همدان؛ دروازه تاریخ و پایتخت تاریخ و تمدن ایران

آن گاه كه تمدن و شهرنشيني، مرحله تازه‌اي را در 25 سده پيش آغاز كرد، دامنه‌هاي الوند و زاگرس به خاطر ويژگي‌هاي بي­مانندش، بيش از هر نقطه ديگر، به عنوان كانون تمدن و استقرار نمادهاي زندگي شهرنشيني مورد توجه حاكمان قرار گرفت. هر يك از آثار به جاي مانده از دوره‌هاي گوناگون كهن زيستي، راوي رخدادهاي شگفت انگيزي است كه بررسي پيرامون آنها روشنگر شيوه حكومت داري از يك سو و نوع زيست انسان‌ها از ديگر سو است. سنگ نبشته‌هاي موجود در مكاني با عنوان گنجنامه افتخاري بزرگ براي اين ديار است كه بر يگانگي پروردگار گواهي مي‌دهد: ((خداي بزرگ است اهورا مزدا، كه اين سرزمين را آفريد...))

كاوش‌هاي باستان شناسي در تپه‌هاي گيان در نهاوند و بابا كمال و داستان هجرت حيقوق نبي به تويسركان از دلايل محكمي بر قدمت اين سرزمين است. پروفسور گريشمن، باستان شناس شهره فرانسوي در پژوهش هاي خويش به اين باور رسيده كه هگمتانه، پيش از آن (( اكسايا )) شهر كاسي‌ها خوانده مي‌شد و استقرار نخستين دولت ايراني توسط مادها در هگمتانه، آن را شهره عالم كرد.

نام همدان برگرفته از هگمتانه پارسي باستان است كه در كتيبه بيستون توسط داريوش هخامنشي ضبط شده است. اين نام در زبان يوناني اكباتان ذكر شده است. ژرك دومرگان محقق فرانسوي مي‌نويسد: تنها شهر مهم اين ناحيه بدون شك شهر همدان و اكباتان باستاني، پايتخت مادهاست كه هرودت آن را ديده و در كتيبه‌هاي ميخي اكباتانه است. همدان قدمتی بیش از 3 هزار سال دارد و هرودت مورخ معروف یونانی مبنای این شهر را به دیااكو، نخستین شهریار ماد نسبت می‌دهد. در آن زمان همدان را به نام هگمتانه(محل اجتماع) و سپس اكباتان می نامیدند. در سال 550 ق. م این شهر به دست كوروش، پادشاه هخامنشی به تصرف در آمد و در دوران هخامنشی، اسكندر، اشكانیان و ساسانیان از شهر همدان به عنوان پایتخت تابستانی استفاده می كردند. در دهه دوم هجرت و پس از فتح نهاوند، مردم استان به دین مبین اسلام تشرف پیدا كردند.

هگمتانه از دو واژه هنگ و متانا تشكيل شده است و به معني محل اجتماع است. اين در تورات اخمثا مركب از هاخاي زندي ثاناي پالي آمده كه شعبه‌اي از زبان سانسكريت است و ثانا به معني استان فارسي يا محل و مكان است و اخمثار را به شهر دوستي ترجمه كرده‌اند. زيرا شاهان ايران در تابستان دوستان خود را به اين شهر دعوت مي‌كردند. بر روي سكه‌هاي دوره ساساني ضرب شده در همدان، نام شهر را به صورت دهم كه مخفف اهمتنا است ديده مي‌شود و در متون اسلامي نيز نام شهر به صورت همدان ديده مي‌شود.

هگمتانه پایتخت هفت دودمان:

مادها: قصری مشهور به هفت‌حصار در آن ساختند همچون قصر عجایب هفتگانه‌ی بابل. پادشاهان آن دیاکو، فرورتیش، هووخشتره و اژی‌دهاک و این اوج شکوه هکمتانه بود که به پرجمعیت‌ترین و پررونق‌ترین شهر دنیای زمان خود تبدیل شده بود

هخامنشیان: پایتخت تابستانی، ضرابخانهٔ هخامنشیان، صدور نخستین فرمان حقوق بشر به دست کوروش کبیر و ملجا استر و مُردِخای تا در نهایت آمدن نام همدان به نام احمتا در تورات عهد عتیق...

سلوکیان: اقامتگاه حکومتی جانشینان اسکندرمقدونی که حدود یک سده بر قسمتی از ایران تجزیه شده حکومت داشتند.

اشکانیان: پایتخت تابستانی

ساسانیان: پایتخت تابستانی

سلجوقیان: در سده ششم هجری سلجوقیان مرکز خود را از بغداد به این شهر منتقل کردند و مدت پنجاه سال این شهر پایتخت سلجوقیان بود

زندیان: علی مرادخان -خواهرزاده کریم خان- والی همدان شد که پس از مرگ کریمخان ادعای استقلال طلبی داشت و همدان را مرکز و پایتخت خود قرار داد. به نام خود سکه ضرب نمود. و شش سالی در برابر شاه قاجار مقاومت کرد.

آرامگاه بوعلي

طرح و نقشه گنبد آرامگاه بوعلي با توجه به سبك معماري قرني كه حكيم در آن مي زيسته و از روي قديمي‌ترين بناي تاريخ در عصر اسلام در ايران يعني بناي معظم گنبد قابوس كه يكي از شاهكارهاي معماري به شمار مي‌رود اقتباس شده است، اما به جاي 10 ترك در اينجا 12 ترك منظور شده است و بيانگر 12 رشته علوم و دانش‌هاي عصر ابن سينا است كه اين دانشمند بزرگ در آن‌‌ها تبحر داشته است. در بالاي ديوارهاي داخلي محوطه آرامگاه، 20 قصيده معروف عينبه كه از آثار شيواي ابن سينا در حكمت و فلسفه است روي چهل لوح سنگ مرمر به خط ثلث مرقوم است. ساختمان آرامگاه بوعلي به شماره 1869 در تاريخ 12 ارديبهشت 1376 به ثبت آثار ملي رسيده است.

آرامگاه باباطاهر

بناي اصلي آرامگاه در مربعي به ابعاد 10 در 10 مترمربع است كه از مجموع منشورهايي تشكيل شده كه داراي مدخل‌هاي ورودي و منفذهاي نور است و با كلاف‌هاي بتوني داخلي استحكام و دوام آن كاملاً تأمين شده است. بيست و چهار دو بيتي از سروده‌هاي بابا طاهر روي بيست و چهار قطعه سنگ مرمر در قسمت پائين اطراف داخلي جايگاه نصب شده است. ساختمان آرامگاه باباطاهر در تاريخ 21 ارديبهشت ماه 1376، به شماره 1870 به ثبت ملي رسيده است.

كتيبه‌هاي گنجنامه و دره‌هاي اطراف

گنجنامه در يكي از دامنه‌هاي كوهستان الوند و به فاصله 5 كيلومتري جنوب غربي همدان در دره مصفاي عباس آباد قرار دارد. در نزديكي گنجنامه، چشم انداز زيبايي از آبشار گنجنامه و دره‌هاي سرسبز عباس آباد، تاريك دره و كيوارستان ديده مي‌شود.

به سبب آنكه هگمتانه پايتخت تابستاني هخامنشيان بوده و در مسير جاده شاهي قرار داشته است. داريوش اول هخامنشي پس از اتمام كار سنگ نبشته‌هاي بيستون دستور نقر كتيبه كنوني گنجنامه را داده است. پس از او فرزندش خشايار شاه نيز به پيروي از او كتيبه‌اي در سمت راست و كمي پايين‌تر از سنگ نبشته پدر بر جاي گذارده است.

هر يك از اين كتيبه‌ها به يك زبان در سه ستون و 20 ستون و 20 سطر بر روي صخره‌اي بزرگ حك شده‌اند كه در ستون دست چپ متن فارسي باستان، ستون وسط عيلاي يا شوشي و ستون دست راست كتيبه‌ها به زبان بابلي يا اكدي و به خط ميخي يا هخامنشي است.

ابن فقيه همداني در سال 290 هجري در كتاب اخبارالبدان خود ار آن به عنوان تب نابر نام برده است. اسامي ديگر آن عبارتند از سنگ نبشته، نبشت خدايان، كتيبه‌هاي الوند، جنگ نامه و گنج نامه.

اين اثر طي شماره 92 مورخ 15/10/ 1310 در فهرست آثار تاريخي و ملي ايران به ثبت رسيده است.

گنبد علويان

اين بنا از لحاظ هنر گچبري و آجركاري از آثار ارزشمند و كم نظير سده‌هاي مياني دوره اسلامي و ظاهر آن شبيه گنبد سرخ مراغه است كه بايد گنبد علويان همدان را از انبيه دوره قرن شش سلجوقي به شمار آورد.

بناي بسيار ارزشمند گنبد علويان كه همه ساله مورد بازديد گروه‌هاي كثيري از مسافران و بازديد كنندگان اعم از ايراني و خارجي قرار مي‌گيرد، با وضعيتي بسيار نامناسب درون محوطه حياط يك مدرسه راهنمايي دخترانه واقع شده و علي رقم پيگيري‌هاي مستمر، آزاد سازي آن ميسر نشده است.

بقعه استر و مردخاي

از جمله يادمان‌هاي مذهبي به جاي مانده از قوم كليمي در همدان، بقعه آرامگاه استر و مردخاي است. اين مكان همه ساله پذيراي زائران كليمي و بازديدكنندگان زيادي از نقاط مختلف جهان است و زائران كليمي در ايامي ويژه، مراسم مذهبي خويش را در اين مكان اجرا مي‌كنند.

اين بناي چهارگوش آجري با گنبدي بر فراز آن، يادگاري است از قرن هفتم هجري قمري كه به دستور ارغون شاه مغول بر پايه‌هاي بناي قديمي تر بنا نهاده شده و ورودي اين آرامگاه در سنگي كوتاهي است كه توسط كلون باز و بسته مي‌شود و به جهت ارتفاع اندك اين در، بايد خميده وارد آرامگاه شد.

مجسمه شيرسنگي

يكي از يادمان‌هاي تاريخ باستان در شهر همدان مجسمه شيرسنگي است كه در انتهاي خيابان 12 متري سنگ شير و در وسط ميدان مربع شكلي به همين نام قرار گرفته است.

تپه‌اي كه در حال حاضر مجسمه شيرسنگي بر روي آن واقع شده، تپه‌اي باستاني است. زيرا تابوتي متعلق به دوره اشكاني از آن محل كشف شده است و فعلاً در موزه تپه هگمتانه نگهداري مي‌شود.

تاريخ ساخت مجسمه شيرسنگي مورد اختلاف است، ولي از نوع حجاري مجسمه و نزديكي آن به باروي اشكانيان و كشف تابوت دوره اشكاني از آن محل، چنين بر مي‌آيد كه به دوره اشكانيان مربوط است.

اين اثر در تاريخ 25/10/1310 و به شماره 93 در فهرست آثار ملي و تاريخي و ملي ايران به ثبت رسيده است.

محوطه باستاني هگمتانه

محوطه باستاني هگمتانه با مساحتي قريب به چهار هكتار، در داخل بافت كهن شهرهمدان قرار دارد. سابقه مطالعات اوليه و بررسي‌هاي باستان شناسي اين محوطه به اواخر قرن 19 برمي‌گردد و طي اين مطالعات محققان آن را پايتخت مادها تشخيص داده‌اند كه در روايات منسوب به هرودوت يوناني به آن اشاره شده است.

محوطه باستاني هگمتانه كه طي شماره 28 در تاريخ 24/6/1310 به ثبت آثار ملي كشور درآمده است و به لحاظ دستاوردهاي باستان شناسي و نقش تعيين كننده در شناخت تمدن باستاني ايران، از اهميت فوق العاده‌اي برخوردار است. از سويي مقدمات ثبت اين اثر در فهرست جهاني يونسكو نيز فراهم شده است.

از ديگر آثار تاريخي همدان مي توان به موزه تاريخ طبيعي همدان، موزه هگمتانه، ميدان امام خميني و بازار قديمي اشاره كرد.

مفاخرهمدان

مركز استان همدان از گذشته‌هاي دور مهد پرورش بزرگان و عالمان از جمله باباطاهر، عين القضات، ابوعلي سينا، خواجه رشيد الدين فضل، سعد سلمان، قوام الدين در گزيني، فخرالدين اعلاء الدوله عربشاه، ابوالعلاء همداني، ميرسيد محمد همداني، خواجه نصير الدين همداني، مير معزالدين محمد امامي، رفيع الدين عليشاه مفرد، ابن فقيه، شيخ شرف الدين درگزيني، عباس بن مشكويه، بديع الزمان، كليم همداني، غلام شمس، مفتون و ميرزاده عشقي بوده است.

سلام

آموزنده و مفید بود. اگر امکان دارد چند تا عکس مرتبط به مطلب تان اضافه نمایید.

با تشکر