جلوه های جمال در مسجد

به نام خداوندي كه جهان و هر آنچه در اوست از بخشندگي جهان شمولش در وجودند و مؤمنين خضرت خداونديش از لطف و مهرباني او بهره مند.

«جمال و زيبايي وسيله اي است براي وصول به كمال، مشروط بر آنكه معناي جمال را دريابيم و اجازه ندهيم تا زيبايي ما را از درك حقيقت باز دارد. (استاد علامه محمدتقي جعفري، هنر و زيبايي از ديدگاه اسلام، ص 92)
تا بداني كاسمانهاي سمي.............هست نقش مدركات آدمي
گر نبودي عكس آن سرو سرور ............ پس نخواندي ايزدش دارالغرور
آنچه واضح است درك كننده هنر زيبايي و جمال مطرح شده درآن، انسان است و غير انسان در برابر جمال و زيبايي نهفته در آثار هنري بي تفاوت است. البته مراد از محوريت انسان در بحث هنر و زيبايي ها و از جمله بحث مربوط به ابعاد مختلف زيبايي و جمال در مسجد، بحث هنر براي انسان در زندگي هدفدار يا حيات معقول است، آن زندگاني كه كمال مطلوبش حضور يافتن در حضرت حق و مسير آن تا بي نهايت و در جهت كمال يافتن هر يك از ابعاد روحاني انسان است، و نه صرف انعكاس جهان عيني و زيبايي هاي ظاهري آن در ذهن انسان سطحي نگر.
در اين ديدگاه است كه هنرمند با جهان هستي ارتباط برقرار مي كند، نظم كمي و روابط هدفمند اجزاء و تأثيرات و تأثر متقابل آنها را با يكديگر در مي يابد، جهان هستي را در خود اثري با محتوي و هدفدار تلقي مي كند و چهره رياضي و شكل هدفمند آن را در دل جريانات منظم و يا نمايشي هندسي در كار هنري خود تمثيل مي كند (آيات قرآني مربوطه عبارتند از: 4 و 94 مريم. 28 جن، 12 يس، 29 نباء، و 21 حجر).
هنرمند مسلمان با بهره گيري از آيات محكم خداوندي، چه آيات طبيعي و چه آيات كلامي به هنرمندي مي نشيند و سعي بر تمثيل هرچند ناقص جمال يار خويش دارد. براي مثال در كتاب محبوب خويش مي خواند كه:
«آيا آسمان را بر فراز خويش نمي نگرند كه ما چگونه آن را بنايي «محكم اساس» نهاده ايم و آن را به زينت ستارگان درخشان آراستيم و هيچ شكافي و خللي در آن راه ندارد» (50:6 ق)
«همانا ما آسمان دنيا را به زينت ستارگان درخشان آراستيم» (27:6 الصافات)

پس به نظاره آسمان مي نشيند، اين همه جلال و جبروت را كه نشان از جلال و جبروت كوي دلير دارد بر صفحه دل مي نگارد و آن گاه در مسجد در تجسم نمادين جهان آفرينش، و در آسمانه تمثيلي آن يعني گنبد دوارش مقرنس را مي آفريند، تجمس از بنايي محكم و با اساس، و در آن با به كار گرفتن صورت ستارگان به نقش آفريني مي نشيند. او از قدرت تجريد كه از ويژگي هاي ذهني آدمي است مدد مي گيرد و همچون پلي از نمودهاي محسوس به واقعيات مافوق محسوسات گذر مي كند و به زيبايي و حقايق معقول در عالم اكبر دست مي يابد. او در اين سفر روحاني تنها نبوده بلكه تماشاگران اثر هنري خويش را نيز با خود به همراه مي برد تا در آنجا با كمال مطلق مرتبط شوند و جمال حضرت خداونديش را به نظاره بنشينند؛ و اين البته همان هدف عالي طرح جلوه هاي جمال در فضاي عبادت است.


هدف از نقش آفريني نمادين و تجسم سمبليك حقايق عالم روح در فضاي عبادي در حقيقت بالا بردن اروام مؤمنان از عالم محسوسات و بريدن ايشان از خواسته هاي طبيعي محض است. هدف رهايي ارواح آنان از وابستگي ها و قيودات مادي است تا با پاك شدن از كثافات دنيوي، با بريدن و رها گشتن از زنجيرهاي علايق به سوي يار پرواز كنند، به سرچشمه نور برسند، با نور درآميزند، با اصل خويش يكي شوند، سراسر نور شوند، كه اصل نور شوند، و خورشيد در نورافشاني خويش وامخواه ايشان گردد، چرا كه الله نورالسموات والارض:
گرروي پاك و مجرد چو مسيحا به فلك..........از فروغ تو به خورشيد رسد صد پرتو
و از طراوت و شادابي زندگي جاودانه جان هاي آنها از گلزار جهان رسم خزان برداشته شود.
مؤمنان خداجوي در حضور حضرتش با شنيدن كلام دلنشين دعوتش به بارگاه حق و حقيقت با مي يابند و مژده وصل مي گيرند، و نيرويي مي گيرند تا جان را از دام جهان برهانند و در سفر روحاني خويش به سوي يار پرواز كنند، در بارگاه حضرت دوست بار يابند و اعلان بندگي حضرتش كنند، و چون بنده او شدند يعني تنها و تنها براي او شدند از سر خواجگي كون و مكان نيز سر برافرازند:
مژده وصل تو كو كز سر جان برخيزم.............طاير قدسم و از دام جهان برخيزم
به ولاي تو كه گر بنده خويشم خواني............از سرخواجگي كون و مكان برخيزم


منظور از تجسم نمادين، خورشيد و ستارگان و يا تصوير مجرد نقوش طبيعي نيست مگر كه خفتگان را فرياد بر دارد كه:
زهي نادان كه او خورشيد تابان........به نور شمع جويد در بيابان
همه عالم فروغ روي حق دان...........حق اندر وي زپيدا نيست پنهان
(1 و 2 و 3 نقل از استاد علامه محمدتقي جعفري، زيبايي و هنر از ديدگان اسلام، ص 54 و 53)
گرچه در بيابان حقايق ادراكات عقل نظري و تجسم جمال و جلال الهي زمينه كار هنرمند جهان ماده و مواد آن محسوسات جزئي و گذر او قوانين مربوط بدانهاست، اما آنچه مسلم است، مطابق با بيان استاد علامه محمدتقي جعفري، اشياء مادي و حتي كل جهان هستي بسيار پست تر و ناچيزتر از آن است كه بتواند نشان دهنده عظمت و جلال و كمال الهي باشد، آنچه اين مهم را ممكن مي سازد منشأ درك جلال و كمال الهي است كه در روح انسان قرار دارد و آن عشق آدمي بر شهود عالم وجود و درك چهره عقلاني و رياضي آن است.


در حقيقت معناي زيبايي و جمال در مسجد حقيقتي است كه در برابر قواي درك كننده بنده عابد قرار مي گيرد و موجب تحريك شهود و ذوق و يا احساس خاص زيبايابي او مي شود تا از وادي پرده نگارين و شفاف زيبايي هاي محسوس به تماشاي زيبايي هاي معقول يا جلوهاي جمال يار بنشيند. از ديدن نظم به ناظم برسد و چون جمال را ديد جميل را دريافت، در برابر عظمت و جلال دردگاه كبرياييش به سجده بيفتد، در تفسير نظم و جمال هستي از معلول به علت راه بيابد و آن همه را به نقاش و مهندس آنها يعني خداوند آفريننده صورتگر مستند ببيند. خداوندي كه تمام اسماء حسني چون عدل، نظم، حكمت و مصلحت از آن اوست و در كريمه اي از قرآن چنين مي خوانيم:
«هوالله الخالق و الباري المصور له الاسماء الحسني يسبح له ما في السماوات والارض و هوالعزيز الحكيم»
اوست هداي آفريننده عالم امكان و پديده آورنده جهان و جهانيان و نگارنده صورت خلقان، او را نام هاي نيكوتر است، و آنچه در آسمانها و زمين است همه به تسبيح و ستايش (اوصاف جمال و جلال) او مشغول اند و اوست يكتا خداي مقتدر و حكيم (59:24 حشر).


مسئله زيبايي و حس مربوط به آن در انسان به معني حس زيبايي جويي و درك زيبايي مسئله اي نيست كه به خودي خود حقيقتي نداشته باشد و به عنوان يك چيز غيرواقعي از جانب خود انسان ها مطرح و وضع شده باشد بلكه چنانچه ذكر شد ريشه در روح بشر دارد و از ضروريات حيات روحاني انسان است. در حقيقت زيبايي دريچه اي است براي هدايت و عبور دادن روح از جهان ماده و رساندن آن به جهان زيبايي هاي معقول كه خود راهي كه از آن طريق مي توان به پيشگاه ربوبي رسيد.
در رخ ليلي نمودن خويش را..........سوختم مجنون خام انديش را
(نقل ازهنر و زيبايي از ديدگاه اسلام ص 271)
با توجه به تعريف استاد علامه محمدتقي جعفري از زيبايي به عنوان «پرده اي نگاري و شفاف كه بر روي كمال كشيده شده باشد و كمال كه عبارت است از قرار گرفتن هر موضوعي در مجراي شايستگي ها و بايستگي هاي مربوط به خود» مي توان گفت نظم و تركيب متعادل اجزاء رنگ و شكل ويژه هر جزء و نيز كل مجموعه در زيبايي آن مؤثرند. ولي اينكه چرا نظم و تعادل زيبا هستند براي انسان روشن نيست.


به نقل از استاد محمدتقي جعفري، افلاطون مي گويد آنچه را ما در اين دنيا زيبا مي بينيم سايه اي است از زيبايي هاي بالا كه ما آنها را جلو هاي آيات الهي مي ناميم لذا هرچه اين جلوه ها در صورت هاي مادي بيشتر نمود كند آن صورت ها زيباترند. در حقيقت اين زيبايي هاي مذكور در بيان افلاطون نيستند مگر حقايقي ثابت كه درمرتبه اي فراتر از نمودهاي متغير قرار دارند و موجود و در عين حال حافظ نظم اين جهان هستند. اين حقايق لايتغير در فرهنگ اسلامي همان اسماء حسناي الهي اند.
قانون عليت و معلوليت، عدل، فضل، حكمت و ... همه و همه همان جوهرهايي هستند كه نظم و عدل محسوس در اشياء از آنها وجود مي يابند و بر مبناي هماهنگي با آنها قادر به اداره وجود هستند. اين اسماء در مجموع همان وجه باقي پروردگار هستند. گرچه همان جهان از كهكشان ها تا درياها و خاك و هرآنچه بر آنها و در دل آنهاست در هر لحظه در حال مرگ و آفرينشي جديدند ولي وجه پروردگار است كه باقي است و هرگز فنا را در آن راه نيست (27 و 55:26 الرحمن)


در رابطه با بعد رياضي جهان، قرآن كريم مي فرمايد:
«هيچ چيزي در آسمانها و زمين نيست مگر اينكه درمسير عبوديت و تسليم بر پيشگاه خداوند رحمان است و همه آنها را با آمار و شمارش دقيق حساب نموده است» (94 و 92 مريم)
«و خدا ... به شماره هرچيز در عالم به خوبي آگاه است» (72:28 جن)
«و هيچ چيز نيست مگر خزائن آن در نزد ماست ولي ما از آن بر عالم آفرينش نمي فرستيم مگر بر اساس قدر و اندازه اي معلوم» (15:21 حجر)
براي مثال هنرمند مسلمان از خاصيت نظم جويي و وحدت يابي كه ريشه در ذات عقل آدمي دارد بهره مي گيرد و مي كوشد تا از طريق بيان نظم رياضي و هندسي وحدت وجود كثرات، عالم طبيعت را به عنوان نمودي از توحيد بيان مي كند و بندگان حضرت احديتش را بدان متذكر شود. او مي كوشد تا از اين طريق احساس مقدس هماهنگي و اتحاد معقول ميان انسان ها را در دل بندگان برانگيزند كه بنا بر گفته ملامحسن فيض كاشاني:
اهل معنا همه جان و همه جانان همند/عين هم قبله هم دين هم ايمان همند
در ره حق همگي همسفر و همراهند / زاد هم مركب هم آن هم نان همند
هر يكي در دگري روي خدا مي بيند/همچو آئينه هم واله و حيران همند
حسن احسان يكي از دگري بتوان ديد/مظهر حسن هم و مشهد احسان همند
همه در روي هم آيات الهي خوانند/همه قرآن هم و قاري قرآن همند
طرب افزاي هم و چاره هم در هرگاه/مايه شادي هم كلبه احزان همند
همه از ظاهر و هم باطن آگاهند/ آشكاراي هم و اقف پنهان همند
عقل كلشان پدر و مادرشان نفس كل است/همه ماننده و پيوسته و اخوان همند


در بيان ديگر جلوه هاي جمال معنوي در مسجد ميتوان گفت:
مسجد تنها خانه اي است كه مطابق با بيان قرآن كريم براي ناس است، يعني براي همه مردم، خواه سياه باشند و خواه سفيد، خواه سرخ و خواه زرد، خواه غني و خواه فقير، خواه زشت باشند و خواه زيبا؛ خواه عالم عابد باشند و خواه جاهل عاصي، خواه بنده مؤمن باشند و خواه عبد گنهكار، فرقي نمي كند. مسجد بروز «واعتصمو بحبل الله» است؛ در نماد چون دايره اي است كه همه اجزاء در آن مكاني واحد دارند، آن هم مكاني كاملا متصل به مكان يكديگر، به طوري كه هرگز در ميانشان فاصله اي نست. در كنار هم مي نيشنند، با هم يكي مي شوند. يعني وحدت مي يابند و ناس را با همه جهان شموليش تجسم مي بخشند.
مسجد خانه جماعت است و جماعت به گفته معصوم رحمت خداوندي است. دست خدا با جماعت است.