مولفه زمان و فضا در مطالعه زندگی روزمره شهری

نویسنده : زهره دودانگه

ارسال شده توسط : ارمیا صادق زاده

[align=START]

۱- مروری کوتاه بر نظریه هانری لوفبور

تحلیل مولفه های زمان و فضا در بستر زندگی روزمره، رجوعی را به نظریات هانری لوفبور درباره زندگی روزمره شهری لازم می دارد. لوفبور میان زندگی روزمره مردم و سازمان یابی زمان و مکان ارتباط بر قرار می کند. او از زمانی که در نسبت با مکان خود درک شود، با عنوان زمان انضمامی (concrete time) یاد می کند و این زمان را دارای ریتم می داند. «زمان های انضمامی (محسوس و عینی) نه تنها دارای ریتم اند، بلکه خود ریتم هستند- و هر ریتم متضمن رابطه ای میان زمان و مکان است. یعنی یک زمان محلی (مکانمند) شده، و یا بالعکس یک مکان زمانمند شده و موقت. ریتم ها همیشه به این چنین مکانهایی وابسته اند، به مکان خودشان، چه این مکان قلب یک انسان باشند، چه برهم زدن پلک ها، حرکات یک خیابان یا سرعت اجرای رقص والس. وابستگی ریتم به مکان باعث از بین رفتن خاصیت زمانی آن نمی شود، بلکه این امر جنبه ای از یک حرکت و یک فرآیند (شدن) است» (Lefebvre & Regulier, 1986: 89).

این ارتباط [ارتباط میان زمان و مکان] به ویژه در محیط شهری تجربه می شود. دینامیک های شهری در زمان و مکان سازمان یابی شده ریشه دارند» (Aquist, 2001: 3). لوفبور در این باره می گوید: «اگردر ساعات شلوغی با دقت به یک جمعیت نگاه کنیم وبه ویژه به هیاهو و جنجالش گوش فرا دهیم، در بی نظمی موجود روندهایی را تشخیص داده و نظمی را مشاهده می کنیم که بوسیله ریتم ها مشخص می شود: اتفاقات یا مواجهات از پیش تعیین شده، نقل و انتقالات شتابزده یا پرسه زنی های بی تفاوت انسان هایی که به خانه می روند تا خود را از میان جمعیت بیرون بکشند، یا خانه هایشان را ترک می کنند تا با مردم ارتباط برقرار کنند، با کاسبان یا با انسانهای عاطل و بی هدف – با فاکتورهای متعددی که یک چند ریتمی را می سازند» (Lefebvre & Regulier, 1986: 88).

لوفبور پدیده ریتم را – علاوه بر ریتم چرخه ای و خطی (۱)- به «ریتم خود» (The rhythm of the self) و «ریتم دیگران» (The rhythm of the other) تقسیم بندی می کند. «ریتم دیگران در واقع ریتم های فعالیتهایی است که وجه بیرونی داشته ودر فضای عمومی اجتماع انجام می پذیرد. این ریتم ها را می توان تحت عنوان «ریتم های بازنمایی شده» (The rhythms of representation) نیز نام گذاری کرد؛ و چنانچه بخواهیم آنها رابیشتر قالب بندی کرده و رسمیت بخشیم، می توانیم با اصطلاحات رسمی در زبان معادل بگیریم. در مورد ریتم های خود نیز، این ریتم ها بیشتر زمان مرتبط با زندگی خصوصی را توصیف و سازمان دهی میکنند» (Lefebvre & Regulier, 1986: 95). البته لوفبور باور دارد که میان این دو ریتم که به نظر قطب هایی متضاد هستند همپوشانی و وابستگی وجود دارد. «اتاق، آپارتمان، خانه، خیابان، میدان و ناحیه، شهر- خانواده هسته ای، خانواده گسترده، روابط دوستانه یا همسایگی- و خود شهر. خود و دیگران از یکدیگر جدا نیستند. مطالعه فضای شهرهای مسلمان این همپوشانی، ارتباط متقابل پیچیده و جابجایی های میان حوزه عمومی و خصوصی را نشان می دهد. اگر به بدن توجه بیشتری داشته باشیم ، تفاوت میان این دو نوع ریتم را تقریبا در زندگی روزانه خواهیم دید (در تهیه غذا، خوابیدن) و در فعالیتهای فوق برنامه روزمره (رقصیدن، آواز خواندن،آهنگ سازی)، در عادات،رفتارها و ژستها… نه تنها ریتم های چرخه ای و خطی بلکه ریتم های مربوط به «خود» و «دیگران» نیز، چه ذاتی، چه نمایشی و بازنمایی شده، بر یکدیگر اثر می گذارند»(همان).

[align=START]

۲- نقش برنامه ریزی شهری در سازماندهی به دو مولفه زمان و مکان

اکنون پس از بازخوانی دیدگاه لوفبور، برای باز کردن بیشتر مفهوم ریتم در زندگی روزمره می توان روند تکرار شونده زندگی روزمره مان را مورد مداقه قرار دهیم. همه ما کارهای ثابتی از در طول روزهای هفته انجام می دهیم. این ریتم با رسیدن تعطیلات پایان هفته یا فرارسیدن مناسبت و مناسک آیینی خاص دچار شکست و تغییری می شود و از شروع روز بعد دوباره از سر گرفته می شود. «عادات روزانه [و ریتم حصال از آن] به زندگی روزمره سازماندهی زمانی می دهد…. این سازماندهی در فضا واقع شده است، در یک مکان خاص. فعالیت های متفاوت اغلب در مکان های مختلف واقع شده اند. محل کار ما معمولا در محلی جز خانه ماست. کودکان بخشی از روز خود را در مهدکودک یا مدرسه می گذرانند. جدایی محل سکونت (مسکن)در نواحی شهری جنبه ایی دیگر از سازماندهی فضایی زندگی روزمره است. ما زندگی روزانه خود را در فضا/مکانی عینی که بر آیند بر هم کنش فضای کالبدی و اجتماعی است زیست می کنیم» (Aquist, 2001: 6). در این باره می بینیم که می توان میان زندگی روزمره به عنوان حیطه خصوصی زندگی افراد و شرایط محیط پیرامون (یا به عبارتی ریتم خود و ریتم دیگران) تمایزی قایل شد و نوع بر هم کنش آن ها را مورد توجه قرار داد. مجموعه شرایط محیط پیرامون فرد را دسترسی به امکانات کاری، بهداشتی، آموزشی و مسکن تا هنجارهای اجتماعی و باورهای فرهنگی می تواند تشکیل می دهند. «سازمان حاکم بر زمان و فضا در محیط پیرامون فرد نیز جزء این شرایط محسوب می شود. این جاست که برنامه ریزی شهری به دلیل تاثیرش بر سازمان فضایی شهر، طراحی و استانداردهای مسکن، مکان دهی نسبی به خدمات مختلف در شهر و طراحی سیستم حمل و نقل اهمیت دارد» (همان).

[/align][align=START]

۳- روش زمان-جغرافیا برای مطالعه مولفه های زمان و مکان در زندگی روزمره شهری

روش زمان جغرافیا یا زمان- مکان جغرافیایی (time-space geography) از روش هایی است که می تواند برای تحلیل فعالیت های روزمره مردم (به گونه ای که مولفه های زمان و مکان را در برگیرد)، مورد استفاده واقع شود. این روش توسط جغرافیدان سوئدی به نام تورستن هاگراستراند (Torsten Hägerstrand ) در اواسط دهه ۱۹۶۰ ابداع شد. «این رویکرد بر فرد تمرکز می کند و روشن می سازد که چگونه فرد از دانش و ابزار خود استفاده می نماید، و چگونگی درگیر شدن فرد در ارتباطات اجتماعی و انجام فعالیت در محیط فیزیکی دنیای واقعی را مورد مداقه قرار می دهد» (Ellegard, 1999: 167). مطالعات زمان- مکان جغرافیایی مبتنی بر رابطه فرد با پیرامونش است. در این راستا دو مقولۀ فعالیت های فرد (activities) و نیز مسیر ها و تحرکات (paths and movements) او مورد تحلیل قرار می گیرد. بدین ترتیب استفاده از این روش مشخص می سازد که چگونه فعالیت های مختلف با یکدیگر مرتبط هستند و این فعالیت ها در کجا رخ می دهند. از فنونی که برای جمع آوری داده های تجربی در این روش استفاده می شود، دسترسی به برنامه های زندگی هر روزه افراد است (time diaries). اطلاعاتی که در این راستا از افراد درباره هریک از فعالیت های روزمرۀ آن ها خواسته می شود، شامل: زمان شروع و خاتمه فعالیت، محل انجام فعالیت و کسانی که با آن ها فعالیت انجام می شود، و نیز اختصاص بخشی برای سایر توضیحات فرد است. با تحلیل داده های بدست آمده می توان پی برد که یک مکان-زمان خاص تا چه میزان به انجام یک برنامه روزمره امکان تحقق می دهد و امکانات و محدودیت های آن چه می تواند باشد.

البته به این روش انتقاداتی نیز وارد شده است که از میان آن ها می توان به نقدی اشاره کرد بر این مبنا روش درباره شخصی که برنامه زندگی هرروزۀ او مورد تحلیل قرار می گیرد چیزی نمی گوید، و بدین ترتیب نمی توان پی برد که آیا به نظر فرد مورد نظر برنامه زندگی هر روزۀ او الگویی از یک زندگی روزمره خوب را در بردارد یا خیر. در این راستا برای رفع این کاستی می توان از روش هایی استفاده کرد تا مردم ارزیابی خویش را درباره زندگی روزمره خود و برنامه ای که ارائه داده اند بیان کنند، و نیز برنامه ای را بنویسند که از دیدگاهشان دربردارنده یک زندگی روزمره کمال مطلوب است. از روش هایی که در این زمینه می توان مورد توجه قرار داد روش مطالعاتی آسا وسترمارک (Asa Westermark) در دانشگاه گوتنبرگ در سال ۱۹۹۹ است (time reflections). او که درباره اثرات پروژه های حمایتی توسعه بر زندگی روزمره زنان بوگوتای کلمبیا مطالعه می کرد (۲)، از زنان خواست تا واکنش های خویش را درباره فعالیت های مختلفی که در آن شرکت می جویند بنویسند، چرا که از این طریق می توان به انگیزه ها، احساسات و نیازهای آن ها پی برد و به تصویری از زندگی روزانه مطلوب آن ها دست یافت.

[/align][align=START]

۴- مؤخره

در مجموع باید گفت که استفاده از روش زمان- جغرافیا در تحلیل ریتم زمانی و مکانی زندگی روزمره می تواند مبنایی را برای تحلیل رفتار فضایی افراد، در پیوستاری از فضاهای خصوصی و عمومی شهر، به دست دهد. دست یابی به چنین تصویری از کنش های فضایی و زمانی افراد، نحوه استفاده از فضا توسط آنها (یا به عبارتی سازماندهی فضا و زمان توسط آن ها) را نشان می دهد و زمینه را برای مقایسه آن با سازمانی که فضای برنامه ریزی شدۀ شهر به فضا و زمان می دهد فراهم می کند. این مقایسه می تواند بستری برای سنجش میزان مطلوبیت سازمان فضایی شهر برای پاسخگویی به نیازمندیهای روزمره گروه های اجتماعی محسوب شود و چشم اندازی را برای حرکت به سوی بهینه کردن این سازمان فضایی ترسیم کند. همچنین ارزیابی ای که افراد در رابطه با الگوی رفتاری زندگی روزمره خویش انجام می دهند، فرصتی است برای نزدیک شدن به ایده آل ها و مطلوبیت ها، ورای نیازهای عادی در زندگی روزمره شهری.

[/align]

پانوشت

۱- لوفبور در مطالعه هرروز یا امر روزمره (everyday) تکرار را بر دو قسم چرخه ای و خطی می داند. تکرار چرخه ای روندی است دایره وار میان روز و شب، مرگ و زندگی، استراحت و فعالیت و گردش فصل ها. تکرار خطی بر عکس تکرار چرخه ای که آغاز های جدید دارد، روند بازتولید پدیده ای یکسان، همسان وتقریبا در فاصله های زمانی کم و بیش منظم ونزدیک به هم است.

۲- Westermark, A (2003), Informal Livelihoods: Women’s Biographies and Reflections about Everyday Life a Time-Geographic Analysis in Urban Columbia, Publication edited by the Dept. of Human and Economic Geography, School of Economics and Commercial Law, Goteborg University, School of Economics and Commercial Law, Goteborg University, Goteborg. ISBN 91-86472-44 5

[align=START]

منابع:

- Aquist, Ann-Cathrine (2001), Everyday Life Perspective in Planning, the conference Area-based initiatives in contemporary urban policy, Danish Building and Urban Research And European Urban Research Association, 17-19 May

- Lefebvre, Henry (۱۹۹۲), Rhytmanalysis (Space, Time and Everyday Life), translated by Stuart Elden & Gerald Moore, Continuum, 2004

- لوفبور، هانری و کاترین رگیولر (۱۹۸۶)، تحلیل ریتمی شهرهای مدیترانه ای، ترجمه سمانه مرتضوی گازار

[/align][align=START]

-------------------------------------------------------------------

[/align][/align]

[align=START]

[/align]

[align=START]نقل از سایت ساینار

[/align]