۱۳۸۹-۱۲-۵، ۰۳:۲۲ عصر
منشأ شکل گیری شهرهای ایرانی
یکی از آرزوهای دیرینه ی انسان یافتن شیوه ی زیستی مناسب و مورد علاقه ی خویش بوده است .سر پنا هی امن و متنا سب با امال و آرزوهایش .در فضایی که خانه نام دارد و در کالبد ی عظیم تر بنام شهر جای می گیرد .
تاریخ شهر نشینی و شهر سازی در ایران گویای تهولات گسترده و عمیق در مقاطع مختلف زمانی خود است که انعکاس دهنده ی مجموعه شرایط حاکم بر فضای سکونتی وزیست انسان این سرزمین از یک سو و روابط حا کم بر تنشها ی فرا منطقه ای از سوی دیگر است .
تکوین نظا م شهر نشینی و شهر سازی نیز در گرو فهمیدن و تهلیل قانون های حاکم بر چهارچوب منطقه است.استفاده ازسیستمهای اطلاعاتی مختلف در زمینه ی شناخت شهر و شهر سازی و درک این اطلاعات و قیاس آن با شهر امروزی و نوع تمدن تاثیر گذار بر شهر کمک شایانی در اصلاح کالبد شهرهای رو به رشد امروزی دارد .
در باره ی چگونگی ارزشهای شهر سازی و معماری در ایران بحث های فراوانی وجود دارد که جنبه ی توصیفی دارد و تعداد آنهایی که به جنبه ی تشریهی و پاسخ به چراها بپردازد اندک است.
شهر نشینی در فلات ایران ریشه در تاریخ تمدن این مرز و بوم دارد و سابقه ی شهر نشینی در این کشور کهن به چهار سال قبل از میلاد میرسد .در میان شهرهای کهن ایران در مسیر دگرگونیهای حیات شهر،از قانونمدیهای خاص برای انسجام کالبدی وعملکردی شهرواستخوان بندی اصلی ان برخوردار بوده است.
شهر سازی ایران دارای اعتبار و هویت ویژه بوده و تا کنون نیز آثاری از ساختار و استخوان بندی کهن آن را می توان دید.ارتباط عمیق شکل بافت فیزیکی شهر با شرایط اجتماعی،اقتصادی و سیاسی ،شرایط رشد و توسعه شهرها را هموار نموده است و مردمان در رهگذر توسعه ای درونزا و تعامل تدریجی متغیرهای گوناگون ،راههای تعادل بخشیدن به وجوه مختلف حیات جمعی خویش را آموختند.
تجربیات اخیر نشان داده است که تاثیر مداخلات فضایی چه آگاهانه و چه نا آگاهانه در سازمان فضایی شهر تا چه اندازه چهره ی کالبدی شهر را تغییر داده است .
دریافت فرایند تهول تاریخی شهر و ادراک عوامل تاثیرگذاردر آن ،سبب می گردد تا شهر،که تا کنون در هر مقطع تاریخی منطبق بر زمان خویش بوده و با استفاده از نهوه ی تفکر و داده های علمی و دستاورد های فنی عصر به خود تهول بخشیده است.
امروز شهر از نظر قانونی مورد توجه قرار گرفته واز دیدگاه برنامه ای و توسعه ای به دست فراموشی سپرده شده است .
شهر مکانی شده متشکل از تعدادی خیابان و تعدادی ساختمان متا ثر از نوعی منطقه بندی عملکردی .شهر نه به عنوان تبلور کالبدی فضایی،سازمان و تشکیلات اقتصادی سیاسی و اجتماعی فرهنگی ،بلکه به عنوان تصویری از تصوری مجرد و فردی،متاثراز ذهن معمار یا مهندس مطرح میشود.
شهر ترکیبی میگردد از مجموعه های بس پراکنده ونا منسجم با ظاهری ناآشنا در ارتباط با معماری کاملا دگرگون شده ی کهن.
شهر
واژهای که امروز به عنوان شهر شناخته شده است،سیر تهول شهرگرایی و شهرنشینی و شهرسازی است که به عنوان شار در قبل از اسلام شناخته شده بود و اکنون با گسترش و پیشرفت شارها به شهر تغییر نام داده است.
شهر یکی از قالبهای فیزیکی روابط اجتماعی ،اقتصادی،سیاسی جامعه است و تغییراتی که در روند شهرنشینی رخ میدهد تابعی است از تغییراتی که در زندگی اجتماعی،اقتصادی و سیاسی جامعه صورت میپذیرد.
تعاریف متعددی از شهر در بسیاری از کتب موجود که در باره ی آن بحث و برسی کرده اند وجود دارد.پاره ای از آنها به شرح زیر میباشد:
۱:شهر موجودیتی است انسانی،تاریخی،وابسته به سرزمین،تغذیه کننده ی سرزمین، و تغذیه شونده از سرزمین.
۲:شهر به عنوان نوع جامع تر و تکامل یافته تر یک مرکز مسکونی می تواند شناخته شود
۳:شهر بزرگترین واحد جایگزینی و سازمان بندی یک تمدن است.
شهر را در فارسی باستان خشت میگفته اند که به معنی پاد شاهی بوده است در اوستا هم این واژه به صورت خشتر آمده است که کلمه ی فارسی شهر نیز از آن گرفته شده است.
اولین تمدنهای اسکان یافته در ایران
قوم ایرانی قوم آریایی بودند که به سرعت در منطقه فلات ایران با غلبه بر محلیهای آنجا در ان فلات گسترش یافتند و پس از استیلای کامل به ایجاد برجها و باروها پرداختند که این برجها و قلعه ها پس از چندی به دهات و شهرهایی مبدل گردیدند.
این قلعه ها از نظر ساختاری به دو قسمت تقسیم میشدند قسمتی مخصوص حشم و حیوانات و قسمتی به خانواده ها اختصاص داشت.
در شرایط حاضر هنوز سکونت گاه هایی مانند قلعه ی (عقدا) وجود دارند که مردم فانوسی را در هنگام شب در بالای تیر میاویزند و آن را نشانه و مظهر تمدن و وجود یک شهر میدانند .
((کنت دوگینودر مورد نحوه ی بنای شهر ها به دست آریاییها چنین میگوید :محل اقامت خود را از روی یک نقشه بنا میکردند که به وسیله ی مذ هب تقدیس شده و تجارب اجدادی به آنها اموخته و توصیه کرده بود و از آن نقشه به هیچ وجه تجاوز نمیکردند اول یک محوطه ی مربعی را رنگریزی مینمودند به طول یک میدان ( یعنی آن مقدار فضایی که است را به تاخت بیاندازد) و در وسط آن آتشی مقدس را میافروختند که به منزله ی حافظ حقیقی مکان بود و برای احتیاجات مادی خود از آتش استفاده می کردند و با کما ل دقت و مواظبت شب و روز آن را محترمانه حفظ میکردند وهرگز نمیگذاشتند خاموش بشود))
شوش
داریوش پس از سازمان دهی دربار شاهنشاهی بر آن شد تا کاخهای با شکوهی پدید آورد که نمایانگر نیرو و گستردگی فرمانش باشد داریوش تخت پدیدآورد یکی در پارس شهر و دیگری در شوش ، پارس شهر، پایتخت اصلی هخامنشیان بود شوش یکی از کهن ترین شهر های جهان است که پیشینه ی زندگی در آن به پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح بر میگردد این شهر حتی در روزگار هخامنشی شهری باستانی به شمار میرفته است و از این رو این شهر مرکز کشوری با فرهنگ کهن بوده است .
مادها
ماد ها اولین اقوامی هستند که گذر تاریخی خود را از مرحله ی جوامع ساده ی روستایی به جامعه ی شهری تبدیل کردند و اولین شهر های قدرت در فلات ایران ( هگمتانه – هکمتان- همدان )
در دوران ماد ها نقاط مستحکم و دژگونه ای وجود داشت که نقاط مسکونی در اطراف آن به صورت کوچک شکل و سازمان دهی داده میشد و تشکیل یک شهر را میداد و مردم در زمان احساس خطر به این دژها پناه برده و در حصار آن جان خود را حفظ میکردند.
دژ های مزبور ساختمان های محکمی بودند که بر روی ارتفاعات و سخره های طبیعی و یا راهی بر خاک ریزها و تپه های مصنوئی ساخته میشدند گرداگرد آن لا اقل یک دیوار ( خار خار ) و یا گاهی چندین حصار متحد المرکز ( کی شسو) کشیده بودند .
از جمله ی آنها دژ مرکزی اکباتانا که با هفت دیوار متحدالمرکز محاط بوده که هر یک بلند تر از قبلی بوده است و به رنگ های سفید و سیاه و سرخ و آبی و زرد و قهوه ای و کنگره های نقره فام و زرد فام بودند .
پارس
با ساختن اولین شار مادی الهام گرفته از شهر تپه های بین النهرین (زیگورات) شروع و با شکوفایی شار های پارسی در شوش ته اوج خود رسید.
پارس- هلنی
شار در این دوران مفهوم کمابیش الهاقی دارد گونه ای که هم بنیاد های شهر دولت هاییونانی را در خود دارد و هم مفاهیم شهر قدرت های ایرانی. نگرشی جدید که عمر آن کمتر از یک قرن است.
پارتی
آغاز شهر نساء در ماوراء نهر و فیروز آباد در فارس به بیان پیچیده در شارهای دوران ماد و سازمان فضایی کالبدی قوام یافته ی شارهای قرن هفتم میلادی بدست می آید.
به طور کلی فرایند شهر نشینی سه دوره دارد :
۱:سیر تهول شهر نشینی و شهر گرایی و شهر سازی قبل از اسلام از قرن نهم میلادی آغاز و تا قرن هفتم میلادی ادامه می یابد.
۲:تهول شهر نشینی و شهر گرایی دوران بعد از اسلام با استقرار اولین حکومتهای مستقر داخل ایران شروع تا (۱۲۰۰)قمری (۱۱۶۵)شمسی (۱۸۷۶)میلادی عصر صنعت و شروع قاجار ادامه دارد.
۳:دوران معاصر با استقرار حکومت قاجار در ایران شروع و تا سال (۱۳۵۷) شمسی (۱۹۷۹)میلادی ادامه مییابد.
بنیادهای فلسفی و اساطیری شهر ایرانی
اندیشه ی آرمان شهری بخشی از میراث فرهنگی دین و مرز و بوم ایران است و با رنگ بوی فرهنگ ایرانی پدید آمده است و از دیرینه ترین روزگاران آغاز شد و به دوران اسلامی اندیشه ی آرمان شهری در ایران باستان در دو مرحله در خور بررسی است
۱- دوران اساطیری بناها
۲- دوران تاریخی
د ر دوران اساطیری میتوان از بناهای ور جمکرد-گنگ دژ – کاخ کیکاووس -کاخ افراسیاب – فرشکرد را نام برد.
در دوران تازیخی میتوان عصر بهرام پنجم – عصر زرین انوشیروان را نام برد .
تفکر آرمانی عموما در دو حوزه رخ میدهد این دو حوزه که متکی به بنیان های اساطیری هستند بستگی گسست نا پذیری با یکدیگر دارند.
۱- روابط بی نقص و زیست آرمانی نفوس درون شهر که خود از اسطوره ی عصر زرین یا هتوط نخستین مایه گرفته است در عصر زرین انسان ها در نظمی متعالی ، بدون مرگ و زوال، وبا مراتبی شکل یافته نهادینه شده میزیستند
۲- شکل آرمانی شهر که خود تجسمی از آرمان شهر های مثالی و مینوی بر روی خاک ارض مثل و زمین معنوی همچون آتلانتید و ورجمکرد در عالم اسطوره ها و در نهایت تصوری از ملکوت آسمانی و بارگاه کبریایی ایزدان بوده اند.
شهر به طور مجرد و فارغ از نمونه های واقعی، مکانی مقدس است حتی مکان های سنگلاخ و صحاری نا مسکون برای گذشتگان تعابیری داشته است ( میر چا الایده مینویسد: جاه های کبیری و بیابان هایی که دیو لاخند ، زمین های ناگشته ، دریاهای ناشناسی هستند که هیچ ملاحی تا کنون یارای خطر کردن در آن را نداشته است.
شهر رومی بیانگر تصویری آسمانی در زمین بوده ومحور جهان را در بر گرفته و جهان در این شهر به چهار بخش تقسیم میشده است.
شهر مقدس بوده و به شیوه ای خاص و طی مراسمی مشخص و پیچیده پایه گذاری میشده است .
با تطهیر و تقدیس زمین شهر به وجود میآمد.
این عملیات برای تعیین حدود شهر انجام میگرفت و مهمترین قسمت این مراسم هنگامی بود که موسس شهر نخستین شیار را در زمینئ ایجاد میکرد .
میر چا الیاده مینویسد : در وحله ی نخست واقعیت محل بنا از طریق مراسم تقدیس زمین یعنی تبدیل آن به یک مرکز تضمین میشود ، سپس به اعتبار کار ساختمان به وسیله ی تجدید آیین قربانی بغانه ای که در آغاز بر گزار شده تایید و استوار میگردد .
قرار گرفتن شهر های باستانی بر روی صفحه ها ، تشخیص آن را بر سطح نمودار ها میساخت. حصار شهر را از قوای اهریمنی جدا میساخت و صفه نیز آن را به آسمان – ملکوت -نزدیکتر میکرد .
انگاره ی قدسی شهر بدون ربط آن با سرزمین معنوی و مقدس کامل نخواهد بود تقدس شهر با تقدس سر زمین ربط کامل دارد . آرمان شهر های ایرانی بر خلاف نمونه های یونانی آن نیروی خود را نه از خرد تعقل فلسفی ، که نتیجه ی غور فلسفه ی یونانی در مفاهیم اخلاق، عدالت و مدنیت بود ، بل از ادراک اسطوره ای و راز آمیز نسبت به جهان هستی اخذ کرده میشد .
به طور کلی کالبد شهر را میتوان چون کالبد انسان پنداشت، چون این دو هر دو تصویری فشرده از عالم کبیر هستند. از انجا که عالم کبیر ، جهانی نظم یافته و منظومه ای متعالی است ، عالم صغیر نیز می باید تصویری از همان نظم مثالی باشد . اعتدال مزاج های بدن و اعتدال مراتب اجتماعی در شهر همسان هستند و این حکمت اشراقی نمودی بارز دارد .
سازمان یابی فضاها و طراحی سیستم شهری
عواملی که در سازمان یابی فضای شهر در ایران موثر است به ترتیب :
۱-ساختار اجتماعی، اقتصادی، سیاسی که اولین و مهمترین عامل بوده و با پیدابش تدریجی جامعه ی طبقاطی و شکل گیری ساختار اجتماعی، اقتصادی ، سیاسی ، برده داری ( به ویژه در اروپا) دولت شهر های متکامل تکامل تدریجی زندگی اجتماعی بشر و پیدایش جوامع طبقاتی و دولت ظهور و تکامل ادیان و پیدایش و تو سعه ی تجارت ، فضا ه های جدیدی چون کاخ ها ، زیارت گاه ها ، معابر و انبار ها را به وجود میآوردند و در دوران برده داری سبب پیدایش دولت شهر های برده دار و رشد شهر نشینی و زندگی شهری شد.
۲-ویژگیهای خاص ایران ، ایران بین شرق و غرب قرار گرفته و تاثیر تمدن های مجاور یونان ، روم ، عرب ، مغول ، و غیره بر ایران در شکل شهر نشینی و فرم کالبد شهر های ایرانی بی تاثیر نبوده است .
۳- تقسیم کا ر اجتماعی، تقسیم اجتماعی کار یعنی تفکیک تجارت از کشاورزی و پیشه وری و غالب شدن این فعالیت در یک واحد فضایی سبب پیدایش شهر تجاری میگردید که خود تاثیر فروانی بر سیستم شهر ها نهاد.
۴- ساخت سیاسی شهرها ، چگونگی تقسیم ماضاد اجتماعی در هر جامعه تاثیر مستقیم بر نحوه ی پراکندگی و رشد تجمعات دارد و چون ماضاد حاصل از جامعه عمدتا به دست حاکمیت میرسد و توسط آن هدایت و تقسیم میگردد نقش اساسی حاکمیت و چگونگی سیاست آن در این رابطه طرح میگردد.
۵- نقش راه ها به عنوان کالبد فیزیکی ، شبکه ی راه ها بر سازمان یابی فضا تاثیر مستقیم چرا که از نظر اقتصادی راه ها به عنوان زیر ساخت لازم برای جابجایی ما زاد اجتماعی و ثروت جامعه طرح میگردند و برای تجارت در زمینه ی نظامی و کشور داری و اعمال حاکمیت و حفظ امنیت مورد استفاده و توجه قرار دارند .
طراحی سیستم شهری در رابطه با شهر ایرانی همواره جایگاه ممتاز خود را بر پایه ی تعامل و همبستگی متقابل انسان ساکن با فضای زیستی خود حفظ کرده است .
اگر بخواهیم از سیمای شهر ایرانی پرده برداریم در پنج مهورمیتوانیم آن راطتقه بندی کنیم :
۱- ویژگیهای محیط زیست فیزیکی
۲-ویژگیهای اجتماعی،فرهنگی،ارزشی
۳- ویژگیهای سیاسی و اداری
۴- ویژگیهای اقتصادی
۵- تجارب تاریخی و هم زیستی یا انتزاع فرهنگی
این عوامل به گونه ای زنجیره ای به یکدیگر متصل بوده و در مقاطع زمانی، در فرایند تحول نظام شهر نشینی ، دولت را سامان داده و شهر را ایجاد کرده اند .
دوره های شهر نشینی و شهر سازی در ایران
۱- قبل از اسلام: تا قرن هفتم قبل از میلاد ( مادها ) ، از قرن هفتم تا چهارم قبل از میلاد( هخامنشی) ، قرن سوم قبل از میلاد تا قرن دوم میلادی ( سلوکیان) ، قرن دوم تا سوم میلادی( اشکانیان) ، قرن سوم تا هفتم میلادی ( ساسانیان).
۲- بعد از اسلام: اول تا چهارم هجری ( هفت تا یازده میلادی آل بویه ) ، قرن چهارم تا هفته هجری (یازده تا چهارده میلادی ) ، قرن هفتم تا یازدهم هجری ( چهارده تا هفدهم میلادی ) ، قرن یازدهم تا سیزدهم ( هفدهم تا نوزدهم میلادی صفویه – زندیه – قاجاریه ).
استخوان بندی و شالوده ی شهر
همگام با شکل گیری شهر استخوان بندی اصلی آن نیز شکل میگیرد .
در میان شهر های کهن ایران زمین نمونه های بسیار زیادی را میتوان دراقصی نقاط آن یافت که در سیر دگر گونی های تاریخ حیاط خویش از قانون مندی های خاص برای انسجام کالبدی و عملکردی شهر و استخوان بندی اصلی آن طبعیت نموده اند شهر های سنتی ایران دارای اعتبار و هویت ویژه ای میباشد و اکنون نیز اثاری از ساختار و استخوان بندی کهن آن را میتوان دید و الگوی ساختاری آن علی رغم تفاوت هایی در جزئیات از یک خصوصیات کلی پیروی میکند .
با رشد تدریجی شهر و توسعه ی محله های مسکونی به مرور استخوان بندی شهر موقعیتی مرکزی در شهر میابد و در مرکز ثقل آن واقع میشود .
ساختار کالبدی استخوان بندی شهر غالبا تابعی از ساختار کالبدی شهر است هم چنین هسته ی اولیه ی استخوان بندی شهر در محل تلاقی را ه های اصلی منطقه ای و تجاری شکل میگیرد .
نحوه ی انتظام عناصر در یک مجموعه یا هسته از استخوان بندی، تا حدی تابع کار بری آن نیز بوده است کار بری های حکومتی ، دولتی و فضاه های تشریفاتی آنها اغلب به صورت منظم و مرکزی و کاربری های تجاری به صورت خطی و کار بری های فرهنگی- مذهبی به صورت هسته ای با انتظام گروهی حول یک فضای باز منظم یا به صورت پرانده و نا منظم تشکل میابد .
بافت کل محدوده ی استخوان بندی شهر اغلب پیوسته و منسجم میباشد و مجاورت بافت های متنوع و افزایش کیفیت فضایی آن منجر میگردد دسترس داخل شهر به محوطه ی استخوان بندی از تمام نقاط شهر از نظر مسافت متعادل بوده و محله های شهر توسط راسته ی اصلی محله یا مستقیما به ستون فقرات شهر دسترسی داشته و از طریق آن با کلیه ی عناصر ارتباط بر قرار میکند .
فضای باز اصلی و استخوان بندی شهر از آن رو که در مشخصه های مختلف فضایی و عملکردی آن موثر واقع شده و به عنوان کانونی برای تجمع فعالیت های انسان دارای اهمیت بوده و خود در مقاطعی به عنوان یک عنصر از عناصر استخوان بندی شهر به شمار میرود الگوی ترکیب کار بری های شهری و همجواری آنها با یکدیگر به لحاظ تاثیر در کیفیت و کارایی عملکردی استخوان بندی اصلی شهر اهمیت بسزایی دارد .
در شهر های ایرانی سیر تحول و تغییرات استخوان بندی اصلی و قانون مندی های ویژه ی آن از این نظر حائز اهمیت است البته باید توجه داشت که میزان کارایی و مطلوبیت استخوان بندی شهر تا حد زیادی مدیون هماهنگی کالبد و مشخصات فرم و فضا با فعالیت های انجام شده در این فضا میباشد.
در نهایت احداث شبکه های جدید خیابان ها منجر به گسیختگی استخوان بندی شهر شده و از نقش و اهمیت این مجموعه و عناصر آن کاسته است .
روند شکل گیری معماری به عوامل و پدیده هایی که در شکل گیری معماری موثر میباشند دو دسته اند:
۱- عوامل و پدیده های درونی
۲- عوامل و پدیده های بیرونی
عوامل درونی شامل پدیده های عمومی و فرهنگی بوده که تاثیر آنها در مجموع موجب پیدایش نوعی معماری ملی ، منطقه ای یا معماری متعلق به یک حوزه ی فرهنگی میشود هم چنین عوامل و پدیده های بومی که تحت تاثیر خصوصیات جغرافیایی ، اقلیمی ، زبانی و غیره میباشد در نوع معماری و چگونگی شکل گیری آن موثر هستند و ویژگی های آنان عبارت است از:
۱-مشخصات کالبدی
۲- مشخصات عملکردی و سیر تغییرات
۳- ویژگی های فضایی و بصری
۴-هماهنگی فرم ها و فعالیتها
عوامل بیرونی آن گروه از عواملی هستند که از حوزه های فرهنگی و معماری دیگر بر روی یک معماری یا فرهنگ تاثیر میگذارد .
شهر سازی ایران و بهره گیری آن از طبیعت
عمده ترین ویژگی شهر سازی در ایران چه پیش و چه بعد ازاسلام ، شکل گیری و ساان دهی شر بر اساس نقشه و طرح های جامع است . این پدیده چه در مورد روستا ، شهر ها و قلعه ،شهر ها و یا قلعه های دفاعی گسترش داده شده ، یعنی روستا وقلعه های رشد یافته وبه شهر تبدیل شده و چه درمورد شهر های تازه بنیاد یافته ،در هر دو مورد قابل توجه و شناسایی است .
در کار مکان یابی شهر ها کوشش بر این بوده تا گذشته از دسترسی به آب ، بخش های مختلف شهر از چشم اندازی هر چه گسترده تر نسبت به طبیعت خود برخوردار باشد کوشش شده تا سطح شعر نسبت به زمینهای پیرامون بلند تر باشد تا هم دید بهتری داشته و هم از سیلابها در امان بماند . برای بنای شهر نخست اقدام به ایجاد صفه گسترده و سیعی شده است که یکی از کهن ترین نمونه های آن بنای شهر شوش در دوران ایلامی است که بر فراز تپه ای طبیعی و دست ساز بنا گردیده بود . معماران دوران هخامنشی نیز با بهره جستن از همان صفه بلند طرحی نو بر آْن در انداتختند .
گزینش جایگاههای به فای پیرامون در مکان یابی شهر ها پدیده ای است که از دوران ایلام به بعد در عمده موارد با آن برخورد داریم .
شهر های دوران اشکانی به روشنی بیانگر این ان است که دهها شهر اشکانی در این منطقه همه بر سطحه هایی که از بیست تا پنجاه متر نسبت به پیرامون خود بلند تر بوده اند ، بنا شده است . در طرح شهر های ایرانی چه در شکل دایره ، چهار ضلعی نزدیک به منظم ونامنظم در عمده موارد کوشش بر این بوده که شبکه اصلی به چه صورت شطرنجی و چه شعاعی مناسب ترین دید را از طبیعت به دست دهند و طبیعت پیرامون با حجم های معماری ماسک و پوشانده نشود پدیده ای که درمعماری لبجام گسیخته و بی ضابطه کنونی شهرها وارون آن را شاهدیم .
پیوند بافت شهر و کالبد معماری آن با فضاهای سبلز درون شهری ویژگی دیگر شهر سازی ایرانی است که نشان دهنده و شناخت درستمعماران دورانهای مختلف این سرزمین ازتأثیر در پردیده گیاه و آب بر زندگی انسانها است . در شهر ستزی ایرانی دست کم از عهد ماد ها پدیده باغسازی درون شهری با نان پردیس بر خورد می کنیم . طرح دل انگیز باغ – شهر پاسارگاد در اغاز دوران هخامنشی رامی توان به عنوا ن نمونه ای چشمگیر ازکهن ترین شیوه شهر سازی با تکیه بر فضاهای سبز بر شمرد . این شیوه در تمامی دورانهای تاریخ شهر سازی و معماری ارانمورد توجه قرار دارد . باغ – شهر های سمرقند و هرات در عهد تیموریان از نمونه های شکوهمند این شیوه شهرسازی هستند که درگسترده های عظیم بنیاد گرفتند و شرح زیباییها و طراوتشان در بسیاری از سفر ه نامه ها و اسناد تاریخی و مینیاتورهای الگوی شهرسازی مورد توجه شهرسازان قرار داشت .
ایجاد نهر ها و جویها ، حوضچه ها و پهنه های کم عمق و استخرهای وسیع و برکه ، در فضاهای شهری درپیوند با فضاهای سبز در بیشتر شهرهای ایران از کهن ترینزمان به عنوان عاملی اساسی وتکمیل کننده فضاهای سبز و جلوه بخشیدن با بافت و شبکه بندیهای محله های شهر وحرکت وگردش آب ، نقش تعیین کننده ای بر عهده داشته است .
موارد شهرسازان بر آن بوده اند تا باجریان آب در شبکه های شهری طراوت و سر زندگی را به باشندگان آن ارزانی بدارند و آنها به تأثیر آب روان وغلطان و شفاف که با تابش خورشید بر روی آبشارهای کوچک سینه کفتری ، گوئی پولک های طلائی بر سطح شهر می پاشیدند به عنوان جریان زندگی و زمزمه ای دل انگیز بر مردم شهر توجه داشتند و آن را به عنوان عاملی آرام بخش در مسیر گذر کنندگان شهر ایجاد کرده بودند .
در شهر سازی ایرانی باتوجه به ایجاد مکانهای باز ومیدانهای وسیع در پیرامون و مرکز شهر ومحله ها از اهمیت بسیار برخوردار بوده است .
پدیده میدان به اعتباری به عنوان مهم ترین بخش از بافت منطقی وموفق شهر و ارزش برای آن قائل هستم .
بافت شهر های چنان بود که مردم شهر در مسیر کار و ا بازگشت به خانه بادیگران درفضاهائی همگانی بر خوردو دیداری پیدا می کردند . شهر سازی ایرانی هوشمندانه این فضاهای باز را به منظور تماس مطبوع مردم شهر دراندازه ها و جایهای ایجاد کرده بودند .
تقسیم شهر به بخشهائی با عملکردهای مشخص چه پیش وچه بعد ازاسلام از ویژگیهای چشمگیر شبیه سازی ایران است که در پیوندی آگاهانه با شرایط سیاسی ، اقتصادی و فرهنگ حاکم بر جامعه به وجود آمده و دگرگونی یافته است .
شهر سازان و معماران ایرانی شهر را در خدمت آسایش و نشاط و راحت مردم شکل می بخشیدند و تناسب ها و حجم ها و کاربرد مصالح در کالبد معماری شهر درجهت ایجاد فضاهایی شادی آفرین و شکوهمند ایجاد می گشت نه برای سر کوب مردم و القاء حس نا چیز بودن وحقیر شمردن آنها ، مجموعه های مشترک معماری با بافت پیرامونشان تناسب داشتند .چنان بودند که قدرت کشش انسانهائی که به سوی آن مجموعه ها می رفتند و یا از آن باز می گشتند را داشتند . فضاهای بر بسته مجموعه به طور عمده همراه با فضاهای روباز داخل و فضاهای سرسبز پیرامون طراحی می شدند. همه بازارها در پیوند با سراها وسیع جانبی برخودار ازصحن های گسترده وبه طور عمده دارای باغچه و درخت و حوض قرار داشتند و دسترسی هاچنان بود که برای رفتن از یک سو به سوی دیگر گذر کنندگان می توانستند پی در پی از فضاهای بسته و باز بگذرند .
شهر در خدمت جامعه و مردم بود و نه مردم در اسارت شبکه و بافتی سر در گم و حجم هایی بی روح و خشن و سر گوبگر ونفس گیر . در یک جمع بندی کلی ، باشندگان ایران زمین در طول تاریخ ، در سامان دادن به زیستگاههای خود با طبیعت ومحیط پیرامون ، از ایرانزمین در طول تاریخ ، در سامان دادن به زیستگاههای خود با طبیعت ومحیط پیرامون ، از برخورد سلطه گرانه ودرهم کوبنده پرهیز داشته اند وهوشمندانه کوشیده اند تا با ایجاد هماهنی وهمخوانی ، مطلوبترین شرایط را پدید آورند. به عبارت دیگر شگفتی ها ، زیباییها ، تواناییها وشکنندگی های آن راهمه در کنار هم دیده اند وسپس با توجه به شرایط وموقعیت های جامعه ونیاز های زندگی آمیزهای موزون وپاسخگو آفریده اند .
تغییر ساختار قدرت درایران و تغییر شکل شهر
از میان عوانلی که بع عنوان متغیر مستقل بیشتر از همه شکل شهر را در طول تاریخ تحت تأثیر قرار داده می باید به ساخت قدرت اشاره نموده ساخت قدرت و نظام حکومت مینیاتوری از ل روابط جامعه است که در ارتباط نزدیک با ساختارهای اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی وحقوقی قرار دارد . به طور نسبی تغییرات شکل شهر همزمان با تغیرات ساخت و نظام حکومتی است در حقیقت تمام عوامل مختلف سیاسی شک دهنده دوره های مختلف معماری و شهر سازی در نظامهای حکومتی حاکم بر شهر می باشد .
یکی از دوره های بااهمیت در شکل شهر ایرانی دوره ای است که مصادف با تغییر حکومت قاجار و به قدرت رسیدن رضا خان پهلوی است . با آغاز قرن جدید شهر ایرانی به دوره ای جدید وارد می شود که با گذشت زمان و روشن تر شدن وجوه عمده آن می تواند از آن به عنوان دورانی جدید نام برد و همراه با آن شاید بتوان ازسه دوران شهر نشینی : دوران قبل از اسلام ، دوران بعد از اسلام و دوران بعد از اسلام و دوران معاصر در کشور نام برد . به هر حال با آغاز قرن جدید دورانی جدید در شکل شناسی و شهر ایرانی پدید آمد که اگر چه زمینه های آن از سالهای قبل با اقدامات میرزا تقی خان انیر کبیر و همچنین انقلاب مشروطیت آغاز شده بود و لی بابه قدرت رسیدن رضا خان و متمرکز شدن ساخت قدرت حالت قطعی و مشخص افت به گونه ای که اسفند (۱۲۹۹) را می توان سرآغاز جدید در تاریخ شهر ایرانی دانست .
تغییر حکومت در ایران اتفاق غیر معمول و جدیدی نیست شاید ایران را بتوان از این نظر یکی از کشور های کم ثبات دانست .
تغییر شکل در دو دههاول قرن حاضر که از زمان کابینه کودتای سوم اسفند با اقداماتی از قبیل سیم کشی خیابانها ، شن ریزی معابر و رنگ آنیز مغازه ها جهت نو سازی و زبیا سازی پایتخت آغاز شده بود و در سالهای بعد با بر تخت نشستن رضا خان ابعاد وسیعی پیدا کرد .مجری و پسشتوئانه تغییر و دگرگونی شهر در این دوره دستگاه دیوان سالار نظامی -اداری جدید بود – در استانها و شهرستها نظامیان مجری تغییر ودگرگونی شکل و بافت کالبدی شهر ها بودند . انتصاب نظامیان به سمت اداره امور شهر ها که علاوه بر نیروی فشار و سرکوب نظامی ، تجهیزات و وسایل نظامی ارتش را نیز پشتوانه اقدامات خود داشتند . شهر این دوره را عرضه دخالتهای سنکین و کالبدی تخریب ساخت .
از اولین ملاحظات کالبدی در این سالها باید از دوخیابان چلیپایی در بافت کالبدی شهر نام برد ( در تهران خیام و خیابان بوذر جمهوری ) که بعدها تحت عنوان خیابان رضا خان به سرعت از مرکز شهر به سایر شهر ها و مراکز استانها انعکاس می یابد و در اولین اقدامات دوخیابان چلیپایی بافتهای شهری را از هم می درد .پس از احداث خیابانهای جدید در سالهای بعد انگار خیابانهای عریض پدیدار شده و تحکیم می گردد .این اقدامات بدون هیچ طرح و مطالعه مدون و از قبل اندیشیده شدهای با چنان خشونت و سرعتی به اجراء در می آید که بزودی خشم مردم ونمایندگان آنان را بر انگیخته ودر مقابل آن سر به اعتراض می گذارد .
احداث خیابانهای جدید وتعریض معابر شهری در حقیقت یک جنبه ازاقدامات شهر سازانه این دوره رادربر می گید که هدف آن پاسخگویی به نیاز های آمد و شد جدید بود . جنبه دیگر از ملاخلات شهر سازانه این دوره به یکی دیگر از نیاز ها و ضرورتهای به وجود آمده دراین دوره بارزترین تأثیر دستکاه بوروکراسی نظامی – اداری دولت بر شهر و سیمای کالبدی آن ظهور سازمانها و نهادهای جدید بود که مبایست به اعمال کنترل ونظارت دولت بر جامعه تحقق دهد . بنابراین این جهت تهیه زمین ومکان مناسب بری استقرار دستگاههای دولتی شهر سنکین تر از گذشته مورد مداخله و تخریب قرار می گیرد . اما این بار مداخله نه به شکل خطی و به صورت تعریض معابر ، بلکه به صورت تخریب سطح های وسیعی از محلات شهر تجلی می یابد .در این ارتیاط محلات متعددی ازسطح شهر محو می گردند . تا مکان مناسبی استقرار عناصر دستگاه های جدید ایجاد گردد .
خریب محلات و بناهای با ارزش شهر نه تنها اثر جبران ناپذیری بر سیمای کالبدی شهر بر جای می گذارد و آن را از معنی ، هویت و ارزشهای تاریخی و فرهنگی خود جدا می سازد ، بلکه شکل بندی اجتماعی و فرهنگی قشر ها و طبقات مختلف شهری رانیز تحت تأثیر قرارمی دهد و آن را دگرگون می سازد .
یکی از تغییرات عمده ای که کل شهر در ایندوره پیدا کرد برون کرایی بیشتر شکل سیمای کالبدی فضاهای شهری است .
درساختار فضایی – کالبدی شهرایرانی ، خیابان فقط به عنوان تفرجگاه و مرکز تفریحی عملکرد داشت ولی دراین دوره خیابان به طور عمده نقش رفت و آمدی پیدا می کند و درسلهای بعد به همراه آن ،نقش تجاری ومرکز خرید و فروش می یابد .
یکی از دگر گونیهای عمده که در این دوره در شکل شهر بخصوص تهران روی داد تغییر ودگرگونی ساختار فضایی – کالبدی شهر بود . به طور کلی ساختار فضایی – کالبدی شهر ایرانی تا قبل از حکومت پهلوی شامل سه قسمت کهندژ ، شارستان و ریض بود .کهندژ مرکز حکومتی و سیاسی شهر ، شارستان محل تجاری ،مذهبی و مسکونی بود و در قسمت ربض که بیرون برج و باروی شهر قرار داشت مزارع وباغات قرار داشتند .
با احداث اولین خیابانهای شهر قرار داشت مزارع و باغات قرار داشتند . با احداث اولین خیابانها و به منظور تأمین عبور و مور سواره که سراسر پیکر شهر رادر اویل قرن در نور دید ، وتخریب برج و بارو دوروازه های شهر ساختار فضایی – کالبدی سنتی شهر که طی قرون و سالها خود را تاقرن حاضر کشانده بود به یکباره فروریخت . اگر در گذشته رشد. توسعه شهر در درون دیوار هایشهر به صورت طبیعی و ارگانیک شکل می گرفت . این بار با فروریختن دیوار باروی شهر در جهت خیابانهای جدید احداثی به هر سو گسترش یافت .
یکی دیگر از دگرگونیهای عمده ای که در این دوره درساختار کالبدی و سازمان فضایی شهر بخصوص تهران ، روی داد تغییر ودگرگونی در ساختار مرکزیت شهری بود . در این دوره از یک طرف با تخریب سطح های وسیعی از محلات شهر و همچنین بریده شدن بازار توسط خیابانهای جدید و تضعیف گشتن نقش عملکرد بازار به عنوان مهم ترین عامل انسجام دهنده به مرکزیت شهری درایران ،مرکزیت قدیمی شهر به شدت آسیب دیذ و ضعیف گردید.
شهر امروزی
برسی عوامل بوجود آورنده ی رشد شهر امروزی باید بین نیروهای محرک توسعه ی شهرهای مدرن و وسعت بی سابقه ی امروزی آنهایی که موجب ایجاد و گسترش شهر قبل از انقلاب صنعتی گشته اند تمایز قائل شویم.
تضا د بین اندازه ی شهرها در دو مقطع انقلاب صنعتی و قبل از انقلاب صنعتی دلیل بر وجود دو تکنولوژی متفا وت است و تحولات پیچیده ی اقتصادی وقتی که اساس انقلاب صنعتی بودند موجب تغییرات عمیقی در اندازه ی شهرها و نسبت جمعیت ساکن در آن و آهنگ رشد شهر نشینی شد.
تحولات فرهنگی و اجتماعی متا تر از مدرنیسم ،گسترش سریع شهرها و پیدایش کلان شهرها را موجب شدو تغییراتی در فضای کالبدی شهرها بوجود آورد.
اساسا شهر تبلور فضایی عملکردهای انسانی و در راستای برطرف کردن نیازهای او میباشدو در هر دوره ی زمانی با توجه به داشتن علم بشر نیازها و خواسته های او شرایط اجتماعی و اقتصادی و ایدئولوژیکی و سکونتگاههای او بوجود می آید.هر چند دربرهه هایی از زمان دربعضی تفکرات شهرمایه ی بدبختی بشر شناخته شده است.
اولین سکونتگاهها به شکل روستایی و سنتی بودند و جدیدترین آنها یعنی ابرشهرها بیش از ده ملیون نفر جمعیت دارند.
با شکلگیری انقلاب صنعتی بخش صنعت پیشی می گیردو بخش کشاورزی رابه رقابت فرامی خواند در این میان بخش کشاورزی نیز تکنولوژی صنعت را به خدمت میگیرد و در اینجا نیروی مازاد بخش کشاورزی راهی جز پیمودن مسیرشهر و انتخاب اشتغال صنعت را به عنوان نیروی کار و در واقع کارگر روزمزد ندارد با شدید تر شدن این موضوع روند و تمایل به شهر نشینی شتاب گرفته و شهر متراکم و آلوده می شود.
انقلاب صنعتی اروپا آغازگر و عامل اصلی دگرگونی در همه ی عرصه های زندگی گردید اشتغال زایی شهرهای بزرگ عامل جذب جمعیت و در پی آن رشد جمعیتی و کالبدی شهر شد و روند منظم و تدریجی توسعه شهر را به رشدی سریع وشتاب زده و بی برنامه هدایت کرد.
شهر امروز درگیر مسائل و پیچیدگی هایی است که در گذشته اصلا مطرح نبوده اند و یا چهره ای بسیار متفاوت داشته اند .امروز شهرو شهرنشینی گستره ی مفهومی و کاربردی بسیار پهناوری دارد که نیروهای حاصل از این مفاهیم و کاربردها چهره ی شهر را به شکلی بسیار متفاوت از شهرهای پیشین درمی آورد.
امروز شهرها در برخورد با پدیده های صنعتی در موضع انفعال قرار گرفته و برای پذیرفتن آنها ساخته و پرداخته نشده اند و همین امر هم سبب شد تا این مظاهر صنعت جایگاه مناسب خود را در محیط زندگی نیابند و اجتماع نا هماهنگی از عوامل و نیروها و نیازهای گوناگون پر شمار پدید آید.
یکی از مشکلات شهرهای امروز نا مناسب بودن طرح و فرم خیا با نها و مشکلات عبور و مرور میبا شد .بی هویت بودن سیما و فرم شهر موجب بی هویتی و ناخوانی ورودی شهر گشته و چهره ی عملکردی شهر را نا هنجار جلوه میدهد .و به طور کلی نا رضایتی جامعی را در مقایسه با شهر قدیمی به وجود آورده است.
دیدگاه قرآن به سیمای شهر
قرآن کریم که در اختیار مسلمان و غیر مسلمان قرار داد برای خود یک چهره جغرافیای شهری خاصی را ارائه می نماید .
شهر های نخستین پایگاههای تمدن و مدنیت هستند به طور طبیعی انبیا وپیامبران جاهای پر جمعیت و کانونهای شهری را به عنوان پایگاههای تبلیغ و ارشاد مردم ورسانی دین الهی بر می گزینند ، بنا ایناصل ، طبیعی خواهد بود که درقرآن کریم درضمن بیانحرکت توحیدی انبیا، برای اصلاح جامعه از اماکن و شهر هایی سخن بهمیانآید که محل دعوت انبیاء کرام بوده است .
از جمله شهر های که درقرآن از آنها نام برده شد عبارتند از :
۱- مصر : در قرآن کریم پنج مورداز واژه مصر سخن به میان آمده است .
۲- مدْیَنْ : از شهر هایی که در قرآن از آن زیاد سخن رفته شهر « مدْیَنْ » است .قرآن ۱۰بار از این شهر نام برده . مدین نام شهر حضری شعیب و قبیله اوست و موقع این شهر در مشرق عقبه است . نام آن شهر اکنون « معان » است و مورخین مسافت جزیره سینا تا حدود فرات را نیز مدین می نامند .
۳- بابل : درقرآن کریم فقط یک بار از شهر بابل سخن رفته و آن درسوره بقره است . کشور بابل دارایشهر های مهمی بوده که نام قسمتی از آنها ازاین قرار است :
بابل – اکتز یفون - ارک – اکد – بورسیبا – سلوکیه – کلنه - صفیره – ایوپولیس – اور
مشهور ترین بناهای شهر بابل برج معروف و قصر سلطنتی سمیرا میس و نبوکد نضر و برج ثمرود وباغهای معلق چند طبقه و رصد خانه بزرگ ومقبره بعلوس است که شرح عظمت و استحکام و زیبایی بنا وعجایب ومهندسی آن در خور توجه است .
۴- موتفکات : موتفکات شهر های قوم لوط می باشندومعنی موتفکات منقلبات است واز آن جهت شهر ها بهای نام خوانده شده که منقلب واژگون شده است .
قوم لوط در پنج شهر مجاور با هم در کرانه « بحرالمیت» زندگی می کردند و نام آن شهر ها چنین است:
۱- شهر سدوم : که اکنون « اسدم » نامیده می شود ومحل آن بر فراز کوه نمک در جنوب غربی دریای لوط است وارتفاع دریا صد تا صد وپنجاه قدم است و قطعه های بزرگ نمک از قله و اطراف آن سرازیر می شود و این شهر مرکز بلاد قوم لوط بوده است .
۲- شهر عموره : که اکنون ( عمریه » نامیده می شود این شهر در سمت جنوب بحر لوط واقع بود .
۳- شهر « صبوییم »
۴- شهر « آدمه »
۵- شهر صوغر : این شهر از عذاب در امان ماند پس از هجرت از شهر سدوم به آنجا رهسپار شد . ونام کنونی آن « ذرعا» است و فاصله آن تا سدوم سه میل است .
۶- شهر ارم : درقرآن فقط یکبار از شهر ارم سخن به میان آمده . « عاد » همان هدورام تورات است . برخی از انشمندان ارم همان دمشق است زیرا این شهر یکی از مهمترین مراکز آرامیان بوده است . و این شهری است که عاد ساخته و لی سخنی است که دلیلی برای اثبات آن نیست .
۷- حرد : حرد قریه ای بوده است . قرآن می فرماید :
و غدوا علی حرد قادرین ( آیه ۲۵) و صبح کردنددر حالیه بر حرد قدرت و سیطره داشتند .
۸- رقیم : در قرآن کریم یکبار واژه رقیم به کار رفته است رقیم ازواژه عطیه است . رقیم نام دره ای است بین عقبان و آیله پایین فلسطینو از اقتاده است که کفته : رقیم نام دره ای است که در آن کهف هست .
۹- ( بعل ) = بعبلک : در قرآن صراحتا واژه بعلبک نیامده ولی از بت بعل شهر بعبلک به خاطر آن بنیان گشته است سخن رفته است .
۱۰- بدر : در مورد ریه بدر در رآن فقط یکبار سخن کفاه شده و آن قریه ای نزدیک مدینه است .
۱۱- حجر : نام حجر در قرآن کریم آمده است . حجر نام دیار ثمود است در وادی القری میانمدینه و شام می باشد . ( قتاده گفته ) : حجر نام ده یا بیابانی بوده است .اصحاب حجر که مردمی نیرومتد بودند ودر دل کوهها برای خود خانه های امنی ساخته بودند .
۱۲- ( القریه ) = انطاکیه : در قرآن بهجای واژه انطاکیه « القریه » آمده است . منابع اسلامی نام شهر اصحاب القریه را لطالیه ذکر نموه اند. انطاکیه نام یکی از شهر های قدیمسوریه است که ( نیکاتور ) در سال ۳۰۰ ق . م آن را بنا کرده است . این شهر در روز گار قدیم از حیث ثروت و علم و تجارت یکی از سه شهر بزرگ روم محسوب می شود .
۱۳- حنین : اسم حنین در قرآن یکبار آمده است . نام محلی است در بین طائف ومکه مکرمه . عزوه حنین یکی از غزوات بزرگ بود که جمعی از صحابه در آن به شهادت رسیدند .
۱۳- آیکه و ولیکه : درقرآن کریم چهار بار از اصحاب الایکه سخن رفته است ( سیوطی می نویسد ) : ایکه کشور قوم شعیب است و دومی و لیکه نام شهر آنها اولی نام ناحیه آن می باشد.
۱۴- مکه : در قرآن تنها یک بار از شهر مکه سخن به میان آمده .
۱۵- بکه : بکه اسمی برای مکه است که کویند : باء بدل میم قرار گرفته و ریشه آن از نتمککت العظیم یعنی مغز استخوان را مکیدم و تمکک الفصیل ما فی ضرع الناقه یعنی بچه شتر آنجه در پستان مادرش بود ، مکید گرفته شده است .
۱۶- ام القری : این نام به عنوان اسمی برای مکه مکرمه دو بار در قرآن کریم آمده است . مکه را ام القر خوانند زیرا گویند اصل زمین آنجاست . بقیه زمینرا حق تعالی از او بیرون کشید .
۱۷- مدینه النبی : مدینه ازشهر های عمده کشور عربستان سعودی و دومین شهر اسلامی از جهت عظمت و نقدس واقهدر شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز می باشد . نام اصلی این شهر یثرب بوده ولی پس از هجرت رسول اکرم (ص) از مکه به این شهر مدینه النبی و یبا مدینه طبیه گفتند .
۱۸- یثرب : در قرآن کریم یکبار اسم یثرب به کار گرفته شده . یثرب را در زمان جاهلیت غلبه می نامیدند . برای اینکه یهودیان بر عمالقه پیروز شدهبودند و مهاجرین وقتی وارد مدینه شدند اآنان نیز براوس و خزرج پیروز گردیدند ، سپس عجمها بر مهاجرین غالب گردیدند .
۱۹- بیت المقدس = مسجد الاقصی : در قرآن صراحتا از شهر اورشلیم یا بیت المقدس نام نبرده ولی از مسجد الاقصی که در آن شهر واقع بوده در سوره اسراء آیه نخست ، به عنوان مهمترین مکان بیت المقدس نام می برد .
گردآورنده مهسا سلیمانی
یکی از آرزوهای دیرینه ی انسان یافتن شیوه ی زیستی مناسب و مورد علاقه ی خویش بوده است .سر پنا هی امن و متنا سب با امال و آرزوهایش .در فضایی که خانه نام دارد و در کالبد ی عظیم تر بنام شهر جای می گیرد .
تاریخ شهر نشینی و شهر سازی در ایران گویای تهولات گسترده و عمیق در مقاطع مختلف زمانی خود است که انعکاس دهنده ی مجموعه شرایط حاکم بر فضای سکونتی وزیست انسان این سرزمین از یک سو و روابط حا کم بر تنشها ی فرا منطقه ای از سوی دیگر است .
تکوین نظا م شهر نشینی و شهر سازی نیز در گرو فهمیدن و تهلیل قانون های حاکم بر چهارچوب منطقه است.استفاده ازسیستمهای اطلاعاتی مختلف در زمینه ی شناخت شهر و شهر سازی و درک این اطلاعات و قیاس آن با شهر امروزی و نوع تمدن تاثیر گذار بر شهر کمک شایانی در اصلاح کالبد شهرهای رو به رشد امروزی دارد .
در باره ی چگونگی ارزشهای شهر سازی و معماری در ایران بحث های فراوانی وجود دارد که جنبه ی توصیفی دارد و تعداد آنهایی که به جنبه ی تشریهی و پاسخ به چراها بپردازد اندک است.
شهر نشینی در فلات ایران ریشه در تاریخ تمدن این مرز و بوم دارد و سابقه ی شهر نشینی در این کشور کهن به چهار سال قبل از میلاد میرسد .در میان شهرهای کهن ایران در مسیر دگرگونیهای حیات شهر،از قانونمدیهای خاص برای انسجام کالبدی وعملکردی شهرواستخوان بندی اصلی ان برخوردار بوده است.
شهر سازی ایران دارای اعتبار و هویت ویژه بوده و تا کنون نیز آثاری از ساختار و استخوان بندی کهن آن را می توان دید.ارتباط عمیق شکل بافت فیزیکی شهر با شرایط اجتماعی،اقتصادی و سیاسی ،شرایط رشد و توسعه شهرها را هموار نموده است و مردمان در رهگذر توسعه ای درونزا و تعامل تدریجی متغیرهای گوناگون ،راههای تعادل بخشیدن به وجوه مختلف حیات جمعی خویش را آموختند.
تجربیات اخیر نشان داده است که تاثیر مداخلات فضایی چه آگاهانه و چه نا آگاهانه در سازمان فضایی شهر تا چه اندازه چهره ی کالبدی شهر را تغییر داده است .
دریافت فرایند تهول تاریخی شهر و ادراک عوامل تاثیرگذاردر آن ،سبب می گردد تا شهر،که تا کنون در هر مقطع تاریخی منطبق بر زمان خویش بوده و با استفاده از نهوه ی تفکر و داده های علمی و دستاورد های فنی عصر به خود تهول بخشیده است.
امروز شهر از نظر قانونی مورد توجه قرار گرفته واز دیدگاه برنامه ای و توسعه ای به دست فراموشی سپرده شده است .
شهر مکانی شده متشکل از تعدادی خیابان و تعدادی ساختمان متا ثر از نوعی منطقه بندی عملکردی .شهر نه به عنوان تبلور کالبدی فضایی،سازمان و تشکیلات اقتصادی سیاسی و اجتماعی فرهنگی ،بلکه به عنوان تصویری از تصوری مجرد و فردی،متاثراز ذهن معمار یا مهندس مطرح میشود.
شهر ترکیبی میگردد از مجموعه های بس پراکنده ونا منسجم با ظاهری ناآشنا در ارتباط با معماری کاملا دگرگون شده ی کهن.
شهر
واژهای که امروز به عنوان شهر شناخته شده است،سیر تهول شهرگرایی و شهرنشینی و شهرسازی است که به عنوان شار در قبل از اسلام شناخته شده بود و اکنون با گسترش و پیشرفت شارها به شهر تغییر نام داده است.
شهر یکی از قالبهای فیزیکی روابط اجتماعی ،اقتصادی،سیاسی جامعه است و تغییراتی که در روند شهرنشینی رخ میدهد تابعی است از تغییراتی که در زندگی اجتماعی،اقتصادی و سیاسی جامعه صورت میپذیرد.
تعاریف متعددی از شهر در بسیاری از کتب موجود که در باره ی آن بحث و برسی کرده اند وجود دارد.پاره ای از آنها به شرح زیر میباشد:
۱:شهر موجودیتی است انسانی،تاریخی،وابسته به سرزمین،تغذیه کننده ی سرزمین، و تغذیه شونده از سرزمین.
۲:شهر به عنوان نوع جامع تر و تکامل یافته تر یک مرکز مسکونی می تواند شناخته شود
۳:شهر بزرگترین واحد جایگزینی و سازمان بندی یک تمدن است.
شهر را در فارسی باستان خشت میگفته اند که به معنی پاد شاهی بوده است در اوستا هم این واژه به صورت خشتر آمده است که کلمه ی فارسی شهر نیز از آن گرفته شده است.
اولین تمدنهای اسکان یافته در ایران
قوم ایرانی قوم آریایی بودند که به سرعت در منطقه فلات ایران با غلبه بر محلیهای آنجا در ان فلات گسترش یافتند و پس از استیلای کامل به ایجاد برجها و باروها پرداختند که این برجها و قلعه ها پس از چندی به دهات و شهرهایی مبدل گردیدند.
این قلعه ها از نظر ساختاری به دو قسمت تقسیم میشدند قسمتی مخصوص حشم و حیوانات و قسمتی به خانواده ها اختصاص داشت.
در شرایط حاضر هنوز سکونت گاه هایی مانند قلعه ی (عقدا) وجود دارند که مردم فانوسی را در هنگام شب در بالای تیر میاویزند و آن را نشانه و مظهر تمدن و وجود یک شهر میدانند .
((کنت دوگینودر مورد نحوه ی بنای شهر ها به دست آریاییها چنین میگوید :محل اقامت خود را از روی یک نقشه بنا میکردند که به وسیله ی مذ هب تقدیس شده و تجارب اجدادی به آنها اموخته و توصیه کرده بود و از آن نقشه به هیچ وجه تجاوز نمیکردند اول یک محوطه ی مربعی را رنگریزی مینمودند به طول یک میدان ( یعنی آن مقدار فضایی که است را به تاخت بیاندازد) و در وسط آن آتشی مقدس را میافروختند که به منزله ی حافظ حقیقی مکان بود و برای احتیاجات مادی خود از آتش استفاده می کردند و با کما ل دقت و مواظبت شب و روز آن را محترمانه حفظ میکردند وهرگز نمیگذاشتند خاموش بشود))
شوش
داریوش پس از سازمان دهی دربار شاهنشاهی بر آن شد تا کاخهای با شکوهی پدید آورد که نمایانگر نیرو و گستردگی فرمانش باشد داریوش تخت پدیدآورد یکی در پارس شهر و دیگری در شوش ، پارس شهر، پایتخت اصلی هخامنشیان بود شوش یکی از کهن ترین شهر های جهان است که پیشینه ی زندگی در آن به پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح بر میگردد این شهر حتی در روزگار هخامنشی شهری باستانی به شمار میرفته است و از این رو این شهر مرکز کشوری با فرهنگ کهن بوده است .
مادها
ماد ها اولین اقوامی هستند که گذر تاریخی خود را از مرحله ی جوامع ساده ی روستایی به جامعه ی شهری تبدیل کردند و اولین شهر های قدرت در فلات ایران ( هگمتانه – هکمتان- همدان )
در دوران ماد ها نقاط مستحکم و دژگونه ای وجود داشت که نقاط مسکونی در اطراف آن به صورت کوچک شکل و سازمان دهی داده میشد و تشکیل یک شهر را میداد و مردم در زمان احساس خطر به این دژها پناه برده و در حصار آن جان خود را حفظ میکردند.
دژ های مزبور ساختمان های محکمی بودند که بر روی ارتفاعات و سخره های طبیعی و یا راهی بر خاک ریزها و تپه های مصنوئی ساخته میشدند گرداگرد آن لا اقل یک دیوار ( خار خار ) و یا گاهی چندین حصار متحد المرکز ( کی شسو) کشیده بودند .
از جمله ی آنها دژ مرکزی اکباتانا که با هفت دیوار متحدالمرکز محاط بوده که هر یک بلند تر از قبلی بوده است و به رنگ های سفید و سیاه و سرخ و آبی و زرد و قهوه ای و کنگره های نقره فام و زرد فام بودند .
پارس
با ساختن اولین شار مادی الهام گرفته از شهر تپه های بین النهرین (زیگورات) شروع و با شکوفایی شار های پارسی در شوش ته اوج خود رسید.
پارس- هلنی
شار در این دوران مفهوم کمابیش الهاقی دارد گونه ای که هم بنیاد های شهر دولت هاییونانی را در خود دارد و هم مفاهیم شهر قدرت های ایرانی. نگرشی جدید که عمر آن کمتر از یک قرن است.
پارتی
آغاز شهر نساء در ماوراء نهر و فیروز آباد در فارس به بیان پیچیده در شارهای دوران ماد و سازمان فضایی کالبدی قوام یافته ی شارهای قرن هفتم میلادی بدست می آید.
به طور کلی فرایند شهر نشینی سه دوره دارد :
۱:سیر تهول شهر نشینی و شهر گرایی و شهر سازی قبل از اسلام از قرن نهم میلادی آغاز و تا قرن هفتم میلادی ادامه می یابد.
۲:تهول شهر نشینی و شهر گرایی دوران بعد از اسلام با استقرار اولین حکومتهای مستقر داخل ایران شروع تا (۱۲۰۰)قمری (۱۱۶۵)شمسی (۱۸۷۶)میلادی عصر صنعت و شروع قاجار ادامه دارد.
۳:دوران معاصر با استقرار حکومت قاجار در ایران شروع و تا سال (۱۳۵۷) شمسی (۱۹۷۹)میلادی ادامه مییابد.
بنیادهای فلسفی و اساطیری شهر ایرانی
اندیشه ی آرمان شهری بخشی از میراث فرهنگی دین و مرز و بوم ایران است و با رنگ بوی فرهنگ ایرانی پدید آمده است و از دیرینه ترین روزگاران آغاز شد و به دوران اسلامی اندیشه ی آرمان شهری در ایران باستان در دو مرحله در خور بررسی است
۱- دوران اساطیری بناها
۲- دوران تاریخی
د ر دوران اساطیری میتوان از بناهای ور جمکرد-گنگ دژ – کاخ کیکاووس -کاخ افراسیاب – فرشکرد را نام برد.
در دوران تازیخی میتوان عصر بهرام پنجم – عصر زرین انوشیروان را نام برد .
تفکر آرمانی عموما در دو حوزه رخ میدهد این دو حوزه که متکی به بنیان های اساطیری هستند بستگی گسست نا پذیری با یکدیگر دارند.
۱- روابط بی نقص و زیست آرمانی نفوس درون شهر که خود از اسطوره ی عصر زرین یا هتوط نخستین مایه گرفته است در عصر زرین انسان ها در نظمی متعالی ، بدون مرگ و زوال، وبا مراتبی شکل یافته نهادینه شده میزیستند
۲- شکل آرمانی شهر که خود تجسمی از آرمان شهر های مثالی و مینوی بر روی خاک ارض مثل و زمین معنوی همچون آتلانتید و ورجمکرد در عالم اسطوره ها و در نهایت تصوری از ملکوت آسمانی و بارگاه کبریایی ایزدان بوده اند.
شهر به طور مجرد و فارغ از نمونه های واقعی، مکانی مقدس است حتی مکان های سنگلاخ و صحاری نا مسکون برای گذشتگان تعابیری داشته است ( میر چا الایده مینویسد: جاه های کبیری و بیابان هایی که دیو لاخند ، زمین های ناگشته ، دریاهای ناشناسی هستند که هیچ ملاحی تا کنون یارای خطر کردن در آن را نداشته است.
شهر رومی بیانگر تصویری آسمانی در زمین بوده ومحور جهان را در بر گرفته و جهان در این شهر به چهار بخش تقسیم میشده است.
شهر مقدس بوده و به شیوه ای خاص و طی مراسمی مشخص و پیچیده پایه گذاری میشده است .
با تطهیر و تقدیس زمین شهر به وجود میآمد.
این عملیات برای تعیین حدود شهر انجام میگرفت و مهمترین قسمت این مراسم هنگامی بود که موسس شهر نخستین شیار را در زمینئ ایجاد میکرد .
میر چا الیاده مینویسد : در وحله ی نخست واقعیت محل بنا از طریق مراسم تقدیس زمین یعنی تبدیل آن به یک مرکز تضمین میشود ، سپس به اعتبار کار ساختمان به وسیله ی تجدید آیین قربانی بغانه ای که در آغاز بر گزار شده تایید و استوار میگردد .
قرار گرفتن شهر های باستانی بر روی صفحه ها ، تشخیص آن را بر سطح نمودار ها میساخت. حصار شهر را از قوای اهریمنی جدا میساخت و صفه نیز آن را به آسمان – ملکوت -نزدیکتر میکرد .
انگاره ی قدسی شهر بدون ربط آن با سرزمین معنوی و مقدس کامل نخواهد بود تقدس شهر با تقدس سر زمین ربط کامل دارد . آرمان شهر های ایرانی بر خلاف نمونه های یونانی آن نیروی خود را نه از خرد تعقل فلسفی ، که نتیجه ی غور فلسفه ی یونانی در مفاهیم اخلاق، عدالت و مدنیت بود ، بل از ادراک اسطوره ای و راز آمیز نسبت به جهان هستی اخذ کرده میشد .
به طور کلی کالبد شهر را میتوان چون کالبد انسان پنداشت، چون این دو هر دو تصویری فشرده از عالم کبیر هستند. از انجا که عالم کبیر ، جهانی نظم یافته و منظومه ای متعالی است ، عالم صغیر نیز می باید تصویری از همان نظم مثالی باشد . اعتدال مزاج های بدن و اعتدال مراتب اجتماعی در شهر همسان هستند و این حکمت اشراقی نمودی بارز دارد .
سازمان یابی فضاها و طراحی سیستم شهری
عواملی که در سازمان یابی فضای شهر در ایران موثر است به ترتیب :
۱-ساختار اجتماعی، اقتصادی، سیاسی که اولین و مهمترین عامل بوده و با پیدابش تدریجی جامعه ی طبقاطی و شکل گیری ساختار اجتماعی، اقتصادی ، سیاسی ، برده داری ( به ویژه در اروپا) دولت شهر های متکامل تکامل تدریجی زندگی اجتماعی بشر و پیدایش جوامع طبقاتی و دولت ظهور و تکامل ادیان و پیدایش و تو سعه ی تجارت ، فضا ه های جدیدی چون کاخ ها ، زیارت گاه ها ، معابر و انبار ها را به وجود میآوردند و در دوران برده داری سبب پیدایش دولت شهر های برده دار و رشد شهر نشینی و زندگی شهری شد.
۲-ویژگیهای خاص ایران ، ایران بین شرق و غرب قرار گرفته و تاثیر تمدن های مجاور یونان ، روم ، عرب ، مغول ، و غیره بر ایران در شکل شهر نشینی و فرم کالبد شهر های ایرانی بی تاثیر نبوده است .
۳- تقسیم کا ر اجتماعی، تقسیم اجتماعی کار یعنی تفکیک تجارت از کشاورزی و پیشه وری و غالب شدن این فعالیت در یک واحد فضایی سبب پیدایش شهر تجاری میگردید که خود تاثیر فروانی بر سیستم شهر ها نهاد.
۴- ساخت سیاسی شهرها ، چگونگی تقسیم ماضاد اجتماعی در هر جامعه تاثیر مستقیم بر نحوه ی پراکندگی و رشد تجمعات دارد و چون ماضاد حاصل از جامعه عمدتا به دست حاکمیت میرسد و توسط آن هدایت و تقسیم میگردد نقش اساسی حاکمیت و چگونگی سیاست آن در این رابطه طرح میگردد.
۵- نقش راه ها به عنوان کالبد فیزیکی ، شبکه ی راه ها بر سازمان یابی فضا تاثیر مستقیم چرا که از نظر اقتصادی راه ها به عنوان زیر ساخت لازم برای جابجایی ما زاد اجتماعی و ثروت جامعه طرح میگردند و برای تجارت در زمینه ی نظامی و کشور داری و اعمال حاکمیت و حفظ امنیت مورد استفاده و توجه قرار دارند .
طراحی سیستم شهری در رابطه با شهر ایرانی همواره جایگاه ممتاز خود را بر پایه ی تعامل و همبستگی متقابل انسان ساکن با فضای زیستی خود حفظ کرده است .
اگر بخواهیم از سیمای شهر ایرانی پرده برداریم در پنج مهورمیتوانیم آن راطتقه بندی کنیم :
۱- ویژگیهای محیط زیست فیزیکی
۲-ویژگیهای اجتماعی،فرهنگی،ارزشی
۳- ویژگیهای سیاسی و اداری
۴- ویژگیهای اقتصادی
۵- تجارب تاریخی و هم زیستی یا انتزاع فرهنگی
این عوامل به گونه ای زنجیره ای به یکدیگر متصل بوده و در مقاطع زمانی، در فرایند تحول نظام شهر نشینی ، دولت را سامان داده و شهر را ایجاد کرده اند .
دوره های شهر نشینی و شهر سازی در ایران
۱- قبل از اسلام: تا قرن هفتم قبل از میلاد ( مادها ) ، از قرن هفتم تا چهارم قبل از میلاد( هخامنشی) ، قرن سوم قبل از میلاد تا قرن دوم میلادی ( سلوکیان) ، قرن دوم تا سوم میلادی( اشکانیان) ، قرن سوم تا هفتم میلادی ( ساسانیان).
۲- بعد از اسلام: اول تا چهارم هجری ( هفت تا یازده میلادی آل بویه ) ، قرن چهارم تا هفته هجری (یازده تا چهارده میلادی ) ، قرن هفتم تا یازدهم هجری ( چهارده تا هفدهم میلادی ) ، قرن یازدهم تا سیزدهم ( هفدهم تا نوزدهم میلادی صفویه – زندیه – قاجاریه ).
استخوان بندی و شالوده ی شهر
همگام با شکل گیری شهر استخوان بندی اصلی آن نیز شکل میگیرد .
در میان شهر های کهن ایران زمین نمونه های بسیار زیادی را میتوان دراقصی نقاط آن یافت که در سیر دگر گونی های تاریخ حیاط خویش از قانون مندی های خاص برای انسجام کالبدی و عملکردی شهر و استخوان بندی اصلی آن طبعیت نموده اند شهر های سنتی ایران دارای اعتبار و هویت ویژه ای میباشد و اکنون نیز اثاری از ساختار و استخوان بندی کهن آن را میتوان دید و الگوی ساختاری آن علی رغم تفاوت هایی در جزئیات از یک خصوصیات کلی پیروی میکند .
با رشد تدریجی شهر و توسعه ی محله های مسکونی به مرور استخوان بندی شهر موقعیتی مرکزی در شهر میابد و در مرکز ثقل آن واقع میشود .
ساختار کالبدی استخوان بندی شهر غالبا تابعی از ساختار کالبدی شهر است هم چنین هسته ی اولیه ی استخوان بندی شهر در محل تلاقی را ه های اصلی منطقه ای و تجاری شکل میگیرد .
نحوه ی انتظام عناصر در یک مجموعه یا هسته از استخوان بندی، تا حدی تابع کار بری آن نیز بوده است کار بری های حکومتی ، دولتی و فضاه های تشریفاتی آنها اغلب به صورت منظم و مرکزی و کاربری های تجاری به صورت خطی و کار بری های فرهنگی- مذهبی به صورت هسته ای با انتظام گروهی حول یک فضای باز منظم یا به صورت پرانده و نا منظم تشکل میابد .
بافت کل محدوده ی استخوان بندی شهر اغلب پیوسته و منسجم میباشد و مجاورت بافت های متنوع و افزایش کیفیت فضایی آن منجر میگردد دسترس داخل شهر به محوطه ی استخوان بندی از تمام نقاط شهر از نظر مسافت متعادل بوده و محله های شهر توسط راسته ی اصلی محله یا مستقیما به ستون فقرات شهر دسترسی داشته و از طریق آن با کلیه ی عناصر ارتباط بر قرار میکند .
فضای باز اصلی و استخوان بندی شهر از آن رو که در مشخصه های مختلف فضایی و عملکردی آن موثر واقع شده و به عنوان کانونی برای تجمع فعالیت های انسان دارای اهمیت بوده و خود در مقاطعی به عنوان یک عنصر از عناصر استخوان بندی شهر به شمار میرود الگوی ترکیب کار بری های شهری و همجواری آنها با یکدیگر به لحاظ تاثیر در کیفیت و کارایی عملکردی استخوان بندی اصلی شهر اهمیت بسزایی دارد .
در شهر های ایرانی سیر تحول و تغییرات استخوان بندی اصلی و قانون مندی های ویژه ی آن از این نظر حائز اهمیت است البته باید توجه داشت که میزان کارایی و مطلوبیت استخوان بندی شهر تا حد زیادی مدیون هماهنگی کالبد و مشخصات فرم و فضا با فعالیت های انجام شده در این فضا میباشد.
در نهایت احداث شبکه های جدید خیابان ها منجر به گسیختگی استخوان بندی شهر شده و از نقش و اهمیت این مجموعه و عناصر آن کاسته است .
روند شکل گیری معماری به عوامل و پدیده هایی که در شکل گیری معماری موثر میباشند دو دسته اند:
۱- عوامل و پدیده های درونی
۲- عوامل و پدیده های بیرونی
عوامل درونی شامل پدیده های عمومی و فرهنگی بوده که تاثیر آنها در مجموع موجب پیدایش نوعی معماری ملی ، منطقه ای یا معماری متعلق به یک حوزه ی فرهنگی میشود هم چنین عوامل و پدیده های بومی که تحت تاثیر خصوصیات جغرافیایی ، اقلیمی ، زبانی و غیره میباشد در نوع معماری و چگونگی شکل گیری آن موثر هستند و ویژگی های آنان عبارت است از:
۱-مشخصات کالبدی
۲- مشخصات عملکردی و سیر تغییرات
۳- ویژگی های فضایی و بصری
۴-هماهنگی فرم ها و فعالیتها
عوامل بیرونی آن گروه از عواملی هستند که از حوزه های فرهنگی و معماری دیگر بر روی یک معماری یا فرهنگ تاثیر میگذارد .
شهر سازی ایران و بهره گیری آن از طبیعت
عمده ترین ویژگی شهر سازی در ایران چه پیش و چه بعد ازاسلام ، شکل گیری و ساان دهی شر بر اساس نقشه و طرح های جامع است . این پدیده چه در مورد روستا ، شهر ها و قلعه ،شهر ها و یا قلعه های دفاعی گسترش داده شده ، یعنی روستا وقلعه های رشد یافته وبه شهر تبدیل شده و چه درمورد شهر های تازه بنیاد یافته ،در هر دو مورد قابل توجه و شناسایی است .
در کار مکان یابی شهر ها کوشش بر این بوده تا گذشته از دسترسی به آب ، بخش های مختلف شهر از چشم اندازی هر چه گسترده تر نسبت به طبیعت خود برخوردار باشد کوشش شده تا سطح شعر نسبت به زمینهای پیرامون بلند تر باشد تا هم دید بهتری داشته و هم از سیلابها در امان بماند . برای بنای شهر نخست اقدام به ایجاد صفه گسترده و سیعی شده است که یکی از کهن ترین نمونه های آن بنای شهر شوش در دوران ایلامی است که بر فراز تپه ای طبیعی و دست ساز بنا گردیده بود . معماران دوران هخامنشی نیز با بهره جستن از همان صفه بلند طرحی نو بر آْن در انداتختند .
گزینش جایگاههای به فای پیرامون در مکان یابی شهر ها پدیده ای است که از دوران ایلام به بعد در عمده موارد با آن برخورد داریم .
شهر های دوران اشکانی به روشنی بیانگر این ان است که دهها شهر اشکانی در این منطقه همه بر سطحه هایی که از بیست تا پنجاه متر نسبت به پیرامون خود بلند تر بوده اند ، بنا شده است . در طرح شهر های ایرانی چه در شکل دایره ، چهار ضلعی نزدیک به منظم ونامنظم در عمده موارد کوشش بر این بوده که شبکه اصلی به چه صورت شطرنجی و چه شعاعی مناسب ترین دید را از طبیعت به دست دهند و طبیعت پیرامون با حجم های معماری ماسک و پوشانده نشود پدیده ای که درمعماری لبجام گسیخته و بی ضابطه کنونی شهرها وارون آن را شاهدیم .
پیوند بافت شهر و کالبد معماری آن با فضاهای سبلز درون شهری ویژگی دیگر شهر سازی ایرانی است که نشان دهنده و شناخت درستمعماران دورانهای مختلف این سرزمین ازتأثیر در پردیده گیاه و آب بر زندگی انسانها است . در شهر ستزی ایرانی دست کم از عهد ماد ها پدیده باغسازی درون شهری با نان پردیس بر خورد می کنیم . طرح دل انگیز باغ – شهر پاسارگاد در اغاز دوران هخامنشی رامی توان به عنوا ن نمونه ای چشمگیر ازکهن ترین شیوه شهر سازی با تکیه بر فضاهای سبز بر شمرد . این شیوه در تمامی دورانهای تاریخ شهر سازی و معماری ارانمورد توجه قرار دارد . باغ – شهر های سمرقند و هرات در عهد تیموریان از نمونه های شکوهمند این شیوه شهرسازی هستند که درگسترده های عظیم بنیاد گرفتند و شرح زیباییها و طراوتشان در بسیاری از سفر ه نامه ها و اسناد تاریخی و مینیاتورهای الگوی شهرسازی مورد توجه شهرسازان قرار داشت .
ایجاد نهر ها و جویها ، حوضچه ها و پهنه های کم عمق و استخرهای وسیع و برکه ، در فضاهای شهری درپیوند با فضاهای سبز در بیشتر شهرهای ایران از کهن ترینزمان به عنوان عاملی اساسی وتکمیل کننده فضاهای سبز و جلوه بخشیدن با بافت و شبکه بندیهای محله های شهر وحرکت وگردش آب ، نقش تعیین کننده ای بر عهده داشته است .
موارد شهرسازان بر آن بوده اند تا باجریان آب در شبکه های شهری طراوت و سر زندگی را به باشندگان آن ارزانی بدارند و آنها به تأثیر آب روان وغلطان و شفاف که با تابش خورشید بر روی آبشارهای کوچک سینه کفتری ، گوئی پولک های طلائی بر سطح شهر می پاشیدند به عنوان جریان زندگی و زمزمه ای دل انگیز بر مردم شهر توجه داشتند و آن را به عنوان عاملی آرام بخش در مسیر گذر کنندگان شهر ایجاد کرده بودند .
در شهر سازی ایرانی باتوجه به ایجاد مکانهای باز ومیدانهای وسیع در پیرامون و مرکز شهر ومحله ها از اهمیت بسیار برخوردار بوده است .
پدیده میدان به اعتباری به عنوان مهم ترین بخش از بافت منطقی وموفق شهر و ارزش برای آن قائل هستم .
بافت شهر های چنان بود که مردم شهر در مسیر کار و ا بازگشت به خانه بادیگران درفضاهائی همگانی بر خوردو دیداری پیدا می کردند . شهر سازی ایرانی هوشمندانه این فضاهای باز را به منظور تماس مطبوع مردم شهر دراندازه ها و جایهای ایجاد کرده بودند .
تقسیم شهر به بخشهائی با عملکردهای مشخص چه پیش وچه بعد ازاسلام از ویژگیهای چشمگیر شبیه سازی ایران است که در پیوندی آگاهانه با شرایط سیاسی ، اقتصادی و فرهنگ حاکم بر جامعه به وجود آمده و دگرگونی یافته است .
شهر سازان و معماران ایرانی شهر را در خدمت آسایش و نشاط و راحت مردم شکل می بخشیدند و تناسب ها و حجم ها و کاربرد مصالح در کالبد معماری شهر درجهت ایجاد فضاهایی شادی آفرین و شکوهمند ایجاد می گشت نه برای سر کوب مردم و القاء حس نا چیز بودن وحقیر شمردن آنها ، مجموعه های مشترک معماری با بافت پیرامونشان تناسب داشتند .چنان بودند که قدرت کشش انسانهائی که به سوی آن مجموعه ها می رفتند و یا از آن باز می گشتند را داشتند . فضاهای بر بسته مجموعه به طور عمده همراه با فضاهای روباز داخل و فضاهای سرسبز پیرامون طراحی می شدند. همه بازارها در پیوند با سراها وسیع جانبی برخودار ازصحن های گسترده وبه طور عمده دارای باغچه و درخت و حوض قرار داشتند و دسترسی هاچنان بود که برای رفتن از یک سو به سوی دیگر گذر کنندگان می توانستند پی در پی از فضاهای بسته و باز بگذرند .
شهر در خدمت جامعه و مردم بود و نه مردم در اسارت شبکه و بافتی سر در گم و حجم هایی بی روح و خشن و سر گوبگر ونفس گیر . در یک جمع بندی کلی ، باشندگان ایران زمین در طول تاریخ ، در سامان دادن به زیستگاههای خود با طبیعت ومحیط پیرامون ، از ایرانزمین در طول تاریخ ، در سامان دادن به زیستگاههای خود با طبیعت ومحیط پیرامون ، از برخورد سلطه گرانه ودرهم کوبنده پرهیز داشته اند وهوشمندانه کوشیده اند تا با ایجاد هماهنی وهمخوانی ، مطلوبترین شرایط را پدید آورند. به عبارت دیگر شگفتی ها ، زیباییها ، تواناییها وشکنندگی های آن راهمه در کنار هم دیده اند وسپس با توجه به شرایط وموقعیت های جامعه ونیاز های زندگی آمیزهای موزون وپاسخگو آفریده اند .
تغییر ساختار قدرت درایران و تغییر شکل شهر
از میان عوانلی که بع عنوان متغیر مستقل بیشتر از همه شکل شهر را در طول تاریخ تحت تأثیر قرار داده می باید به ساخت قدرت اشاره نموده ساخت قدرت و نظام حکومت مینیاتوری از ل روابط جامعه است که در ارتباط نزدیک با ساختارهای اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی وحقوقی قرار دارد . به طور نسبی تغییرات شکل شهر همزمان با تغیرات ساخت و نظام حکومتی است در حقیقت تمام عوامل مختلف سیاسی شک دهنده دوره های مختلف معماری و شهر سازی در نظامهای حکومتی حاکم بر شهر می باشد .
یکی از دوره های بااهمیت در شکل شهر ایرانی دوره ای است که مصادف با تغییر حکومت قاجار و به قدرت رسیدن رضا خان پهلوی است . با آغاز قرن جدید شهر ایرانی به دوره ای جدید وارد می شود که با گذشت زمان و روشن تر شدن وجوه عمده آن می تواند از آن به عنوان دورانی جدید نام برد و همراه با آن شاید بتوان ازسه دوران شهر نشینی : دوران قبل از اسلام ، دوران بعد از اسلام و دوران بعد از اسلام و دوران معاصر در کشور نام برد . به هر حال با آغاز قرن جدید دورانی جدید در شکل شناسی و شهر ایرانی پدید آمد که اگر چه زمینه های آن از سالهای قبل با اقدامات میرزا تقی خان انیر کبیر و همچنین انقلاب مشروطیت آغاز شده بود و لی بابه قدرت رسیدن رضا خان و متمرکز شدن ساخت قدرت حالت قطعی و مشخص افت به گونه ای که اسفند (۱۲۹۹) را می توان سرآغاز جدید در تاریخ شهر ایرانی دانست .
تغییر حکومت در ایران اتفاق غیر معمول و جدیدی نیست شاید ایران را بتوان از این نظر یکی از کشور های کم ثبات دانست .
تغییر شکل در دو دههاول قرن حاضر که از زمان کابینه کودتای سوم اسفند با اقداماتی از قبیل سیم کشی خیابانها ، شن ریزی معابر و رنگ آنیز مغازه ها جهت نو سازی و زبیا سازی پایتخت آغاز شده بود و در سالهای بعد با بر تخت نشستن رضا خان ابعاد وسیعی پیدا کرد .مجری و پسشتوئانه تغییر و دگرگونی شهر در این دوره دستگاه دیوان سالار نظامی -اداری جدید بود – در استانها و شهرستها نظامیان مجری تغییر ودگرگونی شکل و بافت کالبدی شهر ها بودند . انتصاب نظامیان به سمت اداره امور شهر ها که علاوه بر نیروی فشار و سرکوب نظامی ، تجهیزات و وسایل نظامی ارتش را نیز پشتوانه اقدامات خود داشتند . شهر این دوره را عرضه دخالتهای سنکین و کالبدی تخریب ساخت .
از اولین ملاحظات کالبدی در این سالها باید از دوخیابان چلیپایی در بافت کالبدی شهر نام برد ( در تهران خیام و خیابان بوذر جمهوری ) که بعدها تحت عنوان خیابان رضا خان به سرعت از مرکز شهر به سایر شهر ها و مراکز استانها انعکاس می یابد و در اولین اقدامات دوخیابان چلیپایی بافتهای شهری را از هم می درد .پس از احداث خیابانهای جدید در سالهای بعد انگار خیابانهای عریض پدیدار شده و تحکیم می گردد .این اقدامات بدون هیچ طرح و مطالعه مدون و از قبل اندیشیده شدهای با چنان خشونت و سرعتی به اجراء در می آید که بزودی خشم مردم ونمایندگان آنان را بر انگیخته ودر مقابل آن سر به اعتراض می گذارد .
احداث خیابانهای جدید وتعریض معابر شهری در حقیقت یک جنبه ازاقدامات شهر سازانه این دوره رادربر می گید که هدف آن پاسخگویی به نیاز های آمد و شد جدید بود . جنبه دیگر از ملاخلات شهر سازانه این دوره به یکی دیگر از نیاز ها و ضرورتهای به وجود آمده دراین دوره بارزترین تأثیر دستکاه بوروکراسی نظامی – اداری دولت بر شهر و سیمای کالبدی آن ظهور سازمانها و نهادهای جدید بود که مبایست به اعمال کنترل ونظارت دولت بر جامعه تحقق دهد . بنابراین این جهت تهیه زمین ومکان مناسب بری استقرار دستگاههای دولتی شهر سنکین تر از گذشته مورد مداخله و تخریب قرار می گیرد . اما این بار مداخله نه به شکل خطی و به صورت تعریض معابر ، بلکه به صورت تخریب سطح های وسیعی از محلات شهر تجلی می یابد .در این ارتیاط محلات متعددی ازسطح شهر محو می گردند . تا مکان مناسبی استقرار عناصر دستگاه های جدید ایجاد گردد .
خریب محلات و بناهای با ارزش شهر نه تنها اثر جبران ناپذیری بر سیمای کالبدی شهر بر جای می گذارد و آن را از معنی ، هویت و ارزشهای تاریخی و فرهنگی خود جدا می سازد ، بلکه شکل بندی اجتماعی و فرهنگی قشر ها و طبقات مختلف شهری رانیز تحت تأثیر قرارمی دهد و آن را دگرگون می سازد .
یکی از تغییرات عمده ای که کل شهر در ایندوره پیدا کرد برون کرایی بیشتر شکل سیمای کالبدی فضاهای شهری است .
درساختار فضایی – کالبدی شهرایرانی ، خیابان فقط به عنوان تفرجگاه و مرکز تفریحی عملکرد داشت ولی دراین دوره خیابان به طور عمده نقش رفت و آمدی پیدا می کند و درسلهای بعد به همراه آن ،نقش تجاری ومرکز خرید و فروش می یابد .
یکی از دگر گونیهای عمده که در این دوره در شکل شهر بخصوص تهران روی داد تغییر ودگرگونی ساختار فضایی – کالبدی شهر بود . به طور کلی ساختار فضایی – کالبدی شهر ایرانی تا قبل از حکومت پهلوی شامل سه قسمت کهندژ ، شارستان و ریض بود .کهندژ مرکز حکومتی و سیاسی شهر ، شارستان محل تجاری ،مذهبی و مسکونی بود و در قسمت ربض که بیرون برج و باروی شهر قرار داشت مزارع وباغات قرار داشتند .
با احداث اولین خیابانهای شهر قرار داشت مزارع و باغات قرار داشتند . با احداث اولین خیابانها و به منظور تأمین عبور و مور سواره که سراسر پیکر شهر رادر اویل قرن در نور دید ، وتخریب برج و بارو دوروازه های شهر ساختار فضایی – کالبدی سنتی شهر که طی قرون و سالها خود را تاقرن حاضر کشانده بود به یکباره فروریخت . اگر در گذشته رشد. توسعه شهر در درون دیوار هایشهر به صورت طبیعی و ارگانیک شکل می گرفت . این بار با فروریختن دیوار باروی شهر در جهت خیابانهای جدید احداثی به هر سو گسترش یافت .
یکی دیگر از دگرگونیهای عمده ای که در این دوره درساختار کالبدی و سازمان فضایی شهر بخصوص تهران ، روی داد تغییر ودگرگونی در ساختار مرکزیت شهری بود . در این دوره از یک طرف با تخریب سطح های وسیعی از محلات شهر و همچنین بریده شدن بازار توسط خیابانهای جدید و تضعیف گشتن نقش عملکرد بازار به عنوان مهم ترین عامل انسجام دهنده به مرکزیت شهری درایران ،مرکزیت قدیمی شهر به شدت آسیب دیذ و ضعیف گردید.
شهر امروزی
برسی عوامل بوجود آورنده ی رشد شهر امروزی باید بین نیروهای محرک توسعه ی شهرهای مدرن و وسعت بی سابقه ی امروزی آنهایی که موجب ایجاد و گسترش شهر قبل از انقلاب صنعتی گشته اند تمایز قائل شویم.
تضا د بین اندازه ی شهرها در دو مقطع انقلاب صنعتی و قبل از انقلاب صنعتی دلیل بر وجود دو تکنولوژی متفا وت است و تحولات پیچیده ی اقتصادی وقتی که اساس انقلاب صنعتی بودند موجب تغییرات عمیقی در اندازه ی شهرها و نسبت جمعیت ساکن در آن و آهنگ رشد شهر نشینی شد.
تحولات فرهنگی و اجتماعی متا تر از مدرنیسم ،گسترش سریع شهرها و پیدایش کلان شهرها را موجب شدو تغییراتی در فضای کالبدی شهرها بوجود آورد.
اساسا شهر تبلور فضایی عملکردهای انسانی و در راستای برطرف کردن نیازهای او میباشدو در هر دوره ی زمانی با توجه به داشتن علم بشر نیازها و خواسته های او شرایط اجتماعی و اقتصادی و ایدئولوژیکی و سکونتگاههای او بوجود می آید.هر چند دربرهه هایی از زمان دربعضی تفکرات شهرمایه ی بدبختی بشر شناخته شده است.
اولین سکونتگاهها به شکل روستایی و سنتی بودند و جدیدترین آنها یعنی ابرشهرها بیش از ده ملیون نفر جمعیت دارند.
با شکلگیری انقلاب صنعتی بخش صنعت پیشی می گیردو بخش کشاورزی رابه رقابت فرامی خواند در این میان بخش کشاورزی نیز تکنولوژی صنعت را به خدمت میگیرد و در اینجا نیروی مازاد بخش کشاورزی راهی جز پیمودن مسیرشهر و انتخاب اشتغال صنعت را به عنوان نیروی کار و در واقع کارگر روزمزد ندارد با شدید تر شدن این موضوع روند و تمایل به شهر نشینی شتاب گرفته و شهر متراکم و آلوده می شود.
انقلاب صنعتی اروپا آغازگر و عامل اصلی دگرگونی در همه ی عرصه های زندگی گردید اشتغال زایی شهرهای بزرگ عامل جذب جمعیت و در پی آن رشد جمعیتی و کالبدی شهر شد و روند منظم و تدریجی توسعه شهر را به رشدی سریع وشتاب زده و بی برنامه هدایت کرد.
شهر امروز درگیر مسائل و پیچیدگی هایی است که در گذشته اصلا مطرح نبوده اند و یا چهره ای بسیار متفاوت داشته اند .امروز شهرو شهرنشینی گستره ی مفهومی و کاربردی بسیار پهناوری دارد که نیروهای حاصل از این مفاهیم و کاربردها چهره ی شهر را به شکلی بسیار متفاوت از شهرهای پیشین درمی آورد.
امروز شهرها در برخورد با پدیده های صنعتی در موضع انفعال قرار گرفته و برای پذیرفتن آنها ساخته و پرداخته نشده اند و همین امر هم سبب شد تا این مظاهر صنعت جایگاه مناسب خود را در محیط زندگی نیابند و اجتماع نا هماهنگی از عوامل و نیروها و نیازهای گوناگون پر شمار پدید آید.
یکی از مشکلات شهرهای امروز نا مناسب بودن طرح و فرم خیا با نها و مشکلات عبور و مرور میبا شد .بی هویت بودن سیما و فرم شهر موجب بی هویتی و ناخوانی ورودی شهر گشته و چهره ی عملکردی شهر را نا هنجار جلوه میدهد .و به طور کلی نا رضایتی جامعی را در مقایسه با شهر قدیمی به وجود آورده است.
دیدگاه قرآن به سیمای شهر
قرآن کریم که در اختیار مسلمان و غیر مسلمان قرار داد برای خود یک چهره جغرافیای شهری خاصی را ارائه می نماید .
شهر های نخستین پایگاههای تمدن و مدنیت هستند به طور طبیعی انبیا وپیامبران جاهای پر جمعیت و کانونهای شهری را به عنوان پایگاههای تبلیغ و ارشاد مردم ورسانی دین الهی بر می گزینند ، بنا ایناصل ، طبیعی خواهد بود که درقرآن کریم درضمن بیانحرکت توحیدی انبیا، برای اصلاح جامعه از اماکن و شهر هایی سخن بهمیانآید که محل دعوت انبیاء کرام بوده است .
از جمله شهر های که درقرآن از آنها نام برده شد عبارتند از :
۱- مصر : در قرآن کریم پنج مورداز واژه مصر سخن به میان آمده است .
۲- مدْیَنْ : از شهر هایی که در قرآن از آن زیاد سخن رفته شهر « مدْیَنْ » است .قرآن ۱۰بار از این شهر نام برده . مدین نام شهر حضری شعیب و قبیله اوست و موقع این شهر در مشرق عقبه است . نام آن شهر اکنون « معان » است و مورخین مسافت جزیره سینا تا حدود فرات را نیز مدین می نامند .
۳- بابل : درقرآن کریم فقط یک بار از شهر بابل سخن رفته و آن درسوره بقره است . کشور بابل دارایشهر های مهمی بوده که نام قسمتی از آنها ازاین قرار است :
بابل – اکتز یفون - ارک – اکد – بورسیبا – سلوکیه – کلنه - صفیره – ایوپولیس – اور
مشهور ترین بناهای شهر بابل برج معروف و قصر سلطنتی سمیرا میس و نبوکد نضر و برج ثمرود وباغهای معلق چند طبقه و رصد خانه بزرگ ومقبره بعلوس است که شرح عظمت و استحکام و زیبایی بنا وعجایب ومهندسی آن در خور توجه است .
۴- موتفکات : موتفکات شهر های قوم لوط می باشندومعنی موتفکات منقلبات است واز آن جهت شهر ها بهای نام خوانده شده که منقلب واژگون شده است .
قوم لوط در پنج شهر مجاور با هم در کرانه « بحرالمیت» زندگی می کردند و نام آن شهر ها چنین است:
۱- شهر سدوم : که اکنون « اسدم » نامیده می شود ومحل آن بر فراز کوه نمک در جنوب غربی دریای لوط است وارتفاع دریا صد تا صد وپنجاه قدم است و قطعه های بزرگ نمک از قله و اطراف آن سرازیر می شود و این شهر مرکز بلاد قوم لوط بوده است .
۲- شهر عموره : که اکنون ( عمریه » نامیده می شود این شهر در سمت جنوب بحر لوط واقع بود .
۳- شهر « صبوییم »
۴- شهر « آدمه »
۵- شهر صوغر : این شهر از عذاب در امان ماند پس از هجرت از شهر سدوم به آنجا رهسپار شد . ونام کنونی آن « ذرعا» است و فاصله آن تا سدوم سه میل است .
۶- شهر ارم : درقرآن فقط یکبار از شهر ارم سخن به میان آمده . « عاد » همان هدورام تورات است . برخی از انشمندان ارم همان دمشق است زیرا این شهر یکی از مهمترین مراکز آرامیان بوده است . و این شهری است که عاد ساخته و لی سخنی است که دلیلی برای اثبات آن نیست .
۷- حرد : حرد قریه ای بوده است . قرآن می فرماید :
و غدوا علی حرد قادرین ( آیه ۲۵) و صبح کردنددر حالیه بر حرد قدرت و سیطره داشتند .
۸- رقیم : در قرآن کریم یکبار واژه رقیم به کار رفته است رقیم ازواژه عطیه است . رقیم نام دره ای است بین عقبان و آیله پایین فلسطینو از اقتاده است که کفته : رقیم نام دره ای است که در آن کهف هست .
۹- ( بعل ) = بعبلک : در قرآن صراحتا واژه بعلبک نیامده ولی از بت بعل شهر بعبلک به خاطر آن بنیان گشته است سخن رفته است .
۱۰- بدر : در مورد ریه بدر در رآن فقط یکبار سخن کفاه شده و آن قریه ای نزدیک مدینه است .
۱۱- حجر : نام حجر در قرآن کریم آمده است . حجر نام دیار ثمود است در وادی القری میانمدینه و شام می باشد . ( قتاده گفته ) : حجر نام ده یا بیابانی بوده است .اصحاب حجر که مردمی نیرومتد بودند ودر دل کوهها برای خود خانه های امنی ساخته بودند .
۱۲- ( القریه ) = انطاکیه : در قرآن بهجای واژه انطاکیه « القریه » آمده است . منابع اسلامی نام شهر اصحاب القریه را لطالیه ذکر نموه اند. انطاکیه نام یکی از شهر های قدیمسوریه است که ( نیکاتور ) در سال ۳۰۰ ق . م آن را بنا کرده است . این شهر در روز گار قدیم از حیث ثروت و علم و تجارت یکی از سه شهر بزرگ روم محسوب می شود .
۱۳- حنین : اسم حنین در قرآن یکبار آمده است . نام محلی است در بین طائف ومکه مکرمه . عزوه حنین یکی از غزوات بزرگ بود که جمعی از صحابه در آن به شهادت رسیدند .
۱۳- آیکه و ولیکه : درقرآن کریم چهار بار از اصحاب الایکه سخن رفته است ( سیوطی می نویسد ) : ایکه کشور قوم شعیب است و دومی و لیکه نام شهر آنها اولی نام ناحیه آن می باشد.
۱۴- مکه : در قرآن تنها یک بار از شهر مکه سخن به میان آمده .
۱۵- بکه : بکه اسمی برای مکه است که کویند : باء بدل میم قرار گرفته و ریشه آن از نتمککت العظیم یعنی مغز استخوان را مکیدم و تمکک الفصیل ما فی ضرع الناقه یعنی بچه شتر آنجه در پستان مادرش بود ، مکید گرفته شده است .
۱۶- ام القری : این نام به عنوان اسمی برای مکه مکرمه دو بار در قرآن کریم آمده است . مکه را ام القر خوانند زیرا گویند اصل زمین آنجاست . بقیه زمینرا حق تعالی از او بیرون کشید .
۱۷- مدینه النبی : مدینه ازشهر های عمده کشور عربستان سعودی و دومین شهر اسلامی از جهت عظمت و نقدس واقهدر شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز می باشد . نام اصلی این شهر یثرب بوده ولی پس از هجرت رسول اکرم (ص) از مکه به این شهر مدینه النبی و یبا مدینه طبیه گفتند .
۱۸- یثرب : در قرآن کریم یکبار اسم یثرب به کار گرفته شده . یثرب را در زمان جاهلیت غلبه می نامیدند . برای اینکه یهودیان بر عمالقه پیروز شدهبودند و مهاجرین وقتی وارد مدینه شدند اآنان نیز براوس و خزرج پیروز گردیدند ، سپس عجمها بر مهاجرین غالب گردیدند .
۱۹- بیت المقدس = مسجد الاقصی : در قرآن صراحتا از شهر اورشلیم یا بیت المقدس نام نبرده ولی از مسجد الاقصی که در آن شهر واقع بوده در سوره اسراء آیه نخست ، به عنوان مهمترین مکان بیت المقدس نام می برد .
گردآورنده مهسا سلیمانی
