مطلبی در مورد تزئینات آجری

آجر قديمي ترين مصالح ساختماني مورد استفاده بشر پس از سنگ است .

" تاريخ پيدايش نخستين كوره هاي پخت خشت براي تهيه آجر و نيز كو ره هاي پخت ظروف گلي براي فراهم آوردن آوند هاي سفالي با يكديگر پيوسته است . خشت هاي پخته از هزاره چهارم پيش از ميلاد به دست بابلي ها ساخته مي شده است . آجر خود واژه اي است بابلي و خشت هايي كه بر آن فرمانها ، منشورها و ( داده ها ) قوانين را مي نوشتند آجر خوانده مي شده است .

كوره ها پيدا شده در شوش قدمت استفاده از آجر به عنوان مصالح ساختماني در ايران را نشان مي دهد . ايرانيان باستان نيز از دير باز با آجر آشنايي داشته و از آن در قسمت هاي مختلف ساختمان اسكلت ، قوس ها و پوشش سقفها نماسازي و پوشش كف استفاده مي كردند .

بزرگ ترين و قديمي ترين اثر معماري آجري پيش از اسلام معبد چغازنبيل در خوزستان است كه به دوران عيلامي تعلق دارد .

" اين زيگورات پنج طبقه كه زواياي آن به سوي جهات اربعه است . نقش هاي مربع شكل دارد و ارتفاع آن حدود 25 متر است . چغازنبيل تماما از خشت خام ساخته شده كه با رو كار آجري به ضخامت دو متر پوشيده شده است و به فاصله هر ده آجر يك رج آجرها داراي كتيبه است "

بناهاي عظيم دوران هخامنشي و ساساني عمدتااز سنگ بوده ولي در آثار دوره اشكاني استفاده از آجر در كوه خواجه سيستان مشاهده مي شود . ستون هاي مسجد تاريخانه دامغان ( قبل از اسلام ) نيز نمونه اي از آثار آجري است .

به دليل كمبود چوب و نيز وجود موريانه در ايران مركزي كه امكان استفاده از چوب را به حداقل مي رساند و نيز تبادل حرارتي بالاي سنگ كه در اقليم گرم و سرد چندان قابل استفاده نبوده با توجه به تنوع آب و هوا در ايران آجر جاي خود را به طور وسيع در اين سرزمين باز كرد و در سراسر ايران گسترش يافت . پس از اسلام نيز به دليل تجربه طولاني در استفاده از آجر آثار معماري زيبايي به دست معماران ايراني و در دوران هاي مختلف تاريخ ساخته شد .

دكتر پرويز ورجاوند در مقاله جامع " آجر كاري در معماري ايران دوره اسلامي " ضمن توضیح خصوصيات اين مصالح ارزان و در دسترس ، تركيب خاك و جنس و نحوه پخت انواع كوره هاي آجر پزي شامل تنوره اي هوفمن و تونلي شكل و اندازه و نام آجرها شامل مربع قزاقي سلاتي ختايي نظامي تابه و تخت . گونه هاي مختلف آجر چيني شامل رگ چيني گل اندازي گره سازي رنگي خفته و رفته خوون چيني و مهري را معرفي كرده و سپس به آجركاري در دوران هاي ايلخاني و استفاده از آجرهاي تزئيني و قالبي و تراش را خاص دوران قاجار دانسته است .

در همان مقاله آجركاري را در دوران هاي مختلف تاريخي پس از اسلام به پنج دوره تقريبي تقسيم كرده و سپس به توضيح ويژگي هاي هر دوره پرداخته و اشاره كرده كه اين ويژگي ها ي هر دوره پرداختهو اشاره كرده كه اين ويژگي ها به معناي آن نيست كه همه بناهاي آجري در آنها مشترك اند .

او ضمن پرداختن به نكات مهم تعدادي از آثار معتبر دوران اشاره كرده كه در هر دوره شيوه كار دو.ره قبلي يكباره و در همه جا تغيير نيافته است .

با اشاره كوتاهي به اين دوران پنج گانه به معرفي آجركاري در شهرهاي مختلف ايران در دوران قاجار و پهلوي اول مي پردازيم

دوران اول . از قرن دوم تا اوايل قرن پنجم ( ساماني ، غزنوي ، آل زيار و آل بويه ) :

دكتر ورجاوند اين دوره را شكل گيري و تكوين نام نهاده است . ويژگي هاي اين دوره هماهنگي و وحدت كامل ميان تزئينات و كل بنا است .

نمونه هاي مهم اين دوره عبارت از : گنبد قابوس ، برجهاي لاجيم و رسکت در سواد كوه ميل رادكان غربي و پير علم دار دامغان در ايران شرقي ( افغانستان ) ، خراسان بزرگ ( بخارا ) ، شمال و مركز ايران .

در اين بناها آجر در كل بنا به صورت ساده مورد استفاده قرار گرفته و در ميانه يا بالاترين قسمت آن با كتيبه هاي آجري ، گاه با خط كوفي و گاه با خط پهلوي مواجه مي شويم كه با مهارت و زيبايي زينت يافته است . نحوه آجر چيني در گنبد قابوس ، برج لاجيم و ميل رادكان غربي و پير علمدار به صورت نيمانيم است و بدنه بنا ساده و تقريبا بدون تزئين بوده و از سادگي و وقار خاصي برخوردار است . نقشه اولي ستاره اي و نقشه بقيه دايره است .

دزفول و شوشتر زيباترين آجركاري شهر هاي ايران به دزفول و پس از آن به شوشتر تعلق دارد در اين دو شهر طرحها و نقش هاي آجري كاملا در تدام آجركاري كهن ايراني و آن را تكميل كرده است . صدها نقش و طرح در آجر كاري اين دو شهر مشاهده مي شود كه تنها با جلو و عقب نشاندن آجر با استفاده به صورت كله و راسته و غيره ايجاد شده و آجر خاص براي آنها توليد نشده است . مهندس غلامرضا نعيما در كتاب دزفول شهر آجر ، پس از اشاره به سابقه سه هزار ساله آجر در منطقه درباره آجرهاي مورد استفاده در اين شهر گفته است .

" اگر آجر مربع شكل كامل را نصف كنيم آجر نيمه به دست مي آيد كه خو د پايه و اساس خرد شدن را تشكيل مي دهد و آن را 4 صافه مي گويند و اگر نيمه را نصف نماييم جاري يا دو صافه به وجود مي آيد ( 14 آجر كامل ) يا مي توانيم 4 صافه ( نيمه ) را به كلوک و 3 صافه تبديل نماييم . چاري را اگر دو قسمت نماييم 2 كلوک به دست مي آيند در خوون چيني همواره نيمه بزرگترين جزء كلوک كوچك ترين جزء مي باشد ( 18 آجر كامل)

اين 4 نوع اندازه اجزاء اصلي خوون چيني مي باشند كه به ترتيب نيمه ( 4صافه ) 3 قدي ( 3 صافه ) چاري ( 2 قدي ) كلوخ يا ( بندك ) اجزاي فوق به همراه اجزاء خوون چيني را به وجود مي آورد كه عبارتند از قناس 1:4 كلوخ 2 صافه يك سرمشق 3 صافه يك سرشق 4 صافه يك سرشق 4 صافه دو سرشق . بدين ترتيب 7 جزء فرعي و 4 جزء اصلي جمع يا نرده جزء اساس خوون چيني مي باشند ."

به اين ترتيب ده ها نقش بي نظير و زيباي آجري كه به معماري غني و اصيل دزفول و شوشتر زينت بخشيده اند . فقط از يازده جزء تشكيل شده اند . در مقاله دكتر ورجاوند تعداد نقش هاي آجري شوشتر و دزفول 54 طرح اعلام شده است .

در ملاقاتي كه بازنده يتد استاد حاج حسين محبوبي معمار شوشتري در سال 1370 داشتم نقش هاي آجري شوشتري را چنين توضيح داد . بند رومي ، تفاح ، خارموهي ،
( ماهي ) ، دارگل ، هشت و چهار گوله ، پنج دانه و هفت دانه ، كليدي زلف عروس كه هر كدام از آنها چندين شكل دارند.

دوران دوم ، از آغاز قرن پنجم تا نيمه قرن هفتم (سلجوقيان و خوارزمشاهيان )

اين دوره گسترش و تكامل هنر آجر كاري در ايران محسوب مي شود . برجهاي خرقان قزوين ، مسجد جامع اصفهان ، رباط شرف ، مناره هاي خراسان ، اصفهان و گنبد سرخمراغه نمونه اي از بناهاي اين دوره اند .

تزئينالت آجري كه در دوره قبل فقط به يك حاشيه نوشتاري محدود بود . در اين دوره به اشكال بسيار متنوع و زيبايي گسترش مي يابد . اسماء مقدس مانند الله علي و محمد تكرار و تركيب مي شود در اين دوران آجركاري به اوج خود مي رسد و دوران گسترش و تعامل هنر آجر كاري به شمار مي آيد .

دورا ن سوم : از نيمه قرن هفتم تا قرن دهم ( ايلخانيان ، تيموريان و آل مظفر ) :

در دوران ايلخانيان تيموريان و آل مظفر حاكميت مطلق آجر از دست مي رود . شايد به اين دليل كه ديگر امكان افزودن طرح و نقش جديدي به گنجينه دوران سلجوقي وجود ندارد . بنابر اين تركيب كاشي و آجر و در برخي موارد ، سنگ و آجر جاي آن را مي گيرد . در اين دوران پس از ساخته شدن بنا يا سفت كاري ، سطح خارجي آن با آجر پوشيده مي شود . از آثار برجسته اين دوران مسجد و مقبره مولانا زين الدين ابوبكر در تايباد و گنبد خانه مسجد جامع يزد و ناصر الحق و شمس طبرسي در امل و درويش فخرالدين در بابي را مي توان نام برد . تركيب آجر و كاشي به طراحان و معماران اين امكان را دارد كه با استفاده از رنگ نقش هاي آجري را برجسته تر به نمايش بگذارد و به جاي برجسته و فرو نشاندن آجر ( خفته و رفته يا پتکين ) از رنگ استفاده كنند

دوران چهارم ، از آغاز قرن دهم تا قرن دوازدهم ( صفويه )

تراش دادن و آبساب كردن آجر از ويژگي هاي دوران صفويه است ولي در اين دوران به توجه بيش از حد به كاشي از اهميت آجر كاسته مي شود و نماي بيشتر ساختمان هاي عمومي را با كاشي تزئين مي كنند .

بي توجهي به اين مصالح زيبا قابل انعطاف و ارزان موجب مي شود كه در دوران بعدي يعني دوران قاجار هم استفاده از آجر ديگر رونق گذشته را نيابد.

دوران پنجم . از قرن دوازدهم تا پايان قرن سيزدهم ( زنديه و قاجاريه ) :

در دوران قاجار بند هاي عمودي حذف مي شوند و آجره از عرض به هم مي چسبند و آجر كاري به قاب دور سطوح وكتيبه هاي كاشي محدود مي شود در نماهاي آجري نيز استفاده از آجرهاي تزئيني قالبي و تراش كه آجر در اندازه و شكل هاي مختلف هندسي غير هندسي است . به اوج خود مي رسد آجر كاري بناهاي مسكوني بافت هاي تاريخي شهر هاي ما اغلب به دوره پنجم تعلق دارند .

جالب اينكه آجر كاري در اين دوران در سراسر ايران ويژگي هاي يكسان ندارد . بلكه در نقاط مختلف بسيار متنوع است و با اينكه به نظر مي رسد دوران آجر ديگر سپري شده در جنوب ايران با پديده هايي حيرت انگيز مواجه مي شويم .

البيته با ورود معماري متاثر از مغرب زمين به ايران در دوره قاجار ، با وجود تبحر آجركاران و فرهنگ غني آجر كاري ، با جزئيات آجري مواجه مي شويم كه همچون نمونه هاي گذشته در حد اعلاي پختگي ، زيبايي ، سادگي ، وقار ، و تنوع نيست . در ادامه به نمونه هايي از آجركاري ها اين دوره در تهران و در شهرهاي ديگر ايران مي پردازيم:

تهران :

آجركاري در تهران بيشتر در سر در وروديهاي خانه ها و نيز در كتيبه بالاي پنجره ها ديده مي شود كه شايد اولين قدم به سمت برونگرايي و توجه به ظاهر ساختمان و نماي آن است . آجر كاريها از نظر تنوع بسيار چشمگيرند و بيشترين تزئينات را با تركيب آجرهاي تزئيني و قالبي و گچ دارند .

در كتاب نقوش سردخانه هاي تهران قديم به تعداد قابل توجهي از اين نمونه ها اشاره شده در نمونه هاي بررسي شده در تهران گل و بوته ها و طرح هاي اسليمي كه با اسليميهاي كاشي و قالي قرابتي ندارند و طرح هاي سنتوري و قوس هاي تركيبي مفصل و نقش هاي رنگارنگ . فرشته ، ملائكه ، تاج ، فره وهر ، فلس ماهي و شير ديده مي شود كه نماهالي يوناني و رومي را تداعي مي كنند . فقط در تعداد اندكي از نمونه ها ردپاي آجركاري و موتيفهاي ايراني مشاهده مي شو د . در اين نمونه ها تظاهر و خودنمايي جايگزين سادگي و وقار پيشين شده است .

كاشان و يزد :

آجركاري واحد هاي مسكوني اين شهرها هم اغلب متعلق به دوران قاجار است ايراني نيستند . حتي طرح هاي آجر كاري مهري هم كه در اين دو شهر مورد استفاده قرار گرفته ارتباطي با الگوهاي قديمي ندارند .

كرمانشاه :

آجركاري معماري كرمانشاه بسيار جالب و در خور توجه است و تنوع چشمگيري دارد . گرچه نمي توان تعريف مشخصي براي آن ارائه داد . استفاده از انواع قوس ايراني و غير ايراني انواع طرحها در آجرهاي مهري و تركيب سنگ و آجر از ويژگي هاي معماري اين شهر است .

بيرجند :

استفاده از آجر با نام ها حاشيه لوله چهار و شش در نماي ساختمانها در بيرجند عموميت دارد كه با الشكال متفاوت در كنار هم قرار گرفته اند . به رغم استفاده از آجر مهري ، فقط نقش هاي ساده هندسي مربع ايستاده روي قطر ، لوزي و چليپا و گاهي از نقش سرو در نما استفاده شده و در نقش هاي ساده تر نيز از خفته و راسته جناغي قناس فرش استفاده شده كه هر چند مشابه نمونه هاي گذشته نيستند ولي كاملا رنگ و بوي ايراني دارند .

مازندران :

آجر كاري در مازندران شكل خاص خود را دارد . حتي نقش هايي با گچ هم روي نما كشيده شده اند . تركيب آجر ملهم از طرح هاي قديمي است و تصاوير هندسي و نقش سرو در آنها به وفور ديده مي شود . به رغم نقش شير و خورشيد در بعضي از نمونه ها كه روي آجر نقاشي شده آجر كاري در اين استان هم كاملا رنگ و بوي ايراني دارد .

اراك:

در شهر 200 ساله اراك مصالح استفاده شده در نما آجر ، سنگ و گچ و تزئينات آجري به دو صورت است . گاهي با آجر معمولي نقش هايي ساخته اند كه در آن از قوس هاي تزئيني و متنوع . همچنين از نقش هاي معمولي از جمله خفته ، راسته و قناس فرش استفاده شده ولي بيشتر از آجر هاي قالبي ، نقشدار و گل برجسته و در تركيب با گچ ساخته شده اند . نقش هاي هندسيس و غير هندسي ، اسليمي ، گل ، پرنده ، دو فرشته اي كه تاجي را در دست دارند . دو شير كه تاجي را در دست دارند و غيره كاملا مشابه تزئينات تهران است و در هيچ بنايي از طرح هاي ساده دوره هاي قبل استفاده نشده است .

تبريز :

آجركاري در تبريز مشابه تهران نيست و شخصيت مستقل خود را دارد . ولي به رغم زيبايي و تنوع چشمگير در نقش هاي آجري ، در اين بنا ها طرح ايراني كار نشده است و گاهي يك نماي كاملا اروپايي را تداعي مي كند . شبه ستون هاي تزئيني در قاب پنجره ها و استفاده از نقش هاي هندسي در پيشاني ساختمانها از خصوصيات ويژه آجركاري در تبريز است .

خلاصه آنكه :

آجر قديمي ترين مصالح معماري ايران از سه هزار سال پيش تاكنون است كه در سازه پوشش سقفها و طاق نماهاي زيبا و نماسازي و تزئينات به كار گرفته شده است . در دوره اي ، كاشي نيز براي ايجاد تنوع در تركيب با آجر مورد استفاده قرار گرفته و حتي پس از آن تا مدتي در تزئينالت نما جايگزين آجر شده است . اما سرانجام آجر و كاشي هر دو تقريبا كنار گذاشته شده اند . و در اواخر دوره قاجار در تهران آجر مهري ( همچون كاشي خشتي در اواسط دوره صفويه ) رواج يافته و سپس براي ايجاد نقش ها و طرح هاي خارجي تازه وارد شده به ايران تزئينات گچي مرسوم شده و چهره اي بيگانه به خود گرفته است .

***********************************************************************************

منبع: مجله هنر معماری - شماره دوم- دوره جدید