۱۳۸۹-۱۲-۶، ۱۲:۰۰ عصر
این بنا یکی از آثار ارزشمند معماری دوره خوارزمشاهیان در ایران به شمار می رود . بنا در مساحتی حدود ۸۲۰ متر مربع با نقشه دو ایوانی ساخته شده و متشکل از دو ایوان شمالی و جنوبی ، دو ایوانچه در طرفین ایوان ها ، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالاً شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی ، دو رشته رواق در طرفین صحن ، اتاق گنبد دار چهار گوش در ضلع غربی ایوان شمالی و سردری مزین است .
سردر ورودی مسجد ، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزئینات غنی و زیبای آجرکاری، گچبری و کتیبه هایی چند است. این سردر به صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون نمای آجری اجرا شده است. این ستونها در پایین بر روی سکوی طرفین سر در قرار گرفته و در بالا به سر ستون مکعب شکل پایان می پذیرد. در طرفین این ستون نماها نیز تزئینات آجری تراش به شکل هشت ضلعی منتظم که در فضای خالی داخل شعاعهای آنهاسفال مهری با نقش گیاهی نشانده اند و گچبری هایی با نقوش هندسی وجود داشته که بخش اعظم آن فرو ریخته است.پیشانی سردر نیز دارای تزئینات گچبری است. دیواره های داخلی سردر با تزئینات گچبری به شکل مربعهای کوچک و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزئین شده است. در پاکار طاق سردر، کتیبه ای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه تزئینی گچبری شده است مضمون این کتیبه آیات قرآنی است که به شدت آسیب دیده است. در انتهای سردر ورودی درگاه کوتاهی به ارتفاع ۵/۱متر قرار دارد.وضعیت درگاه نشان می دهد که در دوره های متأخرتر، آنرا کوچک و کوتاه کرده اند پس از سردر، دالانی به عرض حدود ۵/۲ و طول ۶ متر قرار دارد که از طریق آن به صحن و شبستان جانبی میتوان راه یافت. صحن مسجد به شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در غرب و شرق با بقایای رواقهای جانبی محدود می شود. ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض ۶۲/۶و عمق ۲۵/۱۱ متر، از ایوان مقابل بزرگتر و مرتفعتر است. این ایوان با قوسها و طاق گهواره ای عرضی و نیم گنبد انتهایی پوشش یافته است. در دیواره های ضلع غربی و شرقی ایوان درگاههایی با پوشش یافته است. در دیوارههای ضلع غربی و شرقی ایوان درگاههایی با پوشش طاقی تعبیه شده که به فضاهای جانبی راه پیدا می کند. در دو طرف ایوان دو ستون نما ساخته شده و بر روی آنها آجرهای حاشیه داخلی قوس ایوان مشبک قالب زده به ابعاد ۲۰*۲۰ سانتی متر کار کرده اند . از فراز ستون نمای پایه ایوان غربی، کتیبه های کوفی آمیخته با نقوش اسلیمی و گیاهی آغاز می شود و بر روی ستون نمای پایه شرقی خاتمه می پذیرد. این کتیبه به شدت آسیب دیده، با این حال متن آن طبق معمول، آیاتی از قرآن بوده است. نمای ایوان با تزئینات آجری پیش بر و قالب زده با نقوش هندسی و گره مزین شده است. بر دیوار شرقی ایوان،محراب گچبری با نقوش هندسی، گیاهی و زنجیره ای شکل و کتیبه کوفی قراردارد که متن کتیبه آن سوره «اخلاص » است. در ضلع جنوبی ایوان نیز محراب گچبری و رنگ آمیزی شده ای قراردارد که منقوش به طرحهای هندسی، گیاهی، اسلیمی و کتیبه ای قرآنی به خط کوفی و نسخ است. متن کتیه نسخ آیه ۱۱ سوره « مریم » است. بخش فوقانی ضلع جنوبی ایوان و انتهای پوشش نیم گنبد آن، با مقرنس کاری زیبایی گچبری شده و با نقوش اسلیمی، گیاهی، و هندسی تزئین شده است. در میان یکی از مقرنسها ی ردیف اول، یک مستطیل و در میان آن عبارت « عمل علی بن ابوالحسن بن محمود الجامی ( الحاجی) الشهرستانی» نام معمار یا استاد کار تزئین بنا اجرا شده است در طرفین ایوان جنوبی، دو ایوانچه ساخته شده که بر پیشانی آنها نقوش هندسی، گیاهی و اسلیمی گچبری شده و بخش عمده آنها فرو ریخته است. در نمای قوس بیرونی ایوانچه ها کتیبه ای به خط کوفی مشبک مشجر گچبری شده که متن کتیبه ایوانچه شرقی، آیه ۳۱ سوره «اعراف» است. در پاکار طاق ایوانچه غربی، کتیبه دیگری به خط نسخ متمایل به ثلث نوشته شده است ایوان شمالی بنا دقیقاً با ایوان جنوبی هم محور نیست. ارتفاع این ایوان ۱۲ ، عرض آن ۵۰/۶ متر و عمق آن ۵۲/۷ متر است.در حاشیه قوس ایوان، دو ستون نما و بر روی آنها، آجرهای مشبک پیش بری به شکل متوازی الاضلاع کار کرده اند. از بالای ستون نمای ضلع شرقی ایوان، دو کتیبه مجزا شروع می شود. که بر روی ستون نمای ضلع غربی خاتمه می یابد. کتیبه اول به خط کوفی مشبک مشجر و کتیبه اول به خط کوفی مشبک مشجر و کتیبه دوم به خط نسخ متمایل به ثلث است. که هر دو به شدت آسیب دیده اند.تزئینات نمای آجری، منقوش به نقوش هندسی گیاهی است.
تزئینات داخل ایوان مشتمل بر کتیبه سرتاسری قرآنی به خط نسخ متمایل به ثلث است که در زمینه تزئین گچبری شده است. بدنه ایوان گچکاری بوده که فرو ریخته است. سطح پوشش نیم گنبد انتهای ایوان، با گچ مقرنس کاری شده و اکنون تنها داغ آنها برجاست.
در بالای کتیبه سرتاسری فوق الذکر، در دو طرف یک طاقنمای گچبری شده با نقوش گیاهی دیده می شود که در چهار طرف آن کتیبه ای به خط کوفی تزئینی مشجر وجود دارد. بخش عمده تزئینات مزبور و کتیبه های آسیب دیده است با این حال متن کتیبه قرآنی در پیرامون طاق نمای روی دیوار شرقی آیات ۲ و ۳ سوره نصر – قابل خواندن است. در طرفین این ایوان نیز دو ایوانچه ساخته شده است ایوانچه شرقی مدخل ورود به یک اتاق مربع شکل با سقف گنبدی است. بر پیشانی این ایوانچه ها ، تزئینات زیبای آجرکاری به صورت یک شش وجهی به چشم می خورد که در وسط آنها قطعات کاشی فیروزه ای نشانده اند و در طرفین ایوان شمالی ، دو دیوار که روی هر کدام دو طاق نما با تزئینات آجری و نقوش هندسی با تلفیق کاشی فیروزه ای و آبی لاجوردی است دیده می شود که صرفاً ، جنبه تزئینی دارد . در ضلع شرقی و غربی صحن بقایای رواقی مشتمل بر جرز ها و قوس ها و دهنه های بر جای مانده که با تزئینات زیبای گچبری و نقوش گیاهی و اسلیمی تزئین شده اند . در پاکار طاق این رواق ها ، کتیبه هایی به خط نسخ متمایل به ثلث مشاهده می شود که مضمون آنها احادیث و شعائر اسلامی است . مسجد فرومد فاقد هرگونه کتیبه تاریخی و مدارک مستند تاریخی است با این حال با توجه به شیوه معماری – نقشه دوایوانی و پوشش ایوانها و تزئینات بنا – کاربرد وسیع آجرتراش با تلفیق کاشی های فیروزه ای و لاجوردی – و مقایسه آن با دو بنای تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان یعنی مسجد جامع گناباد و مسجد ملک زوزن ، می توان آن را از آثار اوایل قرن هفتم هجری دانست . این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره 345 به ثبت آثار تاریخی رسیده است .
سردر ورودی مسجد ، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزئینات غنی و زیبای آجرکاری، گچبری و کتیبه هایی چند است. این سردر به صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون نمای آجری اجرا شده است. این ستونها در پایین بر روی سکوی طرفین سر در قرار گرفته و در بالا به سر ستون مکعب شکل پایان می پذیرد. در طرفین این ستون نماها نیز تزئینات آجری تراش به شکل هشت ضلعی منتظم که در فضای خالی داخل شعاعهای آنهاسفال مهری با نقش گیاهی نشانده اند و گچبری هایی با نقوش هندسی وجود داشته که بخش اعظم آن فرو ریخته است.پیشانی سردر نیز دارای تزئینات گچبری است. دیواره های داخلی سردر با تزئینات گچبری به شکل مربعهای کوچک و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزئین شده است. در پاکار طاق سردر، کتیبه ای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه تزئینی گچبری شده است مضمون این کتیبه آیات قرآنی است که به شدت آسیب دیده است. در انتهای سردر ورودی درگاه کوتاهی به ارتفاع ۵/۱متر قرار دارد.وضعیت درگاه نشان می دهد که در دوره های متأخرتر، آنرا کوچک و کوتاه کرده اند پس از سردر، دالانی به عرض حدود ۵/۲ و طول ۶ متر قرار دارد که از طریق آن به صحن و شبستان جانبی میتوان راه یافت. صحن مسجد به شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در غرب و شرق با بقایای رواقهای جانبی محدود می شود. ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض ۶۲/۶و عمق ۲۵/۱۱ متر، از ایوان مقابل بزرگتر و مرتفعتر است. این ایوان با قوسها و طاق گهواره ای عرضی و نیم گنبد انتهایی پوشش یافته است. در دیواره های ضلع غربی و شرقی ایوان درگاههایی با پوشش یافته است. در دیوارههای ضلع غربی و شرقی ایوان درگاههایی با پوشش طاقی تعبیه شده که به فضاهای جانبی راه پیدا می کند. در دو طرف ایوان دو ستون نما ساخته شده و بر روی آنها آجرهای حاشیه داخلی قوس ایوان مشبک قالب زده به ابعاد ۲۰*۲۰ سانتی متر کار کرده اند . از فراز ستون نمای پایه ایوان غربی، کتیبه های کوفی آمیخته با نقوش اسلیمی و گیاهی آغاز می شود و بر روی ستون نمای پایه شرقی خاتمه می پذیرد. این کتیبه به شدت آسیب دیده، با این حال متن آن طبق معمول، آیاتی از قرآن بوده است. نمای ایوان با تزئینات آجری پیش بر و قالب زده با نقوش هندسی و گره مزین شده است. بر دیوار شرقی ایوان،محراب گچبری با نقوش هندسی، گیاهی و زنجیره ای شکل و کتیبه کوفی قراردارد که متن کتیبه آن سوره «اخلاص » است. در ضلع جنوبی ایوان نیز محراب گچبری و رنگ آمیزی شده ای قراردارد که منقوش به طرحهای هندسی، گیاهی، اسلیمی و کتیبه ای قرآنی به خط کوفی و نسخ است. متن کتیه نسخ آیه ۱۱ سوره « مریم » است. بخش فوقانی ضلع جنوبی ایوان و انتهای پوشش نیم گنبد آن، با مقرنس کاری زیبایی گچبری شده و با نقوش اسلیمی، گیاهی، و هندسی تزئین شده است. در میان یکی از مقرنسها ی ردیف اول، یک مستطیل و در میان آن عبارت « عمل علی بن ابوالحسن بن محمود الجامی ( الحاجی) الشهرستانی» نام معمار یا استاد کار تزئین بنا اجرا شده است در طرفین ایوان جنوبی، دو ایوانچه ساخته شده که بر پیشانی آنها نقوش هندسی، گیاهی و اسلیمی گچبری شده و بخش عمده آنها فرو ریخته است. در نمای قوس بیرونی ایوانچه ها کتیبه ای به خط کوفی مشبک مشجر گچبری شده که متن کتیبه ایوانچه شرقی، آیه ۳۱ سوره «اعراف» است. در پاکار طاق ایوانچه غربی، کتیبه دیگری به خط نسخ متمایل به ثلث نوشته شده است ایوان شمالی بنا دقیقاً با ایوان جنوبی هم محور نیست. ارتفاع این ایوان ۱۲ ، عرض آن ۵۰/۶ متر و عمق آن ۵۲/۷ متر است.در حاشیه قوس ایوان، دو ستون نما و بر روی آنها، آجرهای مشبک پیش بری به شکل متوازی الاضلاع کار کرده اند. از بالای ستون نمای ضلع شرقی ایوان، دو کتیبه مجزا شروع می شود. که بر روی ستون نمای ضلع غربی خاتمه می یابد. کتیبه اول به خط کوفی مشبک مشجر و کتیبه اول به خط کوفی مشبک مشجر و کتیبه دوم به خط نسخ متمایل به ثلث است. که هر دو به شدت آسیب دیده اند.تزئینات نمای آجری، منقوش به نقوش هندسی گیاهی است.
تزئینات داخل ایوان مشتمل بر کتیبه سرتاسری قرآنی به خط نسخ متمایل به ثلث است که در زمینه تزئین گچبری شده است. بدنه ایوان گچکاری بوده که فرو ریخته است. سطح پوشش نیم گنبد انتهای ایوان، با گچ مقرنس کاری شده و اکنون تنها داغ آنها برجاست.
در بالای کتیبه سرتاسری فوق الذکر، در دو طرف یک طاقنمای گچبری شده با نقوش گیاهی دیده می شود که در چهار طرف آن کتیبه ای به خط کوفی تزئینی مشجر وجود دارد. بخش عمده تزئینات مزبور و کتیبه های آسیب دیده است با این حال متن کتیبه قرآنی در پیرامون طاق نمای روی دیوار شرقی آیات ۲ و ۳ سوره نصر – قابل خواندن است. در طرفین این ایوان نیز دو ایوانچه ساخته شده است ایوانچه شرقی مدخل ورود به یک اتاق مربع شکل با سقف گنبدی است. بر پیشانی این ایوانچه ها ، تزئینات زیبای آجرکاری به صورت یک شش وجهی به چشم می خورد که در وسط آنها قطعات کاشی فیروزه ای نشانده اند و در طرفین ایوان شمالی ، دو دیوار که روی هر کدام دو طاق نما با تزئینات آجری و نقوش هندسی با تلفیق کاشی فیروزه ای و آبی لاجوردی است دیده می شود که صرفاً ، جنبه تزئینی دارد . در ضلع شرقی و غربی صحن بقایای رواقی مشتمل بر جرز ها و قوس ها و دهنه های بر جای مانده که با تزئینات زیبای گچبری و نقوش گیاهی و اسلیمی تزئین شده اند . در پاکار طاق این رواق ها ، کتیبه هایی به خط نسخ متمایل به ثلث مشاهده می شود که مضمون آنها احادیث و شعائر اسلامی است . مسجد فرومد فاقد هرگونه کتیبه تاریخی و مدارک مستند تاریخی است با این حال با توجه به شیوه معماری – نقشه دوایوانی و پوشش ایوانها و تزئینات بنا – کاربرد وسیع آجرتراش با تلفیق کاشی های فیروزه ای و لاجوردی – و مقایسه آن با دو بنای تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان یعنی مسجد جامع گناباد و مسجد ملک زوزن ، می توان آن را از آثار اوایل قرن هفتم هجری دانست . این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره 345 به ثبت آثار تاریخی رسیده است .
