نقاط عطف و نشانه های شهری

نقاط عطف و نشانه های شهری

درگونه شناسی نقش های مختلفی که تا کنون منظر شهری بر عهده داشته است، مهمترین نقش آن فراهم آوردن امکان قرائت کلیت شهر به مثابه یک "متن" است . بر اساس مطالعاتی که از دهه 1960 میلادی در زمینه"نشانه شناسی" شهری و معماری به عمل آمده است ، می توان منظر شهری را نظامی از "دال"ها انگاشت که به مجموعه ای از "مدلول"ها اشاره می نماید . فهم منظر شهری به مثابه "نظامی از نشانه ها"که قادر به "پیام"رسانی در زمینه های گوناگون می باشد، امکان "قرائت" و "خوانش" متن شهر وکشف و یا تاویل معانی آن را فراهم می سازد.

نشانه : ابزار قرائت منظر
ابعاد ناملموس حیات مدنی ، همچون فقر و غنا ، سلطه نهادها و ارزش های معین ، سلایق زیبا شناختی خرده فرهنگ ها ، عمق تاریخی شهر ، میزان ایمنی و امنیت جامعه ، چگونگی احترام جامعه به قراردادهای اجتماعی و غیره از طریق نظامی از "نشانه"ها امکان تجلی و بروز خارجی یافته و ارزیابی مثبت و یا منفی را میسر می سازد.

"نشانه" عنصر طبیعی یا مصنوعی است که به لحاظ شکل و عملکرد با محیط اطراف متفاوت است و موجب ارتقای تصویر ذهنی جامعه از محیط و در نتیجه اعتلای خوانایی شهر می شود.چنانچه نشانه های شهری فارغ از بعد هویتی و به عنوان عنصر موثر در معنای محیط لحاظ شوند ، وجه تمایز نقطه نشانه و نقطه "عطف" کمرنگ می شود ، بطوری که در یک ردیف قرار می گیرند و نشانه شهری به نقطه عطف تبدیل می شود . در این صورت رویکرد کلی در برداشت و شناسایی نشانه های شهری ، نه برمبنای کالبد و فیزیک عناصر بلکه بر اساس ایفای نقش در تعریف معنای محیط خواهد بود .

منظر: قرائت تاریخ اساساٌ منظر شهری ، سطح تماس"انسان" و "پدیده شهر" است . منظر شهری - به عنوان مفهومی پویا و نه ایستا - از طریق نظام نشانه ای خود قادر است ارزشهای مورد توجه جامعه را به تماشاگران اطلاع دهد . در تضعيف يا تقويت غرور مدني جامعه موثر باشد؛ جايگاه و نوع ارزشها در زندگي روزمره شهري را به نمايش گذارد ؛
به كشف ميزان وفاداري شهروندان به رفتارهاي منطبق با قراردادهاي اجتماعي بيانجامد و يا سلطه نهادهاي اقتصادي ، سياسي و فرهنگي در شهر را روايت كند و فصول پی در پی تاریخ یک جامعه شهری را به نمایش گذارد . حتي قادر است نفوذ ارزشهای مذهبی در شهرها را به خوبي به تصوير بكشد .

از اين حيث ، منظر شهرهای قرون وسطی و شهرهای اسلامی قابل قياسند .
مناره ها نشانه های متکثر در شهرهای اسلامی اند که در القاء مردم واری موثرهستند و کتدرال ها با جانمایی متمرکز در شهرهای مسیحی ، القاء قدرت را نشان می دهند. بدين طريق در فرا سوي جنبه هاي عملكردي تصوير شفافي از ماهيت فضاي حاكم بر شهر در ذهن مخاطب ايجاد مي نمايند.

بررسی نسبت بین معنای "نقطه عطف"و جانمایی آن، و همچنین سلسله مراتب شکل گیری و كنكاش در نحوه استقرار نقاط عطف و نشانه در شبکه ساختاری شهرها ضمن تبيين تاثير اختلاف پتانسيل فضاهاي مختلف شهري كه موجب ايجاد حركت در شهر مي شود ، موید تنوع در ماهيت نشانه هاست .

نشانه های معنی دار، که با پشتوانه های ذهنی شکل گرفته اند ، ریشه در اجتماع و بنیان های فرهنگی دارند. در بيشتر موارد چنين نشانه هایي، نقطه عطف در فضاهاي شهري محسوب مي شوند. مدارس و مساجد شاخص و ... از این دسته اند .

از سوی دیگر تعداد نشانه هایی چون نماد شرکت های تجاری از قبیل مکدونالد ، آی بی ام و... كه نمایانگر سلطه نهادهای اقتصادی و سیاسی در شهرها هستند و بهانه خلق نقطه عطفي در محيط شده اند نيز كم نيست . عامل اصلي تنوع در ماهيت نشانه هايی كه به نقطه عطف شهري تبديل مي شوند هويت ، تاريخ و سابقه شهر ، و حتي فضاهاي مختلف يك شهر است .

نتیجه گیری : مقايسه منظر شهرهاي قرون وسطي وشهر هاي دوره اسلامي مويد آن است كه در شهرهای اسلامی فاکتورهای عمومی و مردمی که تابع جریانات اجتماعی و فرهنگی هستند منجر به تبدیل نشانه شهری به نقطه عطف می گردند حال آنكه در شهرهای اروپایی این امر تابع پارامترهای وابسته به قدرت و حکومت است .

لیلا سطانی / کارشناس ارشد معماری و کارشناس ارشد معماری منظر