريه¬اي هنجاري است و نه اثباتي كه وضع موجود را تئوريزه كند و نه آنچيزي كه بايد باشد) در طراحی شهری و فرآیند شکل دهی به فضاهای عمومی شهر همواره با کاری گروهی روبرو هستیم، چون کسانی که بازیگران موثر در شهر هستند متعدد می باشند، در طراحی شهری فرم به خودی خود ارزشی ندارد و این ارزش بر اثر رابطه فرم با اذهان شهروندان ایجاد می شود در واقع هدف اصلی طراحی شهری رضایتمندی شهروندان است، طراحی شهری که برای شکل دهی به فضاهای عمومی شهرها ایجاد شده است چون فرآیندی گروهی است باید فرآیندی معقول نیز باشد چرا که عقل عامل ارتباط افراد است، بر این اساس فرآیند تولید فرم در طراحی شهری به اصطلاح باز است و باید برای گروههای درگیر قابل فهم و اصلاح باشد، اما مثلا در معماری آیا قابل قبول است که اثر هنری یک معمار بزرگ را یک شهروند ساده اصلاح کند؟ معماري به عنوان هنر هرچند به برخي حدود عقلاني و كاركردي محدود است اما عرصه تجلي احساس و توليد زيبايي توسط معمار است. در طراحی شهری، شهر و فضای عمومی آن مجموع فرم های بیرونی بناها و فضاهای عمومی نیست و ابعاد بسیار پیچیده اجتماعی در آن دخیل است، در واقع دانش طراحی شهری در بسیاری موارد از روان شناسی و جامعه شناسی، اقتصاد و حقوق و دانش های دیگر مجبور است پیروی کند (امروزه حتي در برخي از شناخته شده ترين نظريه¬ها طراحي شهري زير مجموعه¬اي از علوم انساني در نظر گرفته مي¬شود) پس بنا به اصل صرفه جویی به جای اینکه دانشی بدون کارایی گسترده شود می تواند دو دانش با کارایی بالاتر را تولید کرد بنا به اصل صرفه جويي همچنين، اين دانش مي¬تواند و بايد از دانش هاي پيراموني استفاده كند و بر اين اساس طراحي شهري را دانش ميان رشته¬اي مي¬دانند.
امروزه برای تولید فضاهای موفق عمومی ناگزیر فرآیند طراحی شهری از معماری (البته از نظر تاریخی از برنامه-ریزی شهری) جدا شده است. فرآیند طراحی شهری در بستری رخ می¬دهد و در راستای ارتقای ارزش های این بستر بدون انتها ادامه دارد، شکل هیچ شهری حتی بافت¬های تاریخی شهرها را نمی توان شکل پاياني آن دانست و بعد از آن احتمالا چندین طراح دیگر درگیر همان شکل ها و فضاها خواهند شد. البته معماری هم می تواند زمینه¬گرا باشد اما اینجا فقط بحث زمینه گرایی نیست پایان طراحی شهری برای یک فضای عمومی اساسا حرف غیر منطقی است در حاليكه براي طراحي معماري يك پايان مشخص مفروض است.
فراورده طراحی شهری اساسا از معماری جدا هستند، امروزه مدیران شهری برای تولید فضای عمومی، مجموعه¬ای از سیاستها و دستورالعمل¬ها و استرات‍ژی¬ها را می¬خواهند این فرآورده در بسیاری از موارد قطعی نیست و (what if)ها برای آینده طرح تعیین تکلیف می¬کنند حتي در برخ از پروژه¬ها همين سياست ها محصول نهايي طراحي شهري است بدون اينكه فضايي طرح كالبدي قطعي داشته باشد سعي در ارتقاي شكل¬گيري شهر مي¬شود.
در نهایت این تفاوت¬ها نیاز به شاخه¬ای از دانش را ایجاد می¬کند که البته به معماری و برنامه¬ریزی شهری شباهت¬هایی دارد اما چون از بسیاری از دانش آن شاخه¬ها استفاده نمی-کند و از طرف دیگر از برخی دانش¬های دیگر مجبور است استفاده کند بهتر است شاخه ای جدا در نظر گرفته شود تا کاراتر باشد.
اول باید شرایط جواب این مسئله را درنظر گرفت، خیلی مهم است که بدانیم گزاره هایی که در جواب این سوال می آیند در مورد یک "واقعیت" حرف نمی زنند. یعنی مثلا اگر کسی بگوید طراحی شهری بخشی از معماریست به معنای دقیق کلمه دروغ نگفته است بلکه نوع نگاه او به مسئله اینگونه است، این سوال در لایه تئوری مطرح می شود و جواب می گیرد یعنی برخلاف اینکه برای مثال، ما می توانیم بفهمیم که آیا واقعا درخت سیب ، سیب می دهد ما نمی توانیم در همین سطح از يقين در مورد طراحی شهری و معماری سخن بگوییم.
هرچند مد و به اصطلاح زیباتر گرایش های علمی در تمام علوم بر دانشمندان تاثیر انکار ناپذیری دارد، هیچگاه برای توجیه یک مسئله علمی این مسئله بر اساس رای گیری نتیجه گیری نمی کنند! در حال حاضر البته عمده متخصصان طراحی شهری این زمینه را بخشی از معماری نمی دانند و معتقد به تفاوت های جدی هستند اما اکثریت بودن موجب استدلالی در راستای ادعا نیست. شاید اگر ماجرای گالیله و صدها داستان مشابه در طول تاریخ رخ نمی داد به صورت هنجاری رای اکثریت هم واجد ارزش مي¬بود،
پس سوال اول اینجاست که چه چیزی معیار سنجش استدلال های گوناگون است؟ در علم، کارایی (توجیه و پیش بینی پدیده-ها)، و خلاصه و ساده¬تر بودن، دو ارزش بسیار مهم برای سنجش تئوری ها هستند، البته مانند هر استدلال دیگر (این مسئله در ایران خیلی باید یادآوری شود) عقلانیت پیش فرض استدلال است ( متاسفانه شبه استدلالاتی مانند اینکه من از تنگی چشم فیل فهمیدم آنان که غنی ترند محتاج ترند!!!در فرهنگ ما بسیار جا افتاده است.
پس دو گروهی که می گویند طراحی شهری بخشی از معماری هست و مخالفان آن باید استدلالهای کارا و ساده ارائه کنند و صرف بیان نظر این و آن هرچند برای بالابردن دانش ضروریست اما تا زمانی که گوینده دفاعی از نظر نکند کافی نیست. )دقت کنید ما در معماری و شهرسازی پیغمبر نداریم كه حرف اورا بي چون و چرا بپذيريم (
در پایان این مقدمه باز هم بر عقلانیت استدلال تاکید می کنم، این عقلانیت برای مثال، باید به استدلالی ناخودمتناقض ختم شود، مصادیق، و مثال ها، استدلالها از ابتدا تا انتها نباید موجب رد یکدیگر شوند. اما یک تئوری به سبب کاربرد آن باید بتواند در عمل و تجربه سنجیده شود، یعنی مجموع یک تئوری را باید بتوان تحت شرایطی رد و یا تایید کرد، برای این مثال خاص مورد بحث، این بدان معناست که این بحث نباید عرصه ادعاهای "انکارناپذیر" شود، هرچند در خود این جملات که طراحی شهری بخشی از معماریست و طراحی شهری از معماری جداست هیچ ارجحیت ذاتی بر یکدیگر وجود ندارد، اما تعریف واژه ها و روابط میان اجزای استدلال باید به نحوی باشد که بتواند سنجیده شود (البته سنجیدن آن لزوما کار تئوری پرداز نیست) تا ارجحیت استدلال ها معلوم شود. با وجود تمام تلاش ها البته اشتباه در استدلال امری رایج است، در میان دوستان بسیار رایج است که معماری و طراحی شهری را بر اساس فعالیت معمار و طراح شهری تعریف می کنند، این استدلال زمانی منطقی است که همگان بر سر مصادیق معماران و طراحان شهری توافق داشته باشند و این دو گروه هم پا در کفش هم نکنند!
چرا بهتر است طراحی شهری را شاخه ای از معماری ندانیم؟
به نظر می آید مهمترین چیزی که می تواند میان دو حیطه دانش بشری مرزی ایجاد کند تفاوت در فکر و گزاره هاست، فکر طراحی شهری با فکر معماری تفاوت دارد، (آنچیزی را که طراحی شهری می نامند و آنچیزی را که معماری می نامند در این متن مد نظر من است يعني به سخن ديگر اين بحث در پي تدوين نظريه¬اي هنجاري است و نه اثباتي كه وضع موجود را تئوريزه كند و نه آنچيزي كه بايد باشد) در طراحی شهری و فرآیند شکل دهی به فضاهای عمومی شهر همواره با کاری گروهی روبرو هستیم، چون کسانی که بازیگران موثر در شهر هستند متعدد می باشند، در طراحی شهری فرم به خودی خود ارزشی ندارد و این ارزش بر اثر رابطه فرم با اذهان شهروندان ایجاد می شود در واقع هدف اصلی طراحی شهری رضایتمندی شهروندان است، طراحی شهری که برای شکل دهی به فضاهای عمومی شهرها ایجاد شده است چون فرآیندی گروهی است باید فرآیندی معقول نیز باشد چرا که عقل عامل ارتباط افراد است، بر این اساس فرآیند تولید فرم در طراحی شهری به اصطلاح باز است و باید برای گروههای درگیر قابل فهم و اصلاح باشد، اما مثلا در معماری آیا قابل قبول است که اثر هنری یک معمار بزرگ را یک شهروند ساده اصلاح کند؟ معماري به عنوان هنر هرچند به برخي حدود عقلاني و كاركردي محدود است اما عرصه تجلي احساس و توليد زيبايي توسط معمار است. در طراحی شهری، شهر و فضای عمومی آن مجموع فرم های بیرونی بناها و فضاهای عمومی نیست و ابعاد بسیار پیچیده اجتماعی در آن دخیل است، در واقع دانش طراحی شهری در بسیاری موارد از روان شناسی و جامعه شناسی، اقتصاد و حقوق و دانش های دیگر مجبور است پیروی کند (امروزه حتي در برخي از شناخته شده ترين نظريه¬ها طراحي شهري زير مجموعه¬اي از علوم انساني در نظر گرفته مي¬شود) پس بنا به اصل صرفه جویی به جای اینکه دانشی بدون کارایی گسترده شود می تواند دو دانش با کارایی بالاتر را تولید کرد بنا به اصل صرفه جويي همچنين، اين دانش مي¬تواند و بايد از دانش هاي پيراموني استفاده كند و بر اين اساس طراحي شهري را دانش ميان رشته¬اي مي¬دانند.
امروزه برای تولید فضاهای موفق عمومی ناگزیر فرآیند طراحی شهری از معماری (البته از نظر تاریخی از برنامه-ریزی شهری) جدا شده است. فرآیند طراحی شهری در بستری رخ می¬دهد و در راستای ارتقای ارزش های این بستر بدون انتها ادامه دارد، شکل هیچ شهری حتی بافت¬های تاریخی شهرها را نمی توان شکل پاياني آن دانست و بعد از آن احتمالا چندین طراح دیگر درگیر همان شکل ها و فضاها خواهند شد. البته معماری هم می تواند زمینه¬گرا باشد اما اینجا فقط بحث زمینه گرایی نیست پایان طراحی شهری برای یک فضای عمومی اساسا حرف غیر منطقی است در حاليكه براي طراحي معماري يك پايان مشخص مفروض است.
فراورده طراحی شهری اساسا از معماری جدا هستند، امروزه مدیران شهری برای تولید فضای عمومی، مجموعه¬ای از سیاستها و دستورالعمل¬ها و استرات‍ژی¬ها را می¬خواهند این فرآورده در بسیاری از موارد قطعی نیست و (what if)ها برای آینده طرح تعیین تکلیف می¬کنند حتي در برخ از پروژه¬ها همين سياست ها محصول نهايي طراحي شهري است بدون اينكه فضايي طرح كالبدي قطعي داشته باشد سعي در ارتقاي شكل¬گيري شهر مي¬شود.
در نهایت این تفاوت¬ها نیاز به شاخه¬ای از دانش را ایجاد می¬کند که البته به معماری و برنامه¬ریزی شهری شباهت¬هایی دارد اما چون از بسیاری از دانش آن شاخه¬ها استفاده نمی-کند و از طرف دیگر از برخی دانش¬های دیگر مجبور است استفاده کند بهتر است شاخه ای جدا در نظر گرفته شود تا کاراتر باشد.
برهوتشان را آباد می کنیم...باشد تا شهر درونمان آرام گیرد!!
