شهروشهرنشيني در جهان اسلام

شهر و شهر نشيني در جهان اسلام خاورميانه از دوره اسلامي يعني از زمان فتوحات اعراب در قرن 7 ميلادي فراتر نمي رود.اعراب درست در آن زمان كه شهر گرايي متعاقب سرنگئني امپراطوري روم غربي عصر مشهور به قرون تاريك را از سر گرم احداث شهر هاي جديد و بازسازي شهر هاي رومي قديم در مصر و كشورهاي واقع در كرانه شرقي مديترانه و شهرهاي ساساني بودند جهان بيني اسلامي برا تحقق آرمان هايش به شهر احتياج دارد و اين امر در تغيير و تحول و توسعه آن موثر واقع مي شود بعد از اسلام از زندگي سياسي دولت شهر هاي يوناني و رومي در ان خبر نيست امتيازات طبقاتي دوران ساساني به هم ريخته و مهمتر اينكه شهر هاي اسلامي نسبت به منطقه پيرامونش امتيازات خاصي را دارا نيستند با ورود اسلام كه قدرت سياسي شهر تغيير كرد و سلسله مراتب اجتماعي هم فرو ريخت كه اين امر باعث شد كه ديوارهاي شارستان از بين برود و باعث پيوند شهر با منطقه پيرامون شد كه شهرهاي اسلامي تفاوتي بين شهر و ده قائل نيستند و شهروند شهرها دوره اسلامي فرمان بردار احكام اسلامي امام خليفه يا نمايندگان او هستند در واقع شهرهاي قبل از دوره اسلامي مثل شهراهي ساساني محل استقرار چهار طبقه مشخص و ممتاز اجتماعي بودند كه عمدتا در شهر ساكن بودند و در مقابله با منطقه پيراموني مفهوم پيدا مي كند در واقع شهر در دوره اسلامي كه به علت داشتن بازار كه عنصر سياسي پادگان يا قرارگاه سپاه عنصر نظامي و مهمتر از همه كاركرد مذهبي و زلارتي عنصر فرهنگي كه نوعي ارتباط بين فضاي پيراموني و روستاهاي اطراف بود كه از جهان بيني اسلامي نشات مي گرفت. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) شهرهاي قديمي: با ورود اسلام و تغير در ساختار اجتماعي رنگ و بوي اسلامي به خود مي گيرد و از تحول و دگرگوني و گسترش طبيعي برخوردار مي شود و با تغيير در ساختار كالبدي شكل تازه اي به خود مي گيرد آتشكده ها.ويران و به جاي آن مساجد جامع بنا گرديد.و كهندژ ويران و ديوارهاي ان به انضمام ديوارهاي شارستان فروريخت و باعث ابادان شدن حومه يا به اصطلاح جديد(ربض)گرديد.ساير اركان شهر دگرگون شد و بازار با نظمي تازه و با اصول و روابطي نو شروع به فعاليت كرد و گرداگرد بازار محلات شهري شكل گرفتتند كه قلب خواستگاه قومي نژادي قبيله اي و مذهبي داشت و هر كدام با مسجد و بازارچه و مدرسه و حمام و عوامل ديگر مخصوص به خود استقرار يافت. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) شهرهاي نوبنياد: نخستين شهرهايي كه پس از اسلام احداث شدند اردوگاه هايي بود كه براي استقرار سپاهيان مسلمان و مهاجرين تاسيس شده بود كوفه و بصره از اين شهرها بود كه در دهه دوم هجري ساخته شدند تعدادي از اين شهرها در كنار شهر هاي قديمي قلاغ-نقاط استراتژيك و يا در جوار اماكن متبركه در راستاي اهداف اسلامي بنا شد از ديگر شهرهاي نو بنياد بغداد كه مركز روحاني و سياسي خلفاي عباسي بود و سامره و دسته ديگر شهرهاي جديد دوره اسلامي شهرهايي بودند كه مردم در كنار شهادت گاه ها مزار امامان بنا مي كردند مثل مشهد قم كربلاو...ودر واقع آغاز رونق شهر نشيني در امپراطوري اسلامي را مي توان به قرن 3هجري و به نوعي تا قرن 6هجري دانست كه شهرهاي بزرگ با جمعيتي حدود 100هزار نفر و بيشتر نيز بود. عامل مهم رشد شهر هاي دوره اسلامي رونق بازرگاني بود.ساختار شهرهاي اسلامي از صدر اسلام تا حمله مغول به ايران و تخريب شهرها بر مبناي دگرگوني هاي سياسي-اقتصادي حكومت ها بود كه در 4 دوره مهم اتفاق افتاد: - دوره صدر اسلام كه در ان وحدت بين دستورات مذهبي و تصميمات سياسي وجود دارد و قدرت و مذهب دو جزء جدا ناپذيرند - دوره بني اميه كه در آن بناي دارالاماره و مسجد جامع همزمان شروع مي شود و شكافي بين تصميم گيري هاي سياسي و شريعت حاصل مي شود. - دوره مربوط به خلافت عباسيان و شكل گيري امپراطوري اسلامي كه در آن قدرت سياسي و قدرت مذهبي از هم تفكيك مي شود در اين مسجد از دارالاماره يا دارالاخلافه فاصله مي گيرد و مسجد جامع از حكومت جدا مي شود و به تدريج مسجد به صورت يك پايگاه توده اي و مردمي در مي آيد. - تقريبا ار قرن6 در واقع پس از تشكيل سلسله سلجوقي شكل و توزيع مساجد دگرگوني بنيادي پيدا مي كند حكومت و مذهب كاملا از هم تفكيك مي شود و در بعضي مواقع به صورت ابزار قدرت در دست حكام و پادشاهان در مي آيد و يا مقر علما مي شود.در دوران دوم و سوم مهمترين عامل تمايز شهر از روستا مسجد جامع بود.در صورتي كع در دوره هاي بعد ملاك داشتن مسجد جامع براي شهر و تميز آن از روستاها با اين ملاك از ميان برداشته مي شود به اين معني كه علي رغم مسجد جامع داشتن وابسته بودن همه شهر ها به وجود اين عنصر دليل شهر بودن انها نمي توانست باشد. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) كالبد فيزيكي شهر هاي دوره اسلامي: پس از ظهور اسلام بقاياي نظام شهري كهندژي و شارستاني به تدريج از ميان برداشته شد و شهر با مفهوم اسلامي انكه متعلق به تمام اقشار و طبقات اجتماعي است شكل مي گيرد.انجمن هاي صنفي صنعت پيشه وري رونق پيدا مي كند و فعاليت اصناف و پيشه وران دامنه وسيعي پيدا مي كند و ايجاد بازار هاي بزرگ رونق دادو ستد و بازرگاني را در امپراطوري اسلامي فراهم مي شود. اركان عمده شهر شامل دارالاخلافه دارالحكومه يا دارالاماره كه به جاي كهندژ ظاهر مي شود و سپس با ايجاد قصر امرا و پادشاهانمجموعه اي به نام ارك به وجود مي آيد كه در فاصله اي با مسجد جامع و بازار سه ركن اساسي شهر را به وجود مي آورند و در محدوده مركزي شهر قرار مي گيرند كه ارك به عنوان عنصر سياسي است كه از ساير عناصر جدا شده است بخش دوم شهرستان يا شارستان است كه از نظر شكل يابي با دوره هاي قبل از اسلام تفاوتي ندارد ولي از نظر محتوا كاملا متفاوت است.عناصر فرهنگي-مذهبي بازار و محلات در اين بخش قرار دارند كه اصناف و پيشه وران در اين بخش قرار دارند و اكثر طبقات و قشرهاي مختلف مردم در اين بخش زندگي مي كنند كه اين در دوره هاي بعد با داشتن حصار و برج و بارو خود را از بخش بيروني جدا مي كند. بخش سوم كه اكثرا در بيرون حصار و دروازه هاي شهر قرار دارند ربض ناميده مي شود كه در واقع بخش كشاورزي و محل استقرار طبقات مادون جامعه-مهاجرين و روستاييان است. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) عناصر اصلي شهر هاي اسلامي: مسجد جامع: به جز عنصر سياسي(دارالاخلافه- دارالحكومه-دارالاماره و ارك)شهر هاي دوره اسلامي در پايه اصلي داشتند: 1- مسجد جامع 2- بازار مسجد جامع مركز سياسي و مذهبي بود و به عنوان مركز روحاني شهر و منطقه زير نفوذ آن در محل مناسبي بنا مي گرديد مسجد جامع مركز اجتماعات سياسي و خواندن خطبه و مركز علمي و فكري و آموزشي عالي بود.كه دستگاه مذهبي شامل: علما-فقها-مراجع تقليد-قضات و...بود.مسجد علاوه بر نقش مذهبي نقش هاي سياسي و اجتماعي هم داشت در واقع مسجد مسئوليت هاي دولت و بحرانهاي آن با مردم در ميان گذاشته مي شود و در اين مساجد حكم خلع خليفه صادر و خطبه به نام امراي محلي يا خلفاي ديگر خوانده مي شود.در واقع در ابتدا شهر بايد يك مسجد جامع مي داشت تا نماز جماعت در آن برقرار شود اين روند ادامه داشت تا آنكه در بسياري از شهرها مسجد جامع ظرفيت پذيرش نماز گزاران را نداشت و در عوض در بعضي شهر ها آن يك جامع نيز رونق نداشت.مدت ها دستگاه خلافت با ايجاد مسجد جامع مخالفت مي كرد و بالاخره تعداد مساجد جامع در شهر هاي بزرگ افزايش يافت.كه در واقع بغداد با وجود27 هزار مسجد و وجود اماكن متبركه تنها داراي 2 مسجد جامع بود كه هر كدام در يك سوي دجله قرار داشت.مسجد جامع در مركز شهر قرار داشت ودر 2 يا چند سوي ان بازار امتداد داشت و در پيرامون آن موسسات اجتماعي قرار داشت. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) بازار: دومين عامل اصلي در شكل گيري شهر هاي اسلامي بازار است كه اطراف مسجد به طور خطي شكل مي گرفت و هر شهر حد اقل يك بازار داشت كه از دروازه آغاز و به ميان شهر مي رسيد.بعضي بازار ها از يك دروازه تا دروازه ديگر به طور پيوسته امتداد داشت و كيلومترها طول داشتند و در بعضي از شهر ها به دليل شرايط اقليمي بازار سرپوشيده بود و در بعضي از شهرهاي كوچك سقف بازارها از چوب ياحصير بود و هر صنفي راسته خاص خود را داشت كه مشاغل و صنعت هاي ديگر در آن راه نداشتند و در آن بازار به نام ان صنف مشهور مي شد نخستين بازار بعد از مسجد قرار داشت پس از آن بازار كتابفروشان جواهر فروشان صرافان و چرم سازان كه بر گرد مدارس قرار داشتند.بعد بازار پارچه فروشان يا قيصريه بود كه به دليل اهميت صنايع نساجي پر اهميت ترين بازار و مركز بازرگاني بازار بود.پس از قيصريه بازار نجاران مسگران قفل سازان و سپس حلبي سازان و اهنگران قرار داشت و هر چه بازار به باروي شهر يا دروازه شهر نزديك تر مي شد عملكرد تغيير مي كرد و در رفع نياز روستاييان عمل مي كرد ودر نهايت بازار نعلبندان زين سازان پالان دوزان كه نزديك به دروازه بودند در بازار كاروان سرا خانباز و مهمانخانه هاي متعددي براي تجار و بازرگانان بود كه هر بازار براي خودش درو دروازه داشت كه زمان غروب بسته مي شد بعضي شغل ها مثل نانوايي بقالي كبابي و...از اين قاعده مستثني بودند در واقع شكل گيري عناصر بازار و روند توسعه آن بستگي به كاركرد اصلي شهر و ميزان رشد اقتصادي جمعيت داشت.در شهر هاي متوسط و كوچكي كه مبادلات خارجي انها زياد نبود بخش قابل قابل ملاحظه اي ا زبازار مصرف تامين نياز هاي داخلي شهر و ناحيه پيراموني مي شد در واقع فضاي بازار به عنوان مهم ترين شاهراه حياتي شهر بود. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) مدرسه: در قر 2و3هجري شمار مكتب ها معلمان افزايش پيدا كرد طوري كه حتي به روستاها هم گسترش يافت.در دوره هاي مختلف تاريخي توجه زيادي به ساخت مدارس شد مثل مدارس نظاميه كه در دوره سلجوقيه ساخته شدند ودر دوره صفويه توجه خاصي به ساختن مدارس در اصفهان مشهد و...انجام شد.خصوصيت مهم مدرسه ها يعني جنبه مذهبي انها يكي از عوامل مهم تعيين كننده موقعيت انها در شهر شد (نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) شهر و شهر نشيني از پيروزي اسلام تا عصر معاصر: سلجوقبان و خوارزم شاهيان: فتح ايران در سال 664 ميلادي به وسيله مسلملنان كه جهان بيني جديد مبني بر برابري و برادري ارائه داد باعث سقوط شهر هاي ايران شد اقتصاد شهري در قرن اول و دوم هجري دچار فترت و انحطاط شد تا اينكه پيدايش خصومت هاي محلي در قرن 3و4 هجري به بهبود اقتصادي كشور منجر شد و دوران شكوفايي شهر گرايي و شهر نشيني بعد از اسلام از قرن سوم هجري اغاز شد.در اواخر قرن 3 هجري سازمان شهري مراحل خود را طي مي كند كه علاوه بر تحولات جهاني آثار و ميراث خود را تا قرن 20نيز مي كشاند قرن 4 هجري مترادف با استقرار سياسي مذهبي مستقلي در ايران است.انقلاب فرهنگي سياسي ايران كه اوج ان در قرن 4 بود با امدن تركان به ايران و تشكيل دولت سلجوقي در ماورالنهر و خراسان به تدريجدوران افول خود را آغاز مي كند و همزيستي فرهنگي بين بقاياي فرهنگ گذشته ايران و فرهنگ مهاجمين ترك مغول ضمن اينكه با اشاعه فرهنگ ترك در نواحي وسيعي از فلات ايران و فلات اناتولي اشكار مي شود در طول تاريخ در جريان استمرار خود با هم نزديكي پيدا مي كند در واقع با ورود تازه واردان بدون شك در توسعه كوچ نشيني و زندگي چوپاني يك عملكرد اساسي بود در نتيجه به تغيير پراكندگي جوامع روستايي و تغيير نظام شهري و دگرگوني نوع زندگي در سطح وسيعي منجر شد.در اغاز تشكيل حكومت سلجوقي در اوايل قرن 5 شهرها به رشد رسيد ولي به تدريج با دگرگوني هاي اجتماعي و سياسي و دگرگوني هاي عمده اي در ساختار فيزيكي و اجتماعي شهر ها به وجود امد در واقع در دوره سلجوقي شكل گيري زمين داري بزرگ و تسديد و تحكيم نظام تيولداري است.كالبد شهر مجموعه اي از محلات كه هر يك از اطرف خود بارويي دارند و هر محله با دروازه هايي از روستاهايي كه از لحاظ فرقه اي مذهبي قومي با ان نزديكي دارند مربوط مي گردد. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) ايلخانيان: يورش مغول در اغاز قرن 7 هجري بنيانهاي شهر نشيني و زندگي شهري را از هم گسست و شهر گرايي را از ميان برداشت.طوايف مغول كه در سطح پاييت تر از ايرانيان قرار داشتند و هنوز بر مبناي روابط عشيره اي قومي و ايليايي زندگي مي كردند نهاد اصلي تمدن برتر يعني شهرها را هدف عمده حملات خود قرار دادند.در نتيجه حمله مغول ها ميليون ها نفر در سراسر كشور كشته شدند و صدها شهر ويران شدند نظام توليد عشيره اي حاكم بر انها مانع از درك اهميت شهر و شهر نشيني در بين انها شد.از هم پاشيده شدن نظام هاي ابياري و نسق هاي زراعي دگرگوني در روش هاي تيولداري زمان سلجوقيان كشاورزي را از رونق انداخت و نهادهاي روستايي را به زوال كشاند از سوي ديگر گرفتن مالياتهاي سنگين از كسبه و پيشه وران شهري اقتصاد شهري را دچار حضيص و ركود كرد.كاهش شديد و ناگهاني جمعيت شهري در اثر قتل و عام و كشتار مغول ها و ويراني شهر ها و روستاها از نخستين آثار مخرب حمله مغول به حساب مي آيد. پس از مدتي كه جانشينان چنگيز كه به تدريج شيوه چادر نشيني را كنار نهاده بودند و با فرهنگ غني و برتر ملت هاي مغلوب اشنا شده بودند به فكر جبران بخشي از خرابي هاي حاصل از حمله چنگيز افتاده اند.نخستين فعاليت موثر شهر سازي از دوران غازان خان اغاز شد از زمان غازان خان به علت يكجانشين شدن مغولان در سرزمين هاي فتح شده و روي اوردن انها به جهان بيني اسلامي بازرگاني و رونق مجدد يافت و شهرنشيني رونق محدودي گرفت در واقع در دوره ايلخانيان اصول شهر سازي بر تقسيمات فوري و خودسرانه اعرابي مغول متكي بود چنانكه سلطانيه بر حسب امر سلطان محمد خدابنده به شكل شطرنجي ساخته شد و تمام مساكن ان رااز تبريز مراغه اردبيل و نقاط ديگر به اين شهر كوچ دادند.شورش هاي پياپي اواخر حكومت ايلخانبان و بالاخره يورش تيمور گوركاني سبب خرابي و سقوط مجدد تعدادي از شهر ها و ابادي هاي كشور شد و يورش تيمور نقطه اوج شورش ها و حملات مختلف بود كه سراسر قرن 8و9 هجري را شامل مي شد نمونه بارز ان شهر سمرقند كه به قيمت ويران شدن شهر هاي ديگر تمام شد.خسارت ها و زيان هاي ناشي از حمله تيمور تنها در ويران كردن برخي از شهر ها و قتل عام توده هاي مردم نمي شد بلكه او صنعتگران و نيروهاي متخصص نواحي فتح شده و شهر هاي صنعتي و بازرگاني را به اجبار به ماورالنهر فرستاد تا در آنجا به كار بپردازند و زمينه پيشرفت صنعتي و ابادي شهر هل و نواحي آنجا فراهم شود. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) صفويه: ايجاد وحدت سياسي در دوره صفويه امكانات گسترش بازرگاني و پيشرفت صنايع و در نتيجه توسعه شهر نشيني و رونق و ابادي شهر ها را فراهم اورد.سيماي در هم ريخته و متروك شهر ها نظمي تازه يافته و بار ديگر حيات اقتصادي و اجتماعي شهر ها از سرگرفته شد و رونق اقتصادي و امنيت ملي موجب احياي اعتبار نيروها ي اجتماعي-اقتصادي شهر شده و شهر نشيني رونق و شكوه ديرينه خود را باز يافت ميراث فرهنگي شهري امروزه شهر هاي ايران در اكثر موارد يادگاري از دوران صفويه در كالبد و چهره خود دارند با انقراض دولت صفوي حكومت ملوك الطوايفي مجدد در ايران پا گرفت قرن 12در در ايران قرن هرج و مرج حكومت قبايل زوال شهرنشيني و تقليل جايگاه و ارزش ان در نظام سياسي-اجتماعي و اقتصادي كشور شد از انقراض صفوي تا انقلاب مشروطيت فقط عهد كريم خان زند بود كه اقدامات سودمند در زمينه هاي اقتصادي اجتماعي انجام گرفت دوران حكومت قاجاريه در آغاز روابط سياسي-اقتصادي ايران با كشور هاي خارجي جريان وابستگي سياسي-اقتصادي را به وجود اورد دخالت هاي دولت هاي خارجي در امور داخلي مشكلات و موانع لقتصادي آشنايي با فرهنگ غربي تغييرات بنيادي در فرهنگ جامعه ايران و نظام شهري به وجود اورد چنين تحولاتي در دوره سلطنت ناصرالدين شاه شدت پيدا كرد (نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) رشد شتابان شهر و شهر نشيني در دوران معاصر: بعد از كودتاي 1332دولت امريكا نقش اصلي رهبري اقتصادي-سياسي ايران را به عهده گرفت و پيوستگي ايران با بازار جهان ضرباتي سريعتر يافت در تقسيم جهاني كار بين كشورهاي جهان سوم نقش ايران بر مبناي اقتصاد تك محصولي و مبتني بر نفت تعيين گرديد بر اساس اين سياست توليد زراعي مبتني بر رفع نياز هاي ضروري غذايي كشور عمدتا به فراموشي سپرده شد و كشاورزي تجاري و صادراتي در جهت رفع نياز هاي شهري مورد توجه واقه شد و با رشد روز افزون نياز غرب به نفت و اهميت استراتژيكي ان موقعيت ايران در درون نظام امپرياليستي جهان افزايش يافت ركود اقتصادي سال1330ودورماندن جوامع روستايي از تحولات سرمايه داري ايجاب مي كرد كه نوعي حركت اصلاحي و اجتماعي در صحنه ملي به ظهور برسد اين اصلاحات در بطن انقلاب به اصطلاح سفيد در سال1342اعلام و به مورد اجرا گذاشته شد كه اصلاحات ارضي يكي از مهم ترين موارد اين اصلاحات بود اهداف اصلاحات: 1- زمينه سازي لازم براي ورود سرمايه داري پيراموني و سرمايه گزاري خارجي در صنايع منتاژو مصرفي 2- تخصيص هر جه بيشتر امكانات و سرمايه ها به بخش صنعت و تسليم تمام عيار ايران به بازار جهاني 3- تضعيف توليد مواد غذايي حياتي و كاهش سهم اين محصولات در كل توليدات كشاورزي ملي به خاطر خروج بخش عظيمي از كارگران كشاورزي از پيكره اقتصادي روستا 4- ايجاد جريان مداوم نيروي كار از روستا به شهر به خاطر رفع نياز روز افزون صنايع شهري به نيروي كار. با تمركز سرمايه در درون شهر ها به تدريج اختلاف سطح در آمد بين شهر و روستا افزايش يافت انجام اصلاحات ارضي مناسبات كهن ارباب رعيتي را در هم ريخت در چنين حالتي شهر ها در دو جهت دچار دگرگوني شدند جريان سرمايه ها به دگرگوني سريع عملكرد شهرها منجر شده و از طرف ديگر موج عظيم مهاجران حاشيه نشيني را در اطراف شهر ها به وجود آورد و نتيجتا شهر به گسترش همه جانبه و توسعه فضايي خود دست زد هجوم روستاييان ساختار شهر را در تمام سطوح ان به زير سوال برد و بالاخره تا هماهنگي و دوگانگي را در ساختار فيزيكي-اقتصادي اجتماعي شهرها به وجود آورد به اين ترتيب دوران رشد سريع شهر نسيني اغاز شد و نتايج ان به صورت شهر نشيني مشكل زا نمايان گرديد توسعه روابط سرمايه داري در بطن يك اقتصاد تك محصولي متكي بر صادرات نفت سبب در حاشيه قرار گرفتن بخش كشاورزي مهاجرت وسيع روستاييان و رشد سريع شهر ها هم در تعداد و هم در ابعاد انها شد. ( نظريان- اصغر- جغرافياي شهري ايران- چاپ ششم آبان1383- پيام نور) مسايل شهري و روستايي در جهان اسلام: شهر نشيني و ساخت شهر هاي اسلامي: شهر نشيني و شكل يابي شهر هاي اسلامي متاثر از اصول و قوانيني است كه بعد از سال622ميلادي در ائين اسلام مطرح و شروع شد.اسلام هرگز نظام طبقاتي نژاد گرايي و قوم گرايي را نپذيرفته و برادري و برابري را ترويج مي كند.مدينه اولين شهري است كه لا جهان بيني اسلامي بنيان گذاري مي شود و دولت اسلام در ان تولد مي يابد اجزاي شهر اسلامي در ابتدا شامل مسجد جامع بازار محله گذرها دروازه و بارو بوده است.با كسترش فتوحات مسلمانان وضع شهر هاي سرزمين هاي خارج از شبه جزيره عربستان ساخت اين شهر ها نيز دچار تغييراتي مي شد.مسلمانان غالبا به قسمت هاي قديمي شهر دست نمي زدند. به طور كلي شهر هاي اسلامي به سه دسته تقسيم مي شدند بعضي مانند بغداد با طرح و برنامه ريزي قبلي به صورت سكونتگاه شهري در امدند برخي مانند دمشق و قسطنطنيه با تاثير پذيري از معتقدات اسلامي ساخت و بافت تكميلي پيدا مي كردند و سرانجان برخي مانند بصره در آغاز به صورت اردوگاه بودند و بعد به صورت هسته اصلي شهر در مي امدند.با رشد و شكوفايي دولت اسلامي شهر نشيني و شهر گرايي در وسعت قابل توجهي گسترش يافت و عناصر تشكيل دهنده ساخت شهر ها عبارت از ارك دوستي با امكانات دفاعي كامل بخش حاكم نشين با حصار هاي دولتي بخش مركزي شامل مساجد بزرگ مدارس مذهبي و بازار مركزي شد.وجه مشخصه اصلي شهر در دوره اسلامي مسجد جامع است.دولت اسلامي براي اولين بار در مسجد النبي در مدينه(يثرب سابق)تشكيل شد با بر پا شدن مسجد جامع كانون زيستي پيرامون آن شهر تلقي مي گرد