نماها و شهرهای نازیبا

بررسی آماری نشان می‌دهد در هر سال ۵۰ میلیون نفر به جمعیت شهرنشین كشورهای در حال توسعه اضافه می‌شود. در ایران نیز شهرنشینی طی دهه‌های گذشته با شتاب فزاینده‌ای گسترش یافته و همچنان این روند ادامه دارد.
رشد سریع جمعیت و گرایش مردم به شهرنشینی، تقاضای فزاینده‌ای را برای تهیه مسكن به دنبال داشته كه این موضوع در پی خود مشكلات عدیده‌ای در زمینه توسعه شهری به‌وجود آورده است. ناتوانی در پاسخگویی مطلوب و مناسب به این مساله، وضعیت نا‌مطلوبی را به صورت بی‌مسكنی، بد‌مسكنی و تنگ‌مسكنی برای بسیاری از اقشار جامعه به همراه آورده است. مسكن به‌عنوان یكی از نیازهای نخستین بشر، ابتدایی‌ترین سوالی بوده كه انسان سعی در یافتن پاسخی مناسب و معقول برای آن بوده است، اما همیشه در برنامه‌ریزی‌های ملی به مسكن نه به‌عنوان محلی برای آسایش ساكنان در ابعاد عینی و ذهنی، بلكه به‌عنوان یك مشكل اقتصادی و فقط از این بعد برخورد شده است.
سازندگان و تولیدكنندگان مسكن آزاد به‌دلیل اینكه به‌دنبال فروش سریع و بازگشت سرمایه خود هستند، سعی در هرچه بیشتر مطرح‌كردن خود در محله مسكونی و نمایشی متمایز از بنای خود دارند و به‌همین دلیل یكی از دلایل عمده ناهماهنگی نمای ساختمان‌ها در سطح شهر هستند.
در رابطه با مسكن تعاونی شرایط بدتری وجود دارد. به دلیل وضعیت مالی ضعیف سازندگان و اینكه ساكنان و مالكان به‌دنبال فروش ساختمان نیستند، بدون انجام عملیات پایانی نظیر نماسازی مورد استفاده قرار می‌گیرند و یا با كمترین هزینه و بدون طراحی نما، حجم و كالبد ساختمان رها می‌شود. البته در سال‌های اخیر در شهر تهران هیچ ساختمانی بدون نماسازی نبوده است، لیكن این مساله در شهرستان‌ها همچنان انجام می‌شود.
ـ چگونه به موضوع نما در معماری بیندیشیم؟
نما در لغتنامه دهخدا به معنای صورت ظاهری هر چیزی، آنچه كه در معرض دید و برابر چشم است، آنچه از بیرون‌سوی دیده می‌شود، منظره خارجی بنا و عمارت، قسمت خارجی ساختمان و نما‌سازی، فن رو‌سازی ساختمان و ساختن نمای عمارت است.
در سال‌های اخیر پس از مطرح‌شدن دوباره اهمیت فضاهای عمومی و ارزش زندگی شهری، نما اهمیت دوباره‌ای یافته است. نما در عمل درون ساختمان را از بیرون و فضای خصوصی را از فضای عمومی جدا می‌كند. نما حاكی از موقعیت فرهنگی سازندگان ساختمان است و نشانگر میزان نظم طرح ساختمان، امكانات و ذوق تزئین و خانه‌آرایی طراح و مالك است. یك نما به‌مثابه معرفی وضعیت ساكنان ساختمان در بین عموم است. نما در واقع صورت ساختمان و بهترین بیان حالتی است كه فرد طراح یا مالك از خود در برابر بیرون دارد. نماهای داخل ساختمان بیشتر جنبه خصوصی دارند، لیكن نماهایی كه به سمت كوچه و بافت شهر باز می‌شوند، جنبه عمومی‌تر دارند.
بنابراین وجوه پشت و جلوی ساختمان از یك طرف دارای نمود اجتماعی و از طرف دیگر نمود مشخص ساكنان خود است، بنابراین نمای هر ساختمان باید هم با فضای عمومی همبستگی داشته باشد و هم بتواند حجم داخلی ساختمان را بیان نماید. نمای هر ساختمان در مجموعه شهری كه در آن حضور دارد، موثر است و این تاثیر را به بدنه خیابان‌ها یا میدان‌ها كه در آن قرار گرفته است، انتقال می دهد. اگر به نمای ساختمان واحدی، بدون در نظر گرفتن نمای دیگر ساختمان‌ها فكر شود، همگونی نمای شهری در كلیت از بین می‌رود. تناقض بین جنبه شهری و بیان فردی نما در صورتی می‌تواند از بین رود كه ساختمان جزئی از شهر در نظر گرفته شود و ارتباطات آن با محیط اطراف چند‌جانبه باشد. نمای رو به كوچه و خیابان باید تابع عوامل همبستگی بین نماهای اطراف باشد اما در عین حال بر اساس تركیبی از اجزای مختلف بر‌حسب عملكرد، ابعاد و مصالحشان شخصیت خاص خود را دارد.
نما در واقع یك سطح صاف و تخت نیست بلكه آن سطح انتقالی بین فضای داخل و خارج است كه با عقب‌نشستگی و پیش‌آمدگی، تراس و غیره با فضای داخل مسكن ارتباط پیدا می‌كند.
برای اینكه نمای ساختمان حریم خصوصی ساكنان خود را حفظ كند باید نسبت به خیابان بسته‌تر و محفوظ‌تر باشد.
نمای ساختمان باید به‌دنبال خلق یك كلیت هماهنگ به‌وسیله تناسب خوب پنجره‌ها، باز‌شوهای در، سایبان و محدوده سقف‌ها، سازه عمودی و افقی، مصالح، رنگ، عناصر تزئینی و... باشد. پنجره‌ها همواره با دیگر عناصر دیوار، ‌سطوح باز و بسته، تیره و روشن، صاف و ناهموار را به‌وجود می‌آورند. به علت تكرار دوره‌ای پنجره‌ها، در ساختمان‌های چند‌طبقه، نظم كاملی به چشم می‌خورد اما گاه به‌علت افزایش نور در طبقات بالاتر كاهش داده می‌شود و این نظم آهنگ خود را از دست می‌دهد.
جداسازی عناصر افقی و عمودی تاثیر كلی در نما دارد. تناسبات عناصر ساختمان لازم است با كل ابعاد ساختمان مطابقت داشته باشد. برای مثال در ساختمان‌های كوتاه عریض، ابعاد عرضی غالب خواهد بود. در ساختمان‌های بلند عناصر باریك برتری خود را نشان می‌دهند. در و پنجره و نعل درگاه‌ها تاثیر خاصی در نما می‌گذارند. ناودان‌ها، سایه‌بان‌ها، پیش‌آمدگی‌های سقف و بالكن‌ها ایجاد سایه‌های خاصی روی نما می‌كنند. تفاوت سطح‌ها باید در نما مشخص باشد. برای مثال بین طبقه همكف، سایر طبقات و طبقه انتهایی باید یك تفاوت اساسی وجود داشته باشد. تركیب كلی نما در واقع نظم در این تفاوت‌هاست.
عناصر اصلی نما مثل پنجره، در، سطوح و محدوده پایانی سقف و غیره در شكل، رنگ، و مصالحشان با یكدیگر اختلاف دارند. این عناصر معناهای متفاوتی دارند. مثلا نمی‌توان بالا و پایین پنجره و در را با هم هم‌ردیف كرد. اگر ارتفاع این بازشوها یكسان نباشد می‌توان از ضرایب مشترك و یا رنگ‌های یكسان استفاده نمود. نسبت‌های هندسی نقش تعیین‌كننده‌ای در هماهنگ‌سازی ظاهر نما دارند. می‌توان پنجره‌ها را در گروه‌های كوچك‌تر تركیب‌شده كه شكل مشخصی را ایجاد می‌كنند، دسته‌بندی كرد. نماها می‌توانند از نظر مصالح نیز با یكدیگر متفاوت باشند.
مصالح نما در رنگ، شكل، زبری و خشنی نما تاثیر می‌گذارد. مصالح بومی نشان می‌دهد كه نما مربوط به چه منطقه‌ای نیست.
تركیب پنجره‌ها، ایوان‌ها، درها و به‌طور كلی بازشوها، همچنین بافت و جنس نما و كمپوزیسیون آن در هر عصر متفاوت است و در عین حال در یك تداوم شهری تغییر می‌كند. طراح می‌تواند نما را به عالی‌ترین حد تركیب معماری برساند و یا آن را تا حد یك سطح بدون طراحی و فكر رها كند. در اعصار مختلف باز‌شوها به شكل مشابهی در سطح نما قرار می‌گیرند و تنوع در قرار‌گیری آنها تابع عوامل داخلی چون بزرگی ساختمان، عریض‌بودن آن و یا عوامل اقلیمی چون جهت قرارگیری و محل قرارگیری است. در پهنای دیوار نما تعبیه پنجره دو‌جداره، آفتاب‌شكن، سایبان و... نقش تنظیم‌كننده شرایط آب و هوایی فضاهای داخلی را خواهد داشت. در دیوارهای باریك معاصر این عمل با جلو و عقب آمدن ساختمان انجام می‌شود. یكی از عوامل ضروری در هویت نما، تعیین محدوده نما است. نمایی می‌تواند در طرح خود موفق باشد كه به این سوال‌ها پاسخ گوید. محدوده عمودی جانبی ساختمان كجاست؟ خط پایانی افقی ساختمانی چگونه است و مرز ساختمان در آسمان به چه شكل است؟ انتهای ساختمان چگونه به پایان می‌رسد؟ گوشه‌های ساختمان چه وضعی دارد؟ اگر ساختمان همسایه‌ای دارد ارتباط نمای ساختمان فعلی با نمای همسایه چگونه به پایان می‌رسد؟ گوشه‌های ساختمان چه وضعی دارد؟ اگر ساختمان همسایه دارد ارتباط آن با نمای همسایه چگونه است و اگر در فضا قطع می‌شود این ارتباط چگونه است. محدوده‌های افقی ساختمان عبارتند از: نقطه اتصال به آسمان (محدوده پایانی ساختمان)، نقطه اتصال به زمین (محل نشستن ساختمان بر زمین) و پوشش ساختمان مثل بام و شیروانی. محدوده پایانی ساختمان باید معنای اتمام ساختمان را با خود داشته باشد و طبقه همكف ساختمان را با خود داشته باشد و طبقه همكف ساختمان باید مفهوم نشستن ساختمان بر زمین را برساند. طبقه همكف باید در محدوده قد افراد كشش لازم را بر عابر پیاده و بیننده ایجاد كند.
كنج یا گوشه نما در واقع محل برخورد دو نمای عمود بر هم است. كنج می‌تواند حالت عمود ۹۰ درجه، نیم‌دایره یا سه‌وجهی را داشته باشد و هر كدام می‌تواند تاثیرات متفاوتی را در نما بگذارد. در یك میدان یا چهارراه هماهنگی كنج‌های ساختمان‌هایی كه در چهار طرف آن قرار گرفته است می‌تواند در نمای شهری تاثیر زیبایی داشته باشد.
ـ نمای ساختمان خالق نمای شهری است
نمای شهری از مجموعه نماهای مشرف به فضای عمومی به‌دست می‌آید. این نماها از جهتی همگن و از جهتی ناهمگن هستند. می‌توانند همگن باشند چون با استفاده از زبانی مشترك روی بدنه اجزای شهر اجرا می‌شوند و اما از آنجا كه هر كدام از این فضاها به كمك این زبان، مقاصد و نیازهای خود را بیان می‌كنند، ناهمگن هستند. در شهرهای ما زبان مشتركی بین نماها وجود ندارد. نه فرهنگ مشتركی برای بیان دارند، نه مصالح یكسانی به‌كار گرفته‌اند و نه سبك مشخصی را دنبال می‌كنند. در واقع هر یك از نماها در شهر نشانه وضعیت اقتصادی و اجتماعی سازنده و نحوه تفكر و نگرش او به مسائل مختلف است.
نمای شهری در واقع تركیبی از اجزای متفاوت است كه براساس اتفاقاتی كه در خیابان‌ها و معابر می‌افتد شكل می‌گیرد. این اجزا در صورت رعایت مسائلی كه پیش از این نیز به آن پرداخته شد می‌توانند با یكدیگر نقاط اشتراك جالبی داشته باشند كه نمی‌توان وجود آنها را نفی كرد.
ـ عناصر پراهمیت در نما
ورودی یكی از عناصر حائز اهمیت نما در ساختمان است كه محل و اهمیت طراحی آن به شكل مستقیم نمایانگر نقش و عملكرد ساختمان است. در ورودی نشانه گذر از فضای عمومی خارجی به فضای خصوصی داخلی و یكی از مهم‌ترین عناصری است كه می‌توان به‌عنوان نشانه ساختمان از آن نام برد.
لیكن به‌دلیل اهمیت اقتصادی كه سطوح ساخته‌شده داخلی برای سازندگان دارند، اغلب ورودی‌ها به فضاهای كم‌اهمیتی تنزل یافته‌اند. سرمایه‌گذاران ساختمانی هم فقط به رعایت ضوابط ضروری طراحی ساختمان بسنده می‌كنند.
بیشترین مشكل زمانی است كه ورودی وسایل نقلیه به حیاط پاركینگ با ورودی خود ساختمان یكی شود. در این حالت فرد وارد شونده به ساختمان فقط یك راه باریك كنار دیوار برایش باقی می‌ماند. گاه نیز ورودی یك ساختمان مسكونی بیش از حد پرتجمل است، به‌نحوی كه عملكرد ساختمان را دگرگون می‌سازد. زمانی هم ورودی به یك بنای بزرگ تنها با روزنه‌ای امكانپذیر می‌شود. تناسب ورودی و حجم ساختمان می‌تواند نقش مهمی در توجیه عملكرد و شكل ساختمان داشته باشد.
از آنجا كه طبقه همكف ساختمان قسمت اتصال به زمین یا كف پیاده‌رو است، به‌صورت قابل‌توجهی در معرض دید قرار می‌گیرد. طبقه همكف اهمیت ویژه‌ای در زندگی شهری دارد، به این علت كه عابران پیاده این قسمت را به‌طور مستقیم می‌بینند. از این رو نمای این قسمت پر‌اهمیت است و مصالح مورد استفاده در این قسمت باید نسبت به بقیه ساختمان بادوام‌تر و مستحكم‌تر باشد تا عابر در نگاه به نمای ساختمان احساس ثبات كند. ساختمان‌هایی كه طبقه همكف آنها عملكرد تجاری دارد، به‌دلیل تغییر دكوراسیون واحدهای تجاری دائما دستخوش دگرگونی می‌شوند. همین موضوع موجب می‌شود كه ساختمان مذكور شخصیت ثابت خود را از دست داده و دارای نمای شناخته‌شده ثابتی نباشد.
تراس‌ها چشم‌اندازهای جدیدی نسبت به فضاهای بیرون برای ساختمان فراهم می‌آورند. بالكن‌ها نباید حالت موقت و ناپایداری كه در بیننده تصور به‌راحتی جدا شدن از بدنه ساختمان القا شود را داشته باشند.
لبه بام حد و مرز ساختمان و آسمان است و از نظر بصری بام انتهای نماست. بام پوسته‌ای است كه بر سر ساختمان قرار دارد. بنابراین لبه بام نمی‌‌تواند بدون تفاوت با دیگر قسمت‌ها در آسمان رها شود.
صورت ظاهر ساختمان و آنچه كه در برابر دید عموم قرار دارد، در واقع پر‌اهمیت‌ترین قسمت ساختمان در برابر عابران و سایر افراد غیر‌استفاده‌كننده از ساختمان است. همان‌طور كه عنوان شد نمای ساختمان‌ها، نمای شهری را ایجاد می‌كند اما به‌دلیل ضعف قوانین موظف‌كننده طراح و سازنده در این ارتباط، نمای ساختمان در كمترین اهمیت قرار گرفته است.
در بسیاری از شهر‌های بزرگ جهان، ضوابط و مقررات ویژه‌ای در ارتباط با سیما و كالبد شهر وجود دارد و گروهی از برجسته‌ترین افراد با تخصص‌‌های مرتبط هنر زیبا‌سازی و زیبایی‌شناسی به كنترل طرح‌های بزرگ و كوچك معماری و شهری از نقطه‌نظر هماهنگی نمای بیرونی ساختمان‌ها و محیط شهری یعنی از جنبه‌های رنگ، حجم، مصالح مناسب، فضای پر و خالی نما، رعایت اصول هماهنگی و تناسبات و... می‌پردازند.
آنچه برای علاقه‌مندان به این موضوع نگران‌كننده است، پاسخگویی با شتاب به نیازی كاملا محسوس است. در این ساخت‌وساز پر‌شتاب نیاز به بررسی طرح‌های ارائه‌شده توسط جمعی از صاحبنظران و مسوولان در مراكز تایید پروانه‌های ساختمانی ضروری به نظر می‌رسد. بررسی میدانی طرح ساختمان‌ها با بناهای اطراف از لحاظ كیفیت طرح معماری، نمای ساختمان، تناسب حجم آن با ساختمان‌های اطراف، زیبایی طرح و مصالح مورد استفاده و... نیز گامی موثر در بالا‌بردن كیفیت نماهای شهری است. با در نظر گرفتن موارد ذكرشده و القای آن توسط شهرداری هر شهر، می‌توان شاهد ارتقای كیفیت شهرها و زیباسازی نمای شهرها بود.

روزنامه تهران امروز