« شهر سازي » در فرايند تحولات جهاني

زندگي در جوامع شهري هر چند که از مزيت هايي برخوردار است ، اما عاري از مشکلات و تنگناهاي زيستي نيست . بسياري از اين مشکلات و تنگناها به ويژه در جوامع بزرگ شهري و کلانشهرها عمدتاً از بي توجهي به اصول و معيارهاي نوين شهرسازي و ملزومات ايجاد بستر مناسب زندگي و ارزش هاي کمي و کيفي در آنها ناشي مي شود که نمود آنها مي تواند در عرصه هاي تأمين مسکن مناسب ، فضاهاي خدماتي – رفاهي ، تأسيسات زيربنايي ، سفرهاي روزانه ، مسائل زيست محيطي و . . . بازتاب داشته باشد . بررسي و رفع اين مشکلات و تنگناها با بهره گيري از دانش « شهرسازي » ميسر شده است که با تکيه بر ابعاد و سيطره جامع خود و به خدمت گرفتن ساير علوم ، به تبيين و تعيين راهکارهاي مناسب در تأمين نيازهاي زيستي شهروندان مي پردازد و از جنبه هاي کمي و کيفي نحوه تأمين اين نيازها را مد نظر قرار مي دهد .

در واقع ، « شهر سازي » را مي توان جزو فعاليت ها و علومي به شمار آورد که با زندگي روزمره و لحظه اي انسان ها ارتباط دارد و آثار آن در نحوه « سکونت» و « کار و فعاليت » و « گذراندن اوقات فراغت » شهروندان ملموس و آشکار است . از اين روست که « شهرسازي » را مي توان دانشي تلقي کرد که تلاش دارد رابطه اي متعادل بين « انسان » ، « فعاليت » و « فضا – مکان » ايجاد نمايد . تحقق اين تلاش ، بدون « برنامه ريزي » ميسر نيست . بر همين مبنا ، همان طور که در برنامه ريزي ، ابعاد مختلف زندگي و جوامع انساني با بهره گيري از دستاوردهاي علومي چون اقتصاد ، جامعه شناسي ، مردم شناسي ، بوم شناسي ، اقليم شناسي و . . . مورد مطالعه و بررسي قرار مي گيرد ، در شهرسازي ، نيز تمامي اين ابعاد ، بايد مد نظر قرار داده شود تا با شناسايي و تحليل واقعيت هاي موجود ، تمهيدات ايجاد بستر مناسب زندگي براي ساکنان شهرها فراهم آيد . البته دانش « شهرسازي » در فرايند تاريخي خود ، آزمون هاي فراواني را پشت سر نهاده و در نتيجه اين آزمونها ، به تجارب و دستاوردهاي جهاني چشمگيري نيز دست ، يافته است . در اين زمينه ، « شهرسازي » همواره تابعي از تحولات سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي و . . . کشورها بوده و از « برنامه ريزي » هاي آنها در زمينه هاي مختلف تأثير پذيرفته است . بررسي اين روند و تأثير پذيري از تحولات جهاني نشان مي دهد که با آغاز تحولات بزرگ سياسي ، اجتماعي و اقتصادي . . . در نيمه دوم قرن بيستم ، شهرسازي نيز به شدت در کشورهاي جهان تحول يافته و نگرش هاي نويني در آن شکل گرفته است . از سويي ، گسترش جنبش هاي صلح طلبي و حفاظت محيط زيست و تأکيد بر توسعه پايدار و نگره پسا مدرنيسم و از سوي ديگر ، فروپاشي اردوگاه سوسياليسم و پيدايش انديشه هاي نئو ليبراليسم و سوسيال دموکراسي نوين و تأکيد بر مشارکت عمومي در امر توسعه و . . . از جمله مهمترين عواملي هستند که موجب دوري از برنامه ريزي سنتي و روش هاي آمرانه و تک بعدي و از بالا نگر شده است . درواقع ، تجارب دولت هاي خلقي و برنامه ريزي متمرکز در کشورهاي سوسياليستي و همچنين تجارب دولت هاي « رفاه » و « حداقل » در کشورهاي سرمايه داري نشان داد که فرايند برنامه ريزي و تصميم گيري براي تعيين سرنوشت جوامع انساني و صدور حکم قطعي بر اساس آن ، بسيار پيچيده تر و مهمتر از آن است که بتوان از طريق اقتدار دستگاه دولتي و فن سالاران و تکيه بر قوانين بازار آزاد ، آن را به سمت اهداف عالي انساني و تأمين نيازهاي انبوه نسل هاي موجود و آتي هدايت کرد . اين تجارب ناشي از تحولات بزرگ جهاني ، آموزنده هاي ارزنده اي را پيش روي دانش « برنامه ريزي » و « طراحي شهري » قرار داده که عمده ترين آنها را مي توان به شرح زير بر شمرد : 1 – ماهيت شهرها و زندگي در جوامع شهري بسيار پيچيده تر از آن است که پيشتر در چارچوب نظريه هاي شهرسازي به طور حتم و يقين بيان شده است . 2 – امکانات شناختي ، علمي و فني شهرسازي براي دخالت در ساختار فيزيکي و عملکردي شهر ، تغيير و بهبود آن ، بسيار محدودتر از تصورات شيوه هاي پيشين است . 3 – ميزان و نحوه مداخله در ساختار و عملکرد شهرها مقوله بسيار حساسي است و با عوارض و احتمالات پيش بيني نشده اي همراه است که مي تواند به ابعاد و مسائل جديدي منجر شود . 4 – شهرها بزرگ ترين مراکز زيستي وزندگي اجتماعي انسان ها محسوب مي شوند و به همين دليل ، تحقق هر گونه برنامه ريزي و مداخله اي در آنها بدون مشارکت و همکاري جمعي ميسر نخواهد بود . با دستيابين به چنين تجارب و آموزه هايي ، دانش « شهرسازي » در کمتر از نيم قرن ، به سرعت مورد بازنگري و بازسازي قرارگرفته و با کنار نهاده شدن ديدگاه ها و شيوه هاي گذشته ، رويکردهاي نويني در آن شکل گرفته است . فرايند برنامه ريزي و طرح ريزي در هر يک از اين رويکردها متأثر از تحولات و ويژگي هايي است که در جوامع مختلف جهاني پديد آمده است . به طور حتم ، « شهرسازي » در کشور ما نيز نيازمند بازنگري و بازسازي است تا با کنار نهادن ديدگاه ها و شيوه هاي گذشته ، بتوان از نگرش هاي آمرانه دوري جست و با برنامه ريزي واقعگرايانه و ايجاد تمهيدات مشارکت عمومي به ساماندهي شهرها پرداخت و با بهره گيري از اصول و معيارهاي نوين ، ارزش هاي کيفي و کمي گمشده را در شهرها احياء کرد .

[ نویسنده: سيروس ظهير مالکي ]

*روزنامه نگار و پژوهشگر مطالعات شهري