ولين سکونت گاهها در ايران
نخستين سکونت گاهها و روستاهاي اوليه در ايران حداقل به هزاره هشتم ق.م مربوط است. يکي از اين سکونت گاه ها در تپه گنج دره واقع در ده کيلومتري شهرستان هرسين است. اتاق هاي اين خانه ها مستطيل شکل بوده اند. اتاق ها از داخل به شکل مدور با اندود کاهگل و سقف تيرپوش بوده اند.
هنگامي که اولين ساکنان ايران به صورت گروهي در منطقه اي مستقر شدند، مربوط به حدود 7000 سال ق.م است. باستان شناسان فاصله زماني بين 7000 سال قبل از ميلاد مسيح تا تأسيس امپراطوري هخامنشي را ، به دو دوره تقسيم کرده اند: دوره اول ، دوره نوسنگي (هزاره هفتم ق.م) نام دارد و دوره دوم دوره مس و سنگ (حدود 3200 ق . م) است که با پيدايش خط اين دو دوره پايان مي پذيرد. اما ز 3200 ق.م تمدني در ايران به وجود آمد که به آنان، «عيلام آغازين» مي گويند. اجتماعات شهري و تشکيل شهرها در اين زمان شروع شده است. در واقع بشر زندگي کوچ نشيني و غارنشيني را رها کرده و با کار کشاورزي در يک منطقه زمين گير شده است.
عيلام
عيلامي ها از بخش غربي تا تمامي نواحي جنوب فلات ايران را در دست داشتند و شهرهاي متعددي را به وجود آودند. مهم ترين مناطقي که متعلق به عيلامي ها بوده عبارتند از شوش هفت تپه و چغازنبيل در دشت خوزستان.
در سال 639 ق.م آشوريان به سرکردگي پادشاه قدرتمندشان آشور يا نيپال ، تمامي مناطقي را که در دست عيلامي ها بود تصرف نمودند و آسيب هاي فراواني بر اين تمدن وارد کردند. به همين دليل آثار زيادي از عيلامي ها در دست نداريم غير از بناي معبد زيگورات چغازنبيل در نزديکي شوش که هنوز آثار آن باقي است.
زيگورات چغازنبيل
زيگورات ها، جايگاه ها يا معابدي هستند که در دوره کهن مردم بين النهرين براي خدايان مورد پرستش خود بنا مي کردند و چون عيلامي ها هم مقارن با تمدن هاي بين النهرين در شوش حکومت مي کردند . اين بنا نيز نام زيگورات به خود گرفته است .
چغازنبيل مرکب از دو کلمه چغا و زنبيل است که چغا به معناي تپه و زنبيل ظرفي است که از الياف ساخته مي شده و در گذشته براي اساني حمل و نقل مواد و اشياء مختلف به کار مي رفته است.
مساحت بناي زيگورات چغازنبيل 100×100 متر و بلندي آن 50 متراست و به صورت چهارگوشه و پله پله ساخته شده است. اين بنا داراي 5 طبقه بوده و در طبقه آخر محوطه کوچکي قرار داشته که جايگاه رب النوع اينشو شيناک يا الهه اينشوشيناک خداي عيلامي ها بود. مصالح اين بنا از خشت خام و آجر معمولي پخته است.
دو ويژگي مهم در بناي زيگورات چغازنبيل ديده مي شود :
1 – بر روي آجرهاي نما خطوطي به شکل خط ميخي که همان خط عيلامي است حک شده است که اکثر آنها داراي يک نوشته درباره اينشو شيناک است.
2 – قديمي ترين طاق قوسي شکل ايران در يک بنا را مي توان در زيگورات چغازنبيل و در سقف پله هاي آن مشاهده کرد. شکل اين طاق ها بدون تيزه و مانند قسمتي از کمان دايره است که به آن «طاق گهواره اي» مي گويند.
تپه حسنلو
اين تپه در 12 کيلومتري جنوب غربي درياچه اروميه و در 9 کيلومتري شمال شرقي شهرستان نقده واقع است و نام خود را از دهکده مجاور که حسنلو نام دارد گرفته است.
بخش شمال غربي فلات ايران، از تعدادي اميرنشين يا شهرهاي کوچک اما ثروتمند تشکيل مي شده که احتمالاً حسنلو يکي از شهرهاي عمده اين امير نشينان بوده است . تپه حسنلو تپه بزرگ و مدوري است که 20 متر ارتفاع دارد و قطر دايره آن حدود 270 متر است. ساکنان اوليه آن احتمالاً اقوام مانايي بوده اند.
تپه سيلک
تپه سيلک در 3 کيلومتري غرب کاشان و در سمت راست جاده کاشان به باغ فين قرار دارد و شامل دو تپه شمالي و جنوبي است که تپه شماي کوچکتر و قديمي تر از تپه جنوبي است.
در تپه شمالي آثار معماري ابتدايي است و در آن از خشت خام دست ساز استفاده شده است اما تپه جنوبي شامل اتاق هاي کوچک با راهروهاي مختلف است و در ساخت آن از خشت هاي بزرگ قالبي با اندازه متوسط 10×30×20 سانتي متر استفاده شده است. در لايه هاي بالاتر خانه ها بزرگتر شده و در آن ها اجاق و تنور ديده مي شود. آثار بدست آمده در آخرين لايه هاي سطح تپه ، مربوط به دوره آغاز تمدن عيلامي هاست و حدود 3000 ق.م قدمت دارد. دهکده بزرگ سيلک به مرور توسعه يافته و داراي برج و بارو بوده است.
مهمترين ويژگي تپه سيلک کشف الواح عيلامي است. اين الواح گلي داراي علايم و طرح هاي مختلف است از جمله قديمي ترين آثار و نگارش در فلات ايران به شمار مي رود.
معماري صخره اي در ايران
غير از دو روستاي معروف ايران يعني روستاي ميمند در کرمان و روستاي کندوان در نزديکي تبريز که در داخل صخره هاي کوه قرار گرفته اند بقيه معماري صخره اي ايران، مربوط به اعتقادات مذهبي و ديني است.
از مهم ترين دخمه هاي مادي مي توان دخمه ها يا آرامگاههاي زير را نام برد : دخمه فخريگاه يا فخريکا در 15-10 کيلومتري شمال شرقي مهاباد، دخمه شيرين و فرهاد در نزديکي شهر صحنه استان کرمانشاه ، دکان داود در نزديکي سرپل ذهاب، دواد دختر د رنزديکي فهليان فارس، آخور رستم در 8 کيلومتري جنوب تخت جمشيد و قيرقاپان د رخاک کردستان عراق .
اين نوع آرامگاه سازي بعدها تکامل بيشتر يافت و داراي تزئينات، نماسازي با شکوه گرديد که نمونه هاي آن آرامگاه هاي داريوش و خشايارشاه وارد شيراول تا سوم در نقش رستم فارس و در کنار تخت جمشيد است. در اغلب مقابر صخره اي غرب ايران که قدمت آنها بيشتر از عهدهخامنشي است ستون هاي ورودي دخمه ، عمق و حجم دخمه را مشخص مي سازد ولي در دوره هاي بعدي موضوع عمق کمتر مطرح بوده است و بيشتر، تزئينات و نماسازي مورد توجه بوده است.
نخستين سکونت گاهها و روستاهاي اوليه در ايران حداقل به هزاره هشتم ق.م مربوط است. يکي از اين سکونت گاه ها در تپه گنج دره واقع در ده کيلومتري شهرستان هرسين است. اتاق هاي اين خانه ها مستطيل شکل بوده اند. اتاق ها از داخل به شکل مدور با اندود کاهگل و سقف تيرپوش بوده اند.
هنگامي که اولين ساکنان ايران به صورت گروهي در منطقه اي مستقر شدند، مربوط به حدود 7000 سال ق.م است. باستان شناسان فاصله زماني بين 7000 سال قبل از ميلاد مسيح تا تأسيس امپراطوري هخامنشي را ، به دو دوره تقسيم کرده اند: دوره اول ، دوره نوسنگي (هزاره هفتم ق.م) نام دارد و دوره دوم دوره مس و سنگ (حدود 3200 ق . م) است که با پيدايش خط اين دو دوره پايان مي پذيرد. اما ز 3200 ق.م تمدني در ايران به وجود آمد که به آنان، «عيلام آغازين» مي گويند. اجتماعات شهري و تشکيل شهرها در اين زمان شروع شده است. در واقع بشر زندگي کوچ نشيني و غارنشيني را رها کرده و با کار کشاورزي در يک منطقه زمين گير شده است.
عيلام
عيلامي ها از بخش غربي تا تمامي نواحي جنوب فلات ايران را در دست داشتند و شهرهاي متعددي را به وجود آودند. مهم ترين مناطقي که متعلق به عيلامي ها بوده عبارتند از شوش هفت تپه و چغازنبيل در دشت خوزستان.
در سال 639 ق.م آشوريان به سرکردگي پادشاه قدرتمندشان آشور يا نيپال ، تمامي مناطقي را که در دست عيلامي ها بود تصرف نمودند و آسيب هاي فراواني بر اين تمدن وارد کردند. به همين دليل آثار زيادي از عيلامي ها در دست نداريم غير از بناي معبد زيگورات چغازنبيل در نزديکي شوش که هنوز آثار آن باقي است.
زيگورات چغازنبيل
زيگورات ها، جايگاه ها يا معابدي هستند که در دوره کهن مردم بين النهرين براي خدايان مورد پرستش خود بنا مي کردند و چون عيلامي ها هم مقارن با تمدن هاي بين النهرين در شوش حکومت مي کردند . اين بنا نيز نام زيگورات به خود گرفته است .
چغازنبيل مرکب از دو کلمه چغا و زنبيل است که چغا به معناي تپه و زنبيل ظرفي است که از الياف ساخته مي شده و در گذشته براي اساني حمل و نقل مواد و اشياء مختلف به کار مي رفته است.
مساحت بناي زيگورات چغازنبيل 100×100 متر و بلندي آن 50 متراست و به صورت چهارگوشه و پله پله ساخته شده است. اين بنا داراي 5 طبقه بوده و در طبقه آخر محوطه کوچکي قرار داشته که جايگاه رب النوع اينشو شيناک يا الهه اينشوشيناک خداي عيلامي ها بود. مصالح اين بنا از خشت خام و آجر معمولي پخته است.
دو ويژگي مهم در بناي زيگورات چغازنبيل ديده مي شود :
1 – بر روي آجرهاي نما خطوطي به شکل خط ميخي که همان خط عيلامي است حک شده است که اکثر آنها داراي يک نوشته درباره اينشو شيناک است.
2 – قديمي ترين طاق قوسي شکل ايران در يک بنا را مي توان در زيگورات چغازنبيل و در سقف پله هاي آن مشاهده کرد. شکل اين طاق ها بدون تيزه و مانند قسمتي از کمان دايره است که به آن «طاق گهواره اي» مي گويند.
تپه حسنلو
اين تپه در 12 کيلومتري جنوب غربي درياچه اروميه و در 9 کيلومتري شمال شرقي شهرستان نقده واقع است و نام خود را از دهکده مجاور که حسنلو نام دارد گرفته است.
بخش شمال غربي فلات ايران، از تعدادي اميرنشين يا شهرهاي کوچک اما ثروتمند تشکيل مي شده که احتمالاً حسنلو يکي از شهرهاي عمده اين امير نشينان بوده است . تپه حسنلو تپه بزرگ و مدوري است که 20 متر ارتفاع دارد و قطر دايره آن حدود 270 متر است. ساکنان اوليه آن احتمالاً اقوام مانايي بوده اند.
تپه سيلک
تپه سيلک در 3 کيلومتري غرب کاشان و در سمت راست جاده کاشان به باغ فين قرار دارد و شامل دو تپه شمالي و جنوبي است که تپه شماي کوچکتر و قديمي تر از تپه جنوبي است.
در تپه شمالي آثار معماري ابتدايي است و در آن از خشت خام دست ساز استفاده شده است اما تپه جنوبي شامل اتاق هاي کوچک با راهروهاي مختلف است و در ساخت آن از خشت هاي بزرگ قالبي با اندازه متوسط 10×30×20 سانتي متر استفاده شده است. در لايه هاي بالاتر خانه ها بزرگتر شده و در آن ها اجاق و تنور ديده مي شود. آثار بدست آمده در آخرين لايه هاي سطح تپه ، مربوط به دوره آغاز تمدن عيلامي هاست و حدود 3000 ق.م قدمت دارد. دهکده بزرگ سيلک به مرور توسعه يافته و داراي برج و بارو بوده است.
مهمترين ويژگي تپه سيلک کشف الواح عيلامي است. اين الواح گلي داراي علايم و طرح هاي مختلف است از جمله قديمي ترين آثار و نگارش در فلات ايران به شمار مي رود.
معماري صخره اي در ايران
غير از دو روستاي معروف ايران يعني روستاي ميمند در کرمان و روستاي کندوان در نزديکي تبريز که در داخل صخره هاي کوه قرار گرفته اند بقيه معماري صخره اي ايران، مربوط به اعتقادات مذهبي و ديني است.
از مهم ترين دخمه هاي مادي مي توان دخمه ها يا آرامگاههاي زير را نام برد : دخمه فخريگاه يا فخريکا در 15-10 کيلومتري شمال شرقي مهاباد، دخمه شيرين و فرهاد در نزديکي شهر صحنه استان کرمانشاه ، دکان داود در نزديکي سرپل ذهاب، دواد دختر د رنزديکي فهليان فارس، آخور رستم در 8 کيلومتري جنوب تخت جمشيد و قيرقاپان د رخاک کردستان عراق .
اين نوع آرامگاه سازي بعدها تکامل بيشتر يافت و داراي تزئينات، نماسازي با شکوه گرديد که نمونه هاي آن آرامگاه هاي داريوش و خشايارشاه وارد شيراول تا سوم در نقش رستم فارس و در کنار تخت جمشيد است. در اغلب مقابر صخره اي غرب ايران که قدمت آنها بيشتر از عهدهخامنشي است ستون هاي ورودي دخمه ، عمق و حجم دخمه را مشخص مي سازد ولي در دوره هاي بعدي موضوع عمق کمتر مطرح بوده است و بيشتر، تزئينات و نماسازي مورد توجه بوده است.
