ميل خسروگرد

موقعيت طبيعي:‌
ميل خسروگرد در منطقه ي نيمه باراني مشرف به دشت كوير بر روي رسوبات رسي و شني مربوط به دوران سوم زمين شناسي قرار گرفته است و بفاصله 30 كيلومتري جنوب گسل زلزله خيز سبزوار است(نقشه شماره يك نقشه زمين شناسي )
موقعيت فعلي
ميل خسروگرد در غرب ميدان سربداران انتهاي بلوار مشاهير بين جاده رفت و برگشت سبزوار- شاهرور واقع گرديده است (نقشه شماره 2 موقعيت فعلي ميل خسروگرد در شهر سبزوار)

باستان شناسي و تاريخ ميل خسروگرد سبزوار
ميلها را تا كنون به دو دسته تقسيم كرده اند:
الف: راهيابي
ب: پيروزي
يكي از دروازه هاي سبزوار دروازه سبريز است كه در اصل سر بريز بوده در قطور و دگرگوني اين لفظ به سبريز تغيير شكل داده است . مي گويند مغولان در اين محل آنقدر از سركشتگان روي هم انباشت كردن كه ميلي به نشانه پيروزي ساختن و نام دروازه سبريز را به اين دليل مي دانند.
ب: ميل راهيابي :
در خراسان از اين نوع ميل در علي آباد كاشمر ، ميل رادكان د رچناران ، ميل اياز در سنگ بست مشهد و ميل اختگان در توس مشهد است.
تا قبل از انجام كاوشهاي باستاني شناختي در خسروگرد گمان مي رفت ميل خسروگرد بقاياي بازمانده مسجد عظيم خسروگرد است و آن را مناره مي دانستند مانند مناره تاري خانه دامغان ليكن پس از كاوشهاي باستان شناختي محرز گرديد اين مناره ميل راهيابي ست.
وجه تسميه :
چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا كلماتي كه يكي از اين حروف داشته معرب كرده اند از آن جمله خسروجرد معرب كلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل كرد بوده ، كرد مصدر مرخم كردن است و كردن به معني ساختن، پس خسروگرد يعني خسرو ساخت يعني ساخت خسر، خسرو نام عمومي پادشاهان ساساني است همانگونه كه قيصر نام عمومي پادشاهان روم است . به هنگام بررسي شناسايي آثار تاريخي – باستاني سبزوار به دليل نزديكي اين ميل به روستاي خسروگرد نام آن را ميل خسروگرد گذاشته اند.1
پيشينه تاريخي :
صاحب كتاب تاريخي تاريخ بيهقي در مورد ايجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسويه بن شاپور الملك بنا كرده است و شاپور آن بود ... و سبزوار در اصل ساسويه آباد بوده است و گفته اند پسر اين ساسويه يزد خسور بود كه خسروشير جوين ، خسرو آباد بيهق و خسروجرد را بنا كرده است
مولف كتاب جغرافياي تاريخ خراسان مي گويد: چنين گويند كه كيخسرو و بعد از قتل افراسياب 2 در اين ناحيه قلعه ي ساخت آن را خسروگرد خواندند.
قديمي ترين مناره در جهان اسلام به سال 44 يا 45 ه ق توسط زياد بن ابيه در زمان خلافت معاويه در مسجد جامع بصره احداث شده است 3سپس در سال 53 مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد4 و به همين منوال تا در سال 384 ه ق به دستور معتصم عباسي مناره باب الزياره مسجد الحرام را در مكه معظمه مي سازند . در ايران مناره يي چون تاربي خانه دامغان ، ميل كاشمر، اختگان ، رادكان و ... خود نمايي مي كنند.
اهالي سبزوار به مِنار يا مُنار به ضم ميله مي گويند؛ همانگونه كه در شهرهاي ديگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و ميل مي گويند5
در كتاب آثار باستاني خراسان آمده است به خسروجرد در اوايل اسلام و قرون اوليه آن مركز و حاكم نشين ناحيه بيهق بوده كه بعداً قصبه سبزوار... از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست كه مركز ناحيه سبزوار است6 سپس مرحوم ضيع الدوله در كتاب مطلع الشمس آورده به ((از آثار خسروگرد كه شهر بيهق بوده چيزي كه فعلاً باقي و محل ملاحظه است مناري مي باشد7 مرحوم عبدالحميد مولوي با توجه به كتيبه ميل كه تاريخ 505 ه ق را مشخص مي كند و با توجه به شباهت نزديك دو مناره موجود در خارج شهر غزنين كه به دستور سلطان محمود غزنوي ساخته شده است تاريخ ساخت مناره را سال 415 ه ق مي داند و تاريخ 505 را سال مرمت آن مي داند.8
نصرت ا... مشكوتي گفته اين مناره كه در اعداد زيباترين مناره هاي تاريخي آغاز قرن ششم هجري است قريب 38 متر بلندي دارد، در بدنه آجري آن دو رشته كتيبه كوفي و تزئينات لوزي شكل ديده مي شود . تاريخ كتيبه اين مناره سال 505 ه ق است.9
فريزر كه در سال 1822 م از سبزوار ديدن كرده مي گويد كه وي در آنجا مناره قديمي ديگري نظير مناره خسروگرد و يك مدرسه قديمي كه كتيبه عربي روي آن مبين اين بود كه آن را فخر الدين يا فخر الدوله نامي ساخته ديده است.10 ن خانيكف و اي هرتسفلد از يك كتيبه ناخوانا درمناره سبزوار جهت كرده اند.11
مرحوم ضيع الدوله در كتاب مطلع الشمس ذكر كرده در سال 1300 هجري قمري به دستور ناصرالدين شاه بناي فوق مرمت گرديده است.12 ناتانيل كرزن گفته : مناره خسروگرد مناره تك و بلند كه 100 پا ارتفاع دارد و طرح و نگاري بر سطح خارجي آن ديده مي شود كه تا رأس ادامه مي يابد.13
تاريخچه مرمت
ميل خسروگرد براساس نوشته هاي سياحان در طي قرون گذشته مرمت گرديده از آن جمله سال 1135 ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سياح خارجي هانري رنه دالماني در كتاب سفرنامه از خراسان تا بختياري و سال 1300 هجري قمري به دستور ناصر الدين شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنين در دوره ي پهلوي دوم و دولت جمهوري اسلامي ايران به سال 1375 عايق بندي بام سكّو و پايه ميل مرمت گرديده است.
مصالح ميل خسروگرد براساس ظاهر موجود
آجر تراش
از اين نوع آجر به شكل نيم دايره ، نيم بيضي، مثلث به اشكال عدد هفت و هشت فارسي استفاده شده كه نمونه اين نوع آجرها را اين حقير در حفاريهاي باستان شناسي؛ شادياخ نيشابور، رباط چاهه و رباط شرف همچنين مسجد و مدرسه و ارگ توس در سالهاي 1375-1378-1379-1380و 1381 ديده ام
آجر به ابعاد 5*25*25
چوب به عنوان كش (شناژ) در بدنه و پايه ميل كه چوبها نقش انتقال نيروهاي كششي و نشست پي را در بنا به عهده دارند، براي مثال چنانچه سكه اي را محكم روي يك سطح ثابت نگه داريم و سكه اي ديگر متصل به اين سكه در طرفي از آن بگذاريد سپس سكه اي را در جهت مقابل آن به سكه ثابت بزنيم، بدون آنكه سكه ثابت حركت كند نيرو را به سكه ديگر منتقل مي كند و آن سكه را به حركت در مي آورد، در حقيقت چوبهاي رانشي در بتا اين اصل را به عهده دارند و نمونه اين حركت را در مناره مسجد پامنار سبزوار و مسجد اصفهان مي توان ديد يا اينكه مناره از راس به طرفين حركت دارد ولي سطح قاعده مناره ثابت است و به اين خاطر به آن جنبان مي گويند.
ملاط گل با مخلوط شيره آهك ، ماسه بادي و خاك رس
گچ در بند كشي ميل
طرز كار مصالح
اگر تقسيم بندي در اجزاء ميل قائل شويم ميل از 4 قسمت به شرح زير تشكيل شده است : الف: پايه ب: ساقه ج: سرپوش د: راس
سكوئي هشت ضلعي به ارتفاع حدوداً 150 سانتي متر از سطح عمومي محل با مصالح آجر به ابعاد 5*25*25 و سانتي متر كه به صورت خفته راسته كار شده اند آجرهاي رخبام سكّو بصورت خرند يا هره است در ضلع شرقي و غربي اين سكو 6 پله آجري بالا رو به ارتفاع پاي پله 25 سانتي متر و كف پله 35 سانتي متر قرار دارد . بام اين سكو با آجر گري به ابعاد 5*10*20 سانتي متر در سال 1375 كف پوشي گرديده است.
پايه ميل حدوداً 250 سانتي متر از سطح سكو ارتفاع دارد و پلان آن تقريباً مربع است آجرهاي اين سكو به ابعاد 5*25*25 سانتي متر با ملاط گل و مخلوطي از خاك رس ، ماسه بادي، و شيره آهك به صورت خفته كار شده است، فاصله بين آجرها با ملاط گچ و ماسه بادي بندكشي شده است.
ساقه ميل
ساقه ميل به شكل استوانه است هر چه از سطح قاعده اين ساقه به راس ميل مي رود از قطر ساقه كاسته مي شود اين ساقه به 11 قسمت غير مساوي تقسيم شده است . آجركاري روي پايه بصورت خفته ست و بعد از آن يك باند آجر تراش به شكل نيم بيضي و نيم دايره كه اين اشكال بر روي يكديگر تشكيل بيضي كامل . دايره كامل و لوزي داده است . ارتفاع اين قسمت ساقه نسبت به قسمت بالاتر خود كم است بعد از اين يابد دومين قسمت ساقه با تزئينات آجركاري لوزي شكل و شمسه خود نمايي مي كند.
اين قسمت ساقه در ارتفاع سه لوزي كامل دارد ودو نيم لوزي يكي در قسمت پايين وديگري در قسمت بالا ، بر روي اين ساقه يك باند تزئيني آجر تراش قرار گرفته بست و روي اين باند قسمتي از ساقه كه ارتفاع آن نسبت به ديگر ساقه ها بيشتر است ؛ پايين اين قسمت از بهم خوردگي برخوردار است گوئي محل مرمت شده است . شكل آجركاري بصورت لوزي ناقص است بر روي اين قسمت مرمتي آجر كاري به صورت لوزي كه هفت لوزي كامل در آن كار شده و دو نيم لوزي به صورت مثلث متساوي الاضلاع ، يكي در قسمت پايين و ديگري در قسمت بالا كار شده است. شكل لوزي از تركيب آجرها به صورت خفته و راسته بدست آمده است بر روي اين قسمت در رديف آجر خفته كار شده است و روي اين دو رگ يك رگ آجر تراش به شكل دو لوزي متصل به يكديگر كار شده است.
بر روي اين آجر تراش تزئيني دو رگ آجر معمولي به صورت خفته كار شده است.
بر روي اين آجر كاري خفته يك باند تزئيني آجر تراش به اشكال بيضي مثلث متساوي الاضلاع و لوزي كار شده است. طرز ساخت آجر و كار آن ؛ آجر به ابعاد 5*25*25 سانتي متر به شكل بيضي تراش داده اند در حقيقت آجر از روبرو به شكل بيضي است ولي انتهاي آن چهار گوش است اين حقير نمونه اين آجرها را در رباط ماهي سرخس در كاوش سال 1375 ديده ام.
يك رج دو تا دو تا از اين آجرهاي تراش به گونه اي كه تيزه قوس نيم بيضي به سمت آجر كاري خفته پايين باشد قرار داده اند و سپس آجر نيم بيضي ديگري كه قوس آن برخلاف قوس آجر نيم بيضي پايين روي اين آجر تراش قرار داده اند از تشكيل اين دو نيم بيضي بر روي يكديگر شكل بيضي كامل ساخته اند. سپس دو رج ديگر آجر تراش به شيوه مذكور كار كرده اند ، در طرفين اين چهار رج آجر تراش كه تشكيل دو بيضي كامل را داده است يك رج آجر نيم بيضي كار شده سپس بر روي آن يك رج آجر نيم بيضي ديگر كه قوسهاي آن برخلاف نيم بيضي ديگر كه قوس آن بطرف آجرهاي پايين است كار شده است.
بر روي اين باند تزئيني آجرهاي تراش دو رگ آجر خفته كار شده بر روي اين آجر خفته يك رج آجر تراش به شكل مستطيلي كه دو لوزي كنار آن است كار شده است نمونه اين آجرهاي تراش اين حقير در حفاريهاي باستان شناختي نيشابور ديده ام بر روي اين رج آجر تراش دو رج آجر خفته كار شده است و سپس كتيبه كوفي با آجر ارتفاع كتيبه سه آجر 5*25*25 سانتي متر است كه به صورت راسته روي يكديگر قرار گرفته اند با احتساب ملاط خود بين آجرها و كرسي چيني قاب كتيبه ؛ ارتفاع كتيبه حدوداً يك متري مي باشد. از آجرهاي تراش به شكل نيم دايره دو دايره بعنوان تزئين بالاي كلمات استفاده شده است با عنايت به اختلاف فاصله اين حقير با كتيبه قرائت آن از اين فاصله ميسر نيست لذا به نوشته آقاي محمود بيهقي به نقل از حسينعلي بيهقي پسنده مي كنيم.
((امربنا هذه المناره صاحب العجم مقبل الملك تاج الدوله ابوالقاسم بن السعيد ولي امير امير المومنين في سنه خمسه و خمسمائه))
بر روي اين كتيبه دو رج آجر خفته كار شده سپس يك رج آجر تراش با نقش مستطيل در وسط و دو لوزي در طرفين و بر روي اين آجر تراش دو رج آجر خفته كار شده است سپس يك باند تزييني آجرتراش به شرح زير مي باشد:
گوشه هاي آجر 5/25/25 سانتي متر را در جهت طول آن با زاويه 45 درجه تراش داده اند سپس دو سانتي متر از وسط آجر را به شكل بيضي كم عمق تراش چهار گوشي است . اين آجر از روبرو به اين شكل است
مرحله اول

مرحله دوم

در مرحله سوم قسمتهاي اضافه بر شكل تراش مي خورد بعد از اينكه شكل مورد نظر را بدست آورده اند. آجرهاي تراش به شيوه مذكور كار كرده اند از تركيب اين آجر تراش با يكديگر اشكال بيضي ، لوزي مثلث ساخته اند كه چشم نوازي خوبي دارد.
بعد از اتمام باند آجرهاي تراش دورگ آجر خفته كار شده ، روي آن يك رگ آجر تراش با تزئينات مستطيل در وسط آجر و در طرفين مستطيل لوزي كار شده ، روي اين رگ دو رج آجر خفته كار شده است وسپس قسمتي از ساقه كه با تزئينات لوزي به صورت خفته راسته كار شده است وسط لوزي آجرهاي تارش به شكل مربع و لوزي دارد كه تشكيل يك شمشه را داده است بطور كلي در اين قسمت ساقه 40 رگ آجر كار شده كه از تركيب اين آجر ها به صورت خفته و راسته در شكل لوزي كامل كه وسط آن شمشه اي با آجر تراش به شكل لوزي دارد ساخته شده و دو نيم لوزي يا مثلث متساوي الاضلاع در قسمت پايين و بالاي اين قسمت از ساقه ايجاد شده است در بدنه اين قسمت روزنه اي نور گير پله ها با استادي تمام كار شده به گونه اي كه در اصل اشكال هندسي اين روزنه هاي كم و كاستي ايجاد نكرده است .
بعد از اتمام آجر كاري خفته راسته دو رگ آجر خفته كار شده به اين وسيله زمينه اجراي يك باند تزئيني آجر تراش كه حاشيه بسيار زيبايي براي كتيبه ديگر ميل دارد ايجاد شده ست . طرز ساخت آجر تراش اين باند و طرز كار آن . ابتدا آجرهاي تراش كه به صورت علامه سه يا كلاه الف است تراش داده شده سپس يك رج از اين آجرهاي تراش كار شده و بر روي اين رج آجرهاي تراش به صورت نيم دايره و مثلث كار شده است از تركيب و آجر تراش نيم دايره تشكيل دايره كامل داده شده است بر روي اين رج آجر تراش آجرهاي تراشي معكوس آجرهاي زيرين كار شده است.
شايد بشود گفت اين نوع كار آجرتراشها در حاشيه كتيبه نوعي تذهيب براي كتيبه باشد.
بر روي اين باند آجرتراش دو رگ آجر خفته كار شده‌، سپس كتيبه كوفي دوم ميل؛ تزئينات اين كتيبه مانند كتيبه پيشين است بر روي اين كتيبه دو رج آجر خفته كار شده سپس چهار رگ آجر تراش به شرح زير:
گوشه هاي آجر 5*25*25 سانتي متر را در جهت طولي آجر با زاويه 45 درجه تراش داده اند، سپس وسط آجر را به صورت تخت حدوداً 5/2 سانتي متر تراش داده اند اين نوع آجر را به شكلي كه گودي آجر به سمت بالا باشد يك رج كار كرده اند سپس روي آجر تراش به همين شكل منتهي معكوس آجر زيرين كار شده است و آجر تراش ديگر مانند آجر تراش اوليه كار شده سپس روي آن آجري معكوس كار شده است ، در طرفين اين آجرهاي تراش دو آجر به صورت مورب كار شده كه تشكيل علامت ضربدر داده است؛ در قسمت پايين و بالاي اين علامت از دو آجر تراش به شكل مثلث استفاده شده است به طور كلي از تركيب اين آجرهاي تراش بسامد شكل لوزي مشهود است
بر روي اين آجرهاي تراش تزئيني 40 رگ آجر به صورت خفته راسته كار شده كه از تركيب اين نوع كار اشكال لوزي بدست آمده است اين قسمت از ميل برخلاف قسمت پايين آن كه آجرهاي خفته راسته موازي با يكديگر كار شده بودند، اين قسمت آجركاري ميل، آجرها نسبت به يكديگر است نمايش داده شده است بر روي اين قسمت بعد از اتمام آجرهاي خفته راسته سه رگ آجر خفته كار شده است بر روي اين آجر كاري معمولي 15 برگ آجر كاري شده كه در حال حاضر به علت تخريب آجرها ترسيم شكل آجركاري مقدور نيست بر روي اين محل سيزده رگ آجر خفته كار شده است. بر روي اين آجركاري 15 رگ آجر كار شده كه ترسيم شكل آجركاري به علت ريزش آجرها مقدور نيست ليكن بايد گفت اين محل نسبت به قسمت زيرين خود قطرش بيشتر است شايد بتوان گفت زمينه اجراء تو نگان با اين پيش آمدگي شروع شدهاست بر روي اين تو نگان چهار رگ آجر خفته كار شده سپس آجرهاي تراش با قالب زده كه به دليل اختلاف ارتفاع ، چشم قادر به ديدن دقيق نيست .
4 - نورگير در بدنه ميل روزنه هاي جهت تامين نور پله ها تعبيه شده است
5- پله بنديهاي ميل خسروگرد از داخل متكي به بنا است و به صورت حلزوني تا راس ادامه دارد.
راس در سر ميل ، قصبه يا سايباني به اشكال مختلف ساخته مي شده به گفته نگهبان راس قبه هشت ضلعي داشته است.
وقايع مهم كه در خسروگرد اتفاق افتاده
در خسروجرد قتال رفت و شهر و قلعه خراب كردند في ذي الحجه سنه احدي و ستين و خمسمائه 14(561)
و امير ابو سعيد بكر بن ملك صاحب جيوش و امير خراسان بود و در خسروجرد املاك بسيار داشت، آنجا آمد و خواست كه آن را عمارت كند و آنجا شهري سازد و بور حصين گرداند وزير ابو محمد بن عبدالرحيم از علت قولنج بمرد و صاحب الجيوش از خسروجرد بازگشت و با نيشابور رفت في سنه اربع و اربعين و گلشمانه 15(344)
بو بخسروجرد رفتند و جنگ كرد ، و دروازه خسروجرد بسوختند و يك محله غارت كرد و شاه ديوار و قلعه خراب كرد جنگ خسروجرد بود في شكمور سنه ثمان و ثمانين و اربعمانه16 (488)
در اين ناحيت در پانزده موضع نماز جمعه رفتي و خطبه : ديه جلين ، قصبه سبزوار، خسروجرد، كسكن، سديد، كراب، باشتين، نامن، ديوره ، چشم ، خسروآباد ، مزينان، بهمن آباد ، فريومد، ده بيشين،اكنون درهشت موضع17
و در خسروجرد رفت ، و شهر و قلعه خراب كردند في ذي الحجه سنه احدي و ستين و خمسمانه ، ... 18
بيستم در قضيه خسروجرد و ديه اباري انواع ميوه باشد از رد الوي پارس سرخ و سپيد و بليلي ، سعيدي و گرمه و بوعمري ... كه در نواحي نيشابور بدان كمال و لذت و گوارندگي هيچ ميوه نباشد 19
واقعه سلطان اعظم سنجر با جمله لشكر پانزده روز اينجا نزول كرد ميان خسروجرد و قصبه وقتي كه بمصاف قراجه مي رفت ، روز يكشنبه يازدهم صفر و عشرين و خمسمانه اينجا رسيد و مقام كرد تا يكشنبه بيست و پنجم صفر و تركان خاتون روزي بضيافت سديد الدين مسعود مختار رفت و روزي بضيافت جمال الدين حسين بيهقي رفت

جالب بود مرسی