نقش گنبد در معماری

یکی از کلیشه*های رایج در مورد معماری ایرانی، توصیفاتی است که در مورد گنبدهای زیبا آن وجود دارد. در این که گنبد به عنوان یکی از فرم*های مورد استفاده در معماری، تا چه حد می*تواند زیبا و موزون باشد بحثی نیست، اما مشکل آن است که در اکثر اوقات این توصیفات، به استعاره*هایی ادبی تبدیل می*شوند که شاید ربطی به دلایل پدید آمدن این فرم معماری در طول تاریخ و نحوه تکامل آن نداشته باشد. حتما شنیده*اید که بسیاری از کسانی که شیفته هنر ایران هستند، گنبد*ها را نمادی از آسمان می*دانند. اما آیا گنبد در معماری گذشته فقط کارکردی نمادین داشته و یا ضرورت*های ساختاری و نیازهای ساختمانی باعث به وجود آمدن این فرم معماری شده*است؟

کاخ یا آتشکده فیروز آباد
نیازهای ساختمانی
گنبد، یکی از انواع پوشش*هایی است که برای پوشاندن سقف یک مکان می*تواند مورد استفاده قرار بگیرد. پس در درجه اول، کاربردی کاملا ساختمانی دارد. اگر بخواهیم بحث را ساده کنیم باید بگوییم سقف یا پوشش یک فضای معماری، می*تواند تخت یا منحنی (قوس دار) باشد. پوشش تخت یا مسطح، همین پوششی است که هم اکنون به طور معمول در ساختمان*های مسکونی عادی مورد استفاده قرار می*گیرد. پوشش غیر تخت، انواع گوناگونی دارد، مثل گنبد و انواع دیگر پوشش*هایی که در آن از قوس*ها و منحنی*های دیگر استفاده می*شود.
گنبد از نظر هندسی از دوران یک قوس حول محور عمود به وجود می*آید. اما ضرورت استفاده از این نوع پوشش در گذشته چه بوده*است؟

گنبد فیروز آباد
کمبود مصالح مناسب
همان طور که گفتیم برای پوشاندن یک فضا، یا باید از پوشش*های تخت استفاده شود و یا پوشش*های منحنی. معمار برای استفاده از پوشش تخت به تیر که عنصری افقی برای انتقال نیروهای سقف است احتیاج دارد و این دقیقن همان نکته*ای است که باعث شد در مناطقی خاص، گنبد رواج پیدا کند. یعنی کمبود چوب مناسب برای استفاده در سقف در مناطقی مانند فلات ایران و میانرودان، باعث شد تا پوشش*های منحنی شکل و گنبدها، که بدون استفاده از تیر می*توانند دهانه*های وسیعی را بپوشانند به وجود آید.

کاخ سروستان
از چند محل متفاوت به عنوان نخستین مکان*هایی که پوشش*های منحنی شکل در آنجا به کارفته، نامبرده می*شود. ازجمله روستایی هشت هزارساله و مربوط به دوران نوسنگی در قبرس ، کلده در میانرودان و عراق امروزی و همچنین مناطقی در مصر و جنوب ایران در حوالی شوش و هفت تپه.
پلان آزاد
تاق و گنبد در معماری ایرانی توانست به عنوان پوشش اصلی فضای معماری، به تکامل برسد. در حقیقت استفاده وسیع از پوشش*های تخت، مانند نمونه تخت جمشید در دوران هخامنشی یک استثناء در این زمینه محسوب می*شود. در آن دوران به دلیل وسعت و توانایی فراوان امپراتوری هخامنشی، چوب لازم برای استفاده در تیرهای سقف از نقاطی دیگر مانند لبنان به ایران آورده می*شد. اما در دوره*های دیگر، استفاده از مصالح بومی *مانند خشت و آجر، بیشتر به صرفه بود و بنابراین فرم گنبد توانست رشد کند و به تکامل برسد.

نقشه و طرح سه بعدی کاخ سروستان
به جز قابلیت*های ساختمانی گنبد، که می*تواند در مناطقی که مصالح لازم مانند چوب در اختیار نیست در پوشش فضاهای معماری به کار رود؛ می*توان به قابلیت آن در ایجاد فضاهای داخلی آزاد و گسترده اشاره کرد. استفاده از تیرهای چوبی برای پوشش سقف، این محدودیت را نیز به همراه داشت که می*بایست از ردیف ستون*های نزدیک به یکدیگر برای عبور تیرها استفاده شود. یعنی چون طول تیرهای چوبی نمی*توانست بیش از حد معینی باشد بنابراین لازم بود تعداد زیادی ستون برای نگهداری آنها برپا شود. به عنوان مثال اگر به معماری تخت جمشید دقت کنید، در کاخی مانند صد ستون، تعداد ستون*ها، ده ردیف در ده ردیف است که خواه ناخواه فضای داخل ساختمان را محدود می*کند، گرچه باعث عظمت آن می*شود. اما در مقابل آن، استفاده از پوشش گنبد باعث می*شود تا فضای باز و آزادتری در داخل ساختمان در اختیار باشد.

هشت بهشت، اصفهان
رشد گنبد در دوران ساسانی
در دوران اشکانی و سپس ساسانی، استفاده از تاق وگنبد رواج بیشتری پیدا کرد و ابداعات مهمی در این زمینه صورت گرفت. در کاخ فیروز آباد استان فارس، که ساخت آن را به اردشیر بابکان نسبت می*دهند، سه تالار بزرگ با استفاده از گنبد ساخته شده*اند که قطر دهانه هرکدام از این گنبدها کمی بیش از سيزده متر است. از دیگر نمونه*های مهم گنبدهای ساسانی می*توان از گنبد کاخ سروستان نام برد که مربوط به دوران بهرام گور پادشاه ساسانی است و از آن به عنوان قدیمی*ترین گنبد آجری در ایران نام می*برند.
استفاده گسترده از فرم گنبد در ایران، باعث به وجود آمدن ابداعاتی شد که مورد استفاده معماران سایر نقاط دیگر جهان نیز قرار گرفت. در گفتار بعدی در این مورد با هم صحبت خواهیم کرد.