۱۳۸۹-۱۲-۲۱، ۰۶:۳۶ عصر
ادامه مطلب
14 – دارالزهد
از دورترين رواق ها به مرقد منوّر حضرت رضا(ع) مى باشد و در جنوب شرقى حرم مطهر و شمال صحن امام خميني(ره) قرار دارد. اين رواق زيبا و باشكوه كه قبلاً به صحن موزه مشهور بود از طريق يك راهرو به «دارالذكر» مرتبط مى شود و به وسيله سه درگاه در ضلع شرقى خود به مقبره شيخ بهايى و از طريق چهاردرگاه درضلع جنوبى به محوطه صحن امام خمينى (ره) راه مـى يابد. چهـار درگاه ديـگر ضـلع غربى، اين رواق را به راهرو تالار تشريفات متصل مى سازد.
«دارالزهد» در طى سال هاى نخستين دهه پنجاه خورشيدى بنا شده و علاوه بر مكان نماز و عبادت آقايان عمده مراسم وعظ و خطابه نيز در آن برگزار مى شود.
15 – رواق شيخ بهايى (ره)
از آنجا كه مقبره عالم شهير تشيّع، شيخ بهاء الدين عاملى – رضوان الله تعالى عليه – دانشمند سده دهم و يازدهم هجرى در وسط اين رواق قرار دارد آن را به نام نامى خود شيخ مى خوانند. او كه معاصر شاه عباس صفوى مى زيست، در سال 953 هجرى قمرى در بعلبك لبنان ديده به جهان گشود و پس از 77 سال و چند ماه تحصيل، تعليم و تأليف به سال 1030 هجرى قمرى در اصفهان چشم از جهان فروبست، كه بنا به وصيتش پيكر آن بزرگوار را به مشهد منتقل كرده، در جوار حضرت رضا عليه السلام به خاك سپردند.
رواق شيخ بهايى (ره) در جنوب شرقى حرم مطهر قرار دارد كه راهرويى با چند پله، ضلع شمالى آن را به صحن آزادى مربوط مى سازد و از ضلع جنوبى آن نيز سه درگاه به صحن امام خمينى – قدس سره – گشوده مى شود. در قسمت شرق اين رواق، رواق «دارالعباده» و در غرب آن رواق «دارالزهد» قرار دارد.
16 – دارالعزه
«دارالعزه» يكى از رواق هاى جنوب شرقى روضه منوره است كه در بين دو رواق «دارالسلام» و «دارالذكر» قرار دارد. اين رواق از طريق درگاهى در شمال خود به «دارالسرور» متصل است. در جنوب اين بنا درى به شبستان مسجد گوهرشاد و در ضلع شرقى آن سه در به «دارالذكر» باز مى شود كه محل تردّد زائران مى باشد. رواق «دارالعزه» از طرف مغرب به «دارالسلام» متصل و در سطحى به ارتفاع 95 سانتى متر از كف آن ساخته شده است.
رواق مذكور كه در گذشته كشيك خانه خدّام بوده است، هم اينك جهت عبادت آقايان مورد استفاده قرار مى گيرد.
17 – دارالسلام
«دارالسلام» از جمله نخستين رواق هايى است كه در مجموعه حرم مطهر و به همت گوهرشادخاتون بنا شده است و از لحاظ سابقه تاريخى با دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسياده» قدمتى يكسان دارد. اين رواق تا سال هاى 8-1334 هجرى شمسى ساختمانى دو طبقه داشته كه از طبقه زيرين به عنوان انبار فرش استفاده مى شده و طبقه بالاى آن تحت نام «تحويل خانه» در اختيار فراشان و راهرو كشيك خانه بوده است.
اين بناى كهن و مقدّس از سمت مغرب به «دارالحفاظ» متصل مى باشد و دقيقاً به موازات آن قرار دارد. در ضلع شرقى آن سه غرفه بين رواق «دارالعزه» و اين رواق وجود دارد و يك در با روكش طلا نيز از آن به «دارالسرور» گشوده مى شود. صفه شمالى «دارالسلام» با يك درب به «گنبد حاتم خانى» ارتباط دارد.
«دارالسلام» در جنوب شرقى حرم مطهر واقع و مكان اجتماع و نيايش آقايان است.
18 – دارالعباده
آخرين رواق جنوب شرقى حرم مطهر در سال 1353 هجرى شمسى ساخته شد و «دارالعباده» نام گرفت. اين بنا از طريق پنج درگاه به صحن امام خمينى – قدس سره – راه دارد و درگاه ضلع غربى آن محل تردد زائران به مقبره شيخ بهايى (ره) است.
«دارالعباده» عمدتاً محل عبادت و زيارت بانوان مى باشد.
19 – دارالشرف
اين رواق مبارك از ضلع شرقى خود به «دارالشكر»، از ضلع جنوبى با پنجره مشبك نقره اى به «دارالسياده» و از ضلع غربى به رواق جديدالاحداث «دارالولايه» محدود است و به ايوان طلاى صحن انقلاب (عتيق) نيز راه دارد. اين مكان كه در سال 1343 به صورت رواق مستقل حاضر درآمد در شمال غربى روضه منوره واقع شده و قسمتى از آن محل عبادت بانوان و قسمت ديگر محل تردّد زائران است.
20 – رواق دارالولايه
يكى از باشكوه ترين و بزرگ ترين رواق هاى آستان قدس رضوى پس از انقلاب كبير اسلامى است كه در شمال غربى حرم مطهر بنا گرديده است. اين رواق در يادمان دهمين سالگرد استقرار جمهورى اسلامى ايران (12/فروردين/1368) همزمان با افتتاح صحن جمهورى اسلامى گشايش يافت و «دارالولايه» نام گرفت. اين بنا علاوه بر مزيّت وسعت و بزرگى، ارتباط فراگيرى با بخش هاى مختلف حرم مطهر دارد، آن چنان كه از شمال به صحن انقلاب (عتيق) و قسمتى از بست شيخ طوسى (بست عليا)- از مشرق به رواق هاى «دارالسياده»، «دارالشرف» و «دارالاخلاص»، از جنوب به مدرسه «دو در» و «پريزاد» و نهايتاً به بست شيخ بهايى، و از غرب به صحن جمهورى اسلامى پيوند دارد. «دارالولايه» از طريق 6 كفشدارى پذيراى خيل كثيرى از زائران بارگاه مقدس رضوى است. اين كفشداري ها از دو صحن انقلاب و جـمهورى و نيـز از جلـوى مـدرسه «دو در» و بـست شيـخ بهايى به «دارالولايه» گشوده مى شوند.
از رواق مذكور به صورت خانوادگى استفاده مى شود و 2436 متر مربع زيربنا دارد.
21 – رواق دارالهدايه
رواق «دارالهدايه» در شمال «دارالرحمه» قرار دارد و هردو، از رواق هاى جديدالاحداث آستان قدس رضوى به شمار مى روند. اين رواق – كه از رواق هاى وسيع روضه منوّره حضرت رضا(ع) است – در جنوب غربى حرم مطهر و بين مدرسه «دو در» و صحن جمهورى واقع شده است. «دارالهدايه» داراى ده ورودى و دو كفشدارى است كه 9 ورودى و يك كفشدارى آن در ضلع شرقى صحن جمهورى و يك ورودى و كفشدارى ديگر آن، در هشتى كنار بست شيخ بهايى قرار دارد.
رواق دارالهدايه 844 متر مربع مساحت دارد.
22 – رواق دارالرحمه
در جنوب غربى حرم مطهر و بين بست شيخ بهايى و صحن جمهورى اسلامى، در ضلع جنوبى و در امتداد «دارالهدايه» با 520 متر مربع زيربنا واقع شده است.اين بنا در سال 1371 افتتاح شده است و پس از دو رواق «دارالولايه» و «دارالهدايه»، بزرگ ترين رواق در مجموعه رواق هاى حرم مطهر مى باشد. در ضلع شمالى آن، يك كفشدارى، يك آبدارخانه و يك ورودى اصلى ساخته شده است كه در هشتى كنار بست شيخ بهايى قرار دارد. دو ورودى نيز ضلع شرقى صحن جمهورى اسلامى را به اين رواق متصل مى كند.
از زيبايى هاى چشم نواز معمارى در «دارالرحمه» ، مى توان به گچ برى و نقاشى تماشايى صحنه عاشورا و اسامى پنج تن عليهم السلام اشاره كرد كه با هنر خيره كننده اى مجسم و با رنگهاى مختلف تزيين يافته است.
لازم به ذكر است كه دو رواق دارالهدايه و دارالرحمه ، در نخستين روز سال 1371 شمسى افتتاح شده اند.
23 – رواق دارالاجابه
اين رواق همزمان با عيد سعيد غدير خم در سال 1379 ه.ش. در بخش تحتانى رواق دارالولايه با مساحت 2815 متر مربع و گنجايش بالغ بر 2800 نفر افتتاح گرديد.
رواق دارالاجابه در قسمت غربى روضه منوّره (بالاسر مبارك) قرار دارد و از جهت جنوب به مدارس پريزاد و دودرب، از شمال به صحن انقلاب و از شرق به مضجع شريف محدود مى شود. اين رواق نيز مانند ساير رواق ها از نظر هنر معمارى داراى ويژگى هاى كم نظير مى باشد، به طورى كه در ساخت آن از هنر مقرنس، رسمى بندى، گره سنگى، گره نجارى، آينه كارى و لايه چينى مشتمل بر گچ فرسك، رنگ پرل، رنگ آكروليك، ورنى و نيز قلم گيرى طلاكارى استفاده شده است. مسيرهاى ورود و خروج اين رواق از طريق رواق هاى آيت الله حاج شيخ مجتبى قزوينى و دارالولايه و همچنين كفشدارى هاى 13 و 14 در بست شيخ بهاءالدين مى باشد.
24 – رواق دارالحكمه
اين رواق با مساحت 600 متر مربع در ضلع شمال غربى صحن آزادى و جنوب شرقى صحن انقلاب اسلامى و در مجاورت كفشدارى شماره 7 در دست احداث مى باشد.
25 – رواق دارالكرامه
اين رواق با 1500 متر مربع زيربنا در ضلع شرقى صحن انقلاب اسلامى و در سه طبقه در دست ساخت مى باشد.
26 – رواق دارالثوره
به عنوان بزرگترين رواق اماكن متبركه رضوى با 3650 متر مربع مساحت در قسمت تحتانى ضلع شمالى صحن انقلاب اسلامى در دست بنا مى باشد كه در آينده مساحت آن به 6300 متر مربع افزايش خواهد يافت.
شايان ذكر است : مجموع مساحت رواق هاى احداث شده قبل از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى 2838 مترمربع بوده است، در حالى كه رواق هاى احداث شده و در دست احداث پس از پيروزى انقلاب اسلامى بيش از 12300 متر مربع مى باشد.
ايوان جنوبى يا ايوان طلا
اين ايوان كه در شمال دارالشكر و دارالشرف قرار دارد، يكى از مسيرهاى تشرّف به داخل حرم مطهر است و از زيبايى و عظمت خاصى برخوردار مى باشد. سطح ديوارها و سقف اين ايوان تمام از خشت هاى طلا ساخته شده است و سه در از چهار درب زرين آن به سه رواق دارالشكر، دارالشرف و توحيدخانه باز مى شود و درب چهارم به طبقه فوقانى صحن انقلاب راه دارد.
اين بناى باشكوه، توسط «امير على شير نوايى» وزير سلطان «حسين بايقرا» در قرن نهم هجرى قمرى ساخته شده و ظاهراً در طى دهه 875 تا 885 هجرى قمرى بنا گرديده است و گاه به نام سازنده خويش (امير على شير نوايى) خوانده مى شود. شايان ذكر آنكه چون سطح ايوان را «نادرشاه افشار» و در سال 1145 هـ .ق طلاكارى كرده است، به ايوان نادرى نيز معروف مى باشد. ايوان مذكور بيش از 21 متر ارتفاع دارد.
ايوان شمالى يا ايوان عباسى
اين ايوان از بناهاى «شاه عباس صفوى» مى باشد و از همين رو به ايوان عباسى معروف شده است. ايوان عباسى در ضلع شمالى صحن انقلاب قرار دارد و قسمت خارجى آن به بست «شيخ طوسى» منتهى مى شود. بر فراز اين ايوان يكى از دو مناره طلاى حرم مطهر قرار دارد كه اصل بنا و تذهيب آن را به دوره نادرشاه افشار نسبت مى دهند. ارتفاع ايوان و مناره فرازين آن از كف صحن به ترتيب بيش از 22 و 40 متر است.
ايوان غربى يا ايوان ساعت
در شرق بست «شيخ طوسى»، ايوان غربى صحن انقلاب قرار دارد كه به ايوان ساعت (يا زيرساعت) هم مشهور است. اين سردر تاريخى و مرتفع در اصل متشكل از دو ايوان است كه ايوان داخلى آن طرف صحن و ايوان خارجى طرف بست «شيخ طوسى» و متصل به آن مى باشد. ايوان ها – كه بنا بر نقل تاريخ توسط شاه عباس صفوى ساخته شده اند – در هر دو سمت خود مزيّن به كتيبه ها و كاشى هاى معرق مى باشند و بيش از 24 متر بلندى دارند. بر سر در ايوان، ساعت بزرگى وجود دارد كه در زير گنبد كوچك و ظريفى از چهارسو ديده شده، به وضوح وقت را مى نماياند.
به طور كلى برج هاى دو گانه ساعت – كه يكى در اين صحن و ديگر در صحن آزادى قرار دارد – از بلندترين اماكن آستان قدس به شمار مى روند. ارقام و عقربه هاى آن ها براى همگان قابل رؤيت و خواندن است و در فواصل زمانى معين (يك ربع به يك ربع) با طنين زنگ هاى مختلف، وقت را اعلام مى كنند. در گذشته كه مشهد كوچك و محدود بوده، زنگ ساعت ها در همه نقاط شهر شنيده مى شده است و مردم اوقات شب و روز خويش را به وسيله آن تشخيص مى داده، علاوه بر اين چون در آن ايّام هنوز ساعت همگانى نشده بود و تعداد انگشت شمارى ساعت به دست داشـتند، سـاعت هاى آسـتان قـدس رضـوى تنها ساعت هاى عمومى مشهد به شمار مى رفتند.
تاريخ نويسان درباره سابقه ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقيقى ندارند، اما براى آنها مسلم اين است، كه حرم مطهر رضوى در زمان صفويان داراى سـاعت بـوده است. هـم اكـنون نـيز دو عدد ساعت كه قدمت ساخت آنها به عهد صفوى مى رسد در موزه آستان قدس نگهدارى مى شوند.
گفته مى شود ساعتى كه اينك بر فراز ايوان غربى صحن انقلاب قرار دارد، اداى نذر بيمار صعب العلاجى است كه پس از سلامت و بهبودى در سال 1327 هجرى شمسى به آستان امام هشتم عليه السلام تقديم كرده است.
ايوان شرقى يا ايوان نقّاره خانه
اين سردر بسيار مجلّل، در ضلع شرقى صحن انقلاب واقع شده و همچون ايوان غربى در اصل از دو ايوان تشكيل يافته است. سردر داخلى آن مقابل صحن و سردر خارجى آن مقابل بست "شيخ حر عاملى» قرار دارد. بناى اين ايوان توسط شاه عباس صفوى و با ارتفاع 26 متر نهاده شده است. بر بلنداى آن ساختمان زيبا و استوار «نقّاره خانه» چشم اعجاب و تحسين زائران و سياحان را به خود جلب مى كند و از همين رو به «ايوان نقّاره خانه» نيز معروف شده است.
نواختن نقّاره، از زمان هاى دور در آستان قدس رضوى معمول بوده ، اما فلسفه و مبدأ آن، كه چرا و از چه زمانى آغاز گرديده و به صورت يك سنّت درآمده است، معلوم نيست. تنها از آثار مورخان و تاريخ نويسان چنين برمى آيد كه در قرن نهم و دهم هجرى نقّاره نواخته مى شده و حتى جايى هم در حرم، براى نقاره زنان اختصاص داشته كه به بلندبودن و رفعت آن نيز اشاره شده است.
شكى نيست كه نقّاره زدن از كاخ ها و قصرهاى سلاطين، به بارگاه ملكوتى حضرت رضا(ع) راه يافت. در عصر حاكمان و اميران گذشته، نقاره چيان، طبالان و شيپورزنان اقامت يا حركت موكب شاهان و نيز احضار يا ترخيص رعايا را با نواختن اعلام مى داشتند كه همين دليل حاكميت و قدرت دربار به شمار مى رفته است. شايد بدان جهت نقّاره زدن در بارگاه منوّر رضوى معمول شده كه حضرتش مقام ولايتعهدى داشته و نيز داراى جلالت و فخامتى لاهوتى و برتر از تمامى شاهان است و نواخته شدن نقّاره ها گواه شكوه حرم سلطانيش مى باشد.
امروزه نواختن نقاره، جهت آگاهى از نزديك شدن پايان وقت نماز است كه در طول سال به جز ايّام محرم و صفر و نيز ديگر ايّام سوگوارى همه روزه در دو نوبت، ده دقيقه قبل از طلوع و غروب آفتاب نواخته مى شود. علاوه بر آن در شبهاى عيد بعد از نماز مغرب و عشاء و روزهاى عيد، زمان تحويل سال نو و اعلام عيد فطر و سحرهاى ماه مبارك رمضان نيز نواخته مى شود.
ساختمان نقّاره خانه – كه يكى از زيباترين ابنيه آستان قدس است – داراى دو طبقه مى باشد كه طبقه زيرين آن جاى گذاشتن طبل ها، شيپورها و لوازم ديگر است و در طبقه بالايى نقّاره زنان مستقر مى شوند. غالباً نقّاره زنان هفت نفرند كه سه نفر ايشان بر طبل ها مى كوبند و چهار نفر ديگر در شيپورها مى دمند. گفته مى شود كه ايشان نام مبارك «رضا» و يا عبارت «مولى رضا» عليه السلام را در شيپورها مى دمند. هنگام نقّاره، زوّار (على الخصـوص كودكـان) در صحن مبارك اجتماع مى كنند و به اين منظر زيبا و فرح بخش مى نگرند.
مشخص ترين نماد و نشانه مضجع شريف رضوى عليه السلام گنبد زراندود آن است كه از دوردست هاى شهر قابل رؤيت بوده، سلام و درود بيكران مجاوران و زائران حضرتش را نثار مدفن پاك آن امام همام مى كند. بى اغراق مى توان گفت اولين تصوير و خاطره اى كه همگان با شنيدن نام «مشهد» در ذهنشان مى نشيند، تصوير طلافام همين گنبد است كه آرزوى زيارت آستان منوّرش را در يادها زنده مى كند.
نخستين گنبدى كه بر فراز مزار قدسى حضرت ساخته شد ، به امر سلطان «سنجر سلجوقى» (511 – 552 هـ ق ) و توسط وزير وى ، «شرف الدين قمى» و مساعدت گروهى ديگر از سرشناسان، در آغاز قرن ششم هجرى بنا شده و به نقل مورخان، از كاشى بوده است. درعهد صفويان و در روزگار شاه «طهماسب صفوى» خشت هاى نفيس كاشى روى گنبد به خشت هاى طلا مبدّل گشت. بعد از غارت خشت هاى طلاى گنبد در طى شورش ازبك ها، به دستور شاه «عباس صفوى» و در فاصله سالهاى 1009 – 1016 هجرى قمرى كه وى پياده از اصفهان به مشهد آمد، تجديد بنا و طلاكارى مجدد گنبد صورت گرفت.
هم اكنون، قبر مطهر امام رضا عليه السلام دو گنبد دارد: اول، همان گنبد نخستين كه قرن ها از ساخت آن مى گذرد – و از درون حرم ، سطح مقعر و مقرنس آن پيداست – و دوّم گنبد فعلى كه به دستور شاه عباس دوّم بر روى گنبد اول قرار گرفت و مطلّا شد. ارتفاع گنبد خورشيد مثال رضوى عليه السلام، از كف حرم تا اوج محدب آن بيش از 31 متر است.
در مجموعه قديمى آستان قدس رضوى عليه السلام دو مناره وجود دارد كه يكى از آنها نزديك گنبد مطهر و ديگرى مقابل آن و بالاى ايوان عباسى (صحن انقلاب) واقع شده است. اين دو مناره هر دو روكش طلا دارند و جلوه اى شكوهمند به بارگاه حضرت بخشيده اند.
مناره نزديك گنبد محتملاً هم زمان با بناى خود گنبد ساخته شده و از آثار قرن ششم هجرى است، چه در آن زمان معمول بوده كه در كنار گنبد، مناره اى هم ساخته شود. شاه «طهماست صفوى» در قرن دهم، مناره مذكور را مرمّت و طلاكارى كرد. بعد از او «نادرشاه افشار» هنگامى كه ايوان اميرعلى شير نوايى را تذهيب مى كرده، مناره گنبد را نيز تجديد طلا نموده است.
دومين مناره، روى ايوان عباسى است و از ديگر آثار عهد نادرى به شمار مى رود.
با اينكه فاصله دو مناره زياد است، ولى كسانى كه از طرف جنوب اماكن متبركه (خصوصاً خيابان امام رضا عليه السلام) به طرف حرم مى آيند، اين طور مى پندارند كه گنبد مطهر بين دو مناره قرار گرفته است. معلوم نيست كه بانى و معمار آن، منظور خاصى از بناى اين چنينى مناره داشته و يا طبيعت كار اين گونه درآمده است.
صحن انقلاب
قديمى ترين صحن آستان قدس رضوى، در شمال حرم مطهر قرار دارد و به نام صحن كهنه يا عتيق نيزمعروف است. مورّخان نيمه غربى آن را از بناهاي اميرعلى شير نوايى از وزراى تيمورى قرن نهم، و نيمه شرقى آن را ساخته شاه عباس صفوى مى دانند.
ضلع جنوبى صحن انقلاب اسلامى از طريق 6 كفشدارى به رواق هاى: دارالولايه، دارالشرف، دارالشكر، توحيد خانه، گنبد الله وردى خان، و دارالضيافه مربوط مى شود. اضلاع غربى، شمالى و شرقى صحن به بست هاى شيخ طبرسى و شيخ حر عاملى متصل است.
در ضلع جنوبى صحن انقلاب، پنجره بزرگى است معروف به پنجره فولاد كه در مقابل ضريح مطهر نصب شده و آستانه زيارت، عرض ارادت و كسب فيض زوّار بى شمارى است كه ملتجأنه امام رئوف خويش را مى خوانند و حاجت مى طلبند. در ضلع شمالى صحن، مدفن محدث، فقيه و عالم بزرگ تشيّع، شيخ حر عاملى در سردابى قرار دارد كه زيارتگاه جماعت كثيرى از زائران و شيعيان است. او كه از مفاخر بنام شيعه است، در سال 1024 هجرى قمرى در روستاي مشغره از منطقه جبل عامل لبنان متولد شد و در 21 رمضان 1104 هجرى قمرى در مشهد وفات و شرف حضور در بارگاه مقتدايش را يافت. سى جلد وسائل الشيعه اثر جاودان اين دانشمند سترگ است كه همواره در كتابخانه هاى شيعيان، مرجع حديثى آنان به شمار مى رود.
چهار ايوان بزرگ و تاريخى به قرينه يكديگر و درچهار جهت اصلى، و 48 غرفه تحتانى و فوقانى و در رديف آنها، 12 صفه درگاه مانند مرتفع، دور تا دور صحن مذكور را فرا گرفته است. ايوان هاى ياد شده، از مواريث و يادگارهاى بى بديل اعصار گذاشته اند كه همواره مورد توجّه زائران و سيّاحان قرار دارند. اين صحن داراى 6760 متر مربع مساحت و 5692 متر مربع زير بنا در طبقات است.
صحن آزادي
اين صحن در شرق حرم مطهر قرار دارد. ضلع غربى صحن از طريق سه كفشدارى (7-8-9)، مسير تشرف زوّار به روضه منوّره است. صحن آزادى، از شمال به بست شيخ حر عاملى، از جنوب به صحن امام خمينى و از مغرب به رواق هاى دارالضيافه ، دارالسعاده و دارالسرور محدود مى شود و در وسط آن، حوض بزرگى واقع است. راه هاى ورودى صحن، از طريق سه در بزرگ و دو راهرو در طرفين هر يك مى باشد. در چهار ضلع صحن آزادى، 56 حجره و غرفه فوقانى و تحتانى قرار دارد كه از حجره اى واقع در جنوب غربى صحن درى به رواق شيخ ىهايى ـ عليه الرحمه ـ و مقبره وى گشوده مى شود.
در اضلاع چهارگانه صحن، چهار ايوان بزرگ و مرتفع قرار دارد كه به قرينه يكديگر و در چهار جهت اصلى بنا شده اند. از مشخص ترين آنها يكى ايوان طلاى ضلع غربى و ديگرى ايوان ساعت ضلع جنوبى است. ايوان طلا، بيش از 20 متر ارتفاع دارد و مسير تشرّف بانوان زائر به درون حرم است و از آنجا كه در زمان ناصرالدين شاه قاجار مرمت و خشت هاى زرين آن نصب شده، ايوان ناصرى نيز ناميده مى شود.
سر در باشكوهى كه در جنوب صحن آزادى قرار دارد، متشكل از دو ايوان رفيع است كه صحن مذكور و صحن امام را به يكديگر مربوط مى سازد و بر فراز آن ساعت بزرگى وجود دارد. اين ساعت، تا پيش از سال 1336 هجرى شمسى بر روى ايوان صحن انقلاب قرار داشت كه پس از تعميراتى، به صحن آزادى منتقل و درمكان فعلى اش نصب گرديد. ساعت مزبور، اهدايى مظفرالدين شاه قاجار در سال 1278 است كه از چهار سو وقت را مى نماياند و در گذشته، زنگ آن چنان پر صدا و جالب بود كه طنين شبانگاهى اش شهر مقدس مشهد را فرا مى گرفت.
در يك نگاه كلّى، مى توان صحن آزادى را يادگارى برجاى مانده از قاجاريه دانست، چرا كه ساختن آن به دستور فتحعلى شاه آغاز شد، توسط محمد شاه تزيين يافت و در روزگار ناصرالدين شاه قاجار به پايان رسيد. صحن آزادى 4335 متر مربع مساحت و 5600 متر مربع زير بنا دارد.
صحن امام خميني(ره)
در مجاورت مسجد گوهرشاد، صحن زيبا و وسيعى قرار دارد كه به نام مبارك امام خمينى (ره) زينت يافته است. اين صحن، در جنوب شرقى حرم مطهر واقع و زمان ساخت آن، معاصر است. صحن مذكور از شمال به تالار تشريفات، رواق هاى شيخ بهائى (ره)، دارالعباده و دارالزهد و نيز صحن آزادى ارتباط دارد. اين صحن از مغرب به مسجد گوهرشاد، از مشرق به ساختمان موزه و از جنوب (از طريق دو راه ورودى) به صحن جامع رضوى و صحن قدس محدود مى شود. دو عدد گلدسته زيبا در جنوب، و آب نمايى به وسعت 400 متر مربع در وسط آن قرار دارد كه به صورت هشت ضلعى و با سه طبقه، داراى 48 عدد شير آب و پاشويه، جهت وضو گرفتن زائرين مى باشد.
در صحن امام خمينى (ره) مجالس سخنرانى، دعا، مناجات و مراسم مولودى خوانى، مصيبت خوانى و اقامه نماز جماعت برگزار مي گردد. به عنوان مثال در شب هاى جمعه هر هفته دعاى روحبخش كميل با شركت هزاران تن از زائران و مجاوران رضوى عليه السلام، در نهايت شكوه و جلال خوانده مى شود.
از اين صحن تا پيش از پيروزى انقلاب اسلامى، تنها به صورت تشريفاتى استفاده مى شد كه پس از انقلاب، با تغييراتى در اختيار زائرين قرار گرفت، صحن امام خمينى (ره) 7798 متر مربع مساحت و 4149 متر مربع زير بنا دارد.
صحن قدس
صحن قدس در جنوب مسجد گوهرشاد، بين بست شيخ بهايى و قسمتى از جنوب صحن امام خمينى(ره) قرار دارد، به طورى كه از شرق به صحن امام، از غرب به بست شيخ بهايى(ره) و از شمال به صحن جامع رضوى محدود مى شود. اين صحن، به منظور ايجاد فضاى باز مناسب جهت زائرين آستان قدس رضوى عليه السلام ، بعد از پيروزى انقلاب اسلامى و در دو طبقه ساخته شده است.طبقه زيرين آن ،شامل انبار،موتورخانه و سرويس هاى بهداشتى و طبقه هم كف شامل 6 ورودى و 28 حجره مى باشد كه 14 حجره در طرف مسجد و صحن و 14 حجره ديگر در طرف مقابل قرار گرفته و بر بالاى آنها،اسامى مبارك هر يك از چهارده معصوم عليهم السلام نوشته شده است.اين صحن،چهار ايوان و سر در دارد كه به رسم معمارى ايران،ايوان قبله آن از ساير ايوان ها بزرگتر ساخته شده است و 16 متر ارتفاع دارد. اين ايوان كه در ضلع جنوبى صحن واقع شده، مشابه ايوان مقصوره مى باشد و به ايوان قبله معروف است.
در وسط صحن مذكور، بناى سقاخانه اى با نماى بيت المقدس قرار دارد كه به احترام امام هشتم عليه السلام، ابعاد آن دقيقاً يك هشتم ابعاد اصلى قدس مى باشد و سعى شده است تا در عمارت آن نيز تشابهات بسيارى با ساختمان قدس شريف رعايت شود، تا باشد كه نام و ياد قبله نخستين و اشغال شده مسلمين را در اذهان زنده كند. گنبد اين سقاخانه، مطلّا و در داخل آن منبع آبى با گنجايش شصت هزار ليتر آب جاسازى شده است.
صحن قدس با 2510 متر مربع مساحت، و 12700 متر مربع زير بنا در طبقات، كوچك ترين صحن حرم مطهر و در جنوب غربى آن واقع شده است.
صحن جمهورى اسلامي
يكى از بزرگترين صحن هاى حرم مطهر رضوى عليه السلام، صحن جمهورى اسلامى است كه مشابه صحن انقلاب ساخته شده است. اين صحن، كه در غرب روضه منوره قرار دارد، پس از پيروزى انقلاب اسلامى و به منظور گسترش فضاى زيارتى زوّار احداث شده است. صحن جمهورى، از شمال به بست شيخ طوسى (بست بالا)، از شرق به رواق هاى دارالهدايه و دارالرحمه و نهايتا به بست شيخ بهايى (ره) و از جنوب و غرب به بالاى زيرگذر محدود است. علاوه بر آن ضلع شرقى و شمالى صحن نيز، از طريق كفشداري هاى 15 و 16 به رواق بزرگ دار الولايه راه دارد.
در چهار ضلع صحن، چهار ايوان و سر در بزرگ به قرينه يكديگر ساخته شده كه ايوان قبله آن از ساير ايوان ها وسيع تر در نظر گرفته شده است. اين صحن داراى 30 حجره، 46 غرفه و دو گلدسته بر فراز سردرهاى شمالى و جنوبى خود است كه بيش از 30 متر از كف صحن ارتفاع داشته و تزيين و طلاكارى شده اند.
جنب ايوان شرقى (ايوان طلاى صحن) و مقابل ضريح پاك امام عليه السلام، پنجره اى از برنز نصب شده كه آستان ادب و ارادت زائران بى شمارى است كه به هردليل، نمى توانند به درون مشرّف شوند. اين پنجره، صحن جمهورى را از راه رواق دارالولايه به مضجع شريف مرتبط مى كند. مقابل همين ايوان طلا، سقاخانه بسيار زيبايى به صورت هشت ضلعى با سقف گنبدى بنا شده است كه مانند سقاخانه صحن قدس،سيستم آب آشاميدنى و آب دهى آن مجهز به چشم الكترونيك مى باشد.
علاوه بر آب نماى مستطيل شكلى كه در وسط صحن و جهت وضوى زائران قرار دارد، ساعت آفتابى با شاخصى نيز در آنجا هست كه در تمام فصول سال، بيانگر ظهر شرعى است.
صحن جمهورى اسلامى در ايّام سوگوارى و تعزيه، محل تجمع هيئت هاى بى شمار عزادارى است. ين صحن بيش از 7 هزار متر مربع مساحت دارد.
صحن جامع رضوي
بزرگترين صحن حرم مطهر رضوى صحن جامع رضوى مى باشد كه با بيش از يكصد هزار نفر گنجايش و در ابعاد 135 ´ 335x متر، با مساحتى بالغ بر 45 هزار متر مربع و 40 هزار متر مربع شبستان هاى اطراف، در طى فاز سوم طرح جامع عمران و توسعه حريم حرم رضوى ساخته شده است و هم اكنون مورد استفاده زائرين گرامى حضرتش قرار گرفته است. در قسمت هاى شرقى و غربى صحن جامع، دو صحن ديگر به نام هاى غدير و كوثر نيز با مساحت بيش از 14 هزار متر مربع ساخته مى شود و 12 تا 14 گلدسته در مجموعه اماكن متبركه بنا خواهد شد. اين صحن داراى هشت ورودى (2 ورودى از طرف خيابان امام رضا(ع)، 2 ورودى از خيابان خسروى، يك ورودى از صحن كوثر، يك ورودى از صحن غدير و دو ورودى از صحن امام خميني(ره) و بست شيخ بهايى)همزمان پذيراى خيل عظيم زائران گرامى خواهد بود.
بست ها بعد از سردرهاى ورودى واقع شده اند كه زائر با عبور از محل هاى بازرسى و ورودى در حقيقت به مكان امن و اولين نقطه اماكن متبركه رضوى وارد گرديده است و بايد با رعايت آداب خاص زيارت به طرف صحن ها، رواق ها و نهايتاً مضجع شريف حضرت رضا عليه السلام قدم بگذارد. در اطراف بارگاه نورانى امام رضا عليه السلام چهار بست قرار دارد كه به نام چهار تن از علماى برجسته شيعه نامگذارى شده اند:
بست شيخ طوسى(عليا)
اين بست، در شمال غربى حرم مطهر و بين ساختمان كتابخانه مركزى و صحن جمهورى اسلامى قرار دارد. زائران از ضلع شرقى و جنوبى اين بست، به صحن هاى انقلاب و جمهورى اسلامى داخل مى شوند و از مغرب آن از طريق سردر و دوربرگردان شيخ طوسى به خيابان شيرازى (بالا خيابان) و ميدان شهدا مى رسند. ورودى كتابخانه مركزى آستان قدس نيز از طريق همين بست است.
بست شيخ طبرسى
بست شيخ طبرسى در شمال شرقى حرم مطهر، حد فاصل ساختمان كتابخانه مركزى و دانشگاه علوم اسلامى رضوى واقع شده است.
اين بست از جنوب به صحن انقلاب و از شمال از طريق سردر و دوربرگردان شيخ طبرسى به خيابان طبرسى راه دارد.
بست شيخ حر عاملى(بست سفلى)
در شمال شرقى حرم مطهر و جنوب دانشگاه علوم اسلامى رضوى بست شيخ حر عاملى قرار دارد كه از سمت غربى وجنوبى، مدخل ورودى صحن هاى انقلاب و آزادى است.
ضلع شرقى اين بست از طريق سردر و دوربرگردان شيخ حر عاملى به خيابان نواب صفوى (پايين خيابان) راه مى يابد.
در ضلع شمالى آن، مهمان سراى حضرت و ورودى دانشگاه علوم اسلامى رضوى قرار دارد.
بست شيخ بهائى
بست شيخ بهائى در جنوب غربى حرم مطهر و جنوب رواق دارالولايه در حد فاصل كتابخانه و مسجد گوهرشاد واقع شده است. بست مذكور، ورود زائرين را به صحن جامع رضوى، صحن قدس، مسجد گوهرشاد، صحن جمهورى اسلامى و رواق دارالولايه ميسر مى سازد.
در شمال بست شيخ بهائى كفشداريهاى شماره 13 و 14 و راهروى منتهى به دارالولايه قرار دارد كه در طرفين آن مدرسه دو در و پريزاد واقع شده و از جنوب به صحن جامع رضوى محدود است.
در وسط صحن انقلاب سقاخانه اي قرار دارد كه يك گنبد طلايي روي آن ساخته شده و به سقاخانه «اسماعيل طلايي» معروف است. اين سقاخانه داراي ساختماني هشت ضلعي است و زائران آب آن را به عنوان آبي متبرك مي آشامند. در بين مورخين مشهور آن است كه اين بنا به دستور نادر شاه افشار و توسط شخصي به نام اسماعيل طلايي ساخته شده است و مي گويند سنگ مرمر يك پارچه آن را هم نادرشاه از هرات آورده است.
مسجد پر اجلال گوهرشاد، از باشكوه ترين و زيبا ترين مساجد ايران اسلامي است، كه از سال 797 هجري قمري همچنان در كنار مضجع شريف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار و قد برافراشته ايستاده است.
معماران و هنرمندان چيره دست و خلاق عصر بانوي آبادگر يعني گوهرشاد، تمام نبوغ و توان فني و هنري خويش را در ساخت اين عبادتگاه باشكوه به كار گرفته، و از خود اثري كه هر بيننده را مفتون و مجذوب جلوه هاي بديع خويش مي سازد، به يادگار گذاشته اند. ذكر اين نكته بجاست، كه مساجد ايران اسلامي به داشتن ايوان هاي بلند، با طاق هاي خوش تركيب و خوش نقش و كاشيكاري هاي بسيار نفيس معروفند و اين وجه امتياز مساجد ايران با ديگر مساجد در جاي جاي جغرافياي جهان اسلام است.
مسجد جامع گوهرشاد نمونه كامل و برجسته هنر ايراني است، تمام خصوصيات و ويژگي هاي معماري سنتي در آن بكار رفته، و به خصوص ايوان بزرگ مسجد يعني ايوان مقصوره به گونه اي بنا و زينت يافته كه اضافه بر ايجاد احساس آرامش و نشاط، نماز گزار و نيايشگر را در جهاني مرموز و ماورآيي به پرواز درآورده، در جذبه هاي عرفاني غرق مي سازد.
مسجد گوهرشاد مربع شكل و ابعاد آن (65/51 × 30/56) و بالغ بر 9410 متر مربع مساحت دارد. مسجد داراي چهار ايوان و هشت شبستان كوچك و بزرگ مي باشد، دو شبستان بزرگ در دو طرف ايوان مقصوره و هر يك داراي چهل ستون كه بر آنها طاق هاي ضربي به سبك تيموريان زده شده، در دو طرف ايوان شرقي دو شبستان، و در دو سمت ايوان شمالي دو شبستان كوچك ديگر واقع است.
ايوان مقصوره كه بزرگترين ايوان هاي مسجد است، داراي 37 متر طول و دهانه آن حدود 13 متر مي باشد، ديوارها و سقف آن بر اساس ابتكار و ذوقي خاص تزيين يافته. هنرمندان به عمد تمام سقف و ديوارهاي ايوان را با كاشي هاي معرق و مقرنس آذين نداده اند، چرا كه وسعت بسيار زياد سقف و ديوارها هرگونه زيبايي هنري را در خود محو مي ساخت و از جلوه و درخشش مي انداخت. از اينرو سطح بخشي از ديوارهاي داخلي ايوان و سقف را سفيد باقي گذاشته، جابجا با ترنح ها و نقش هاي جالب و اعمال ذوق در تركيب رنگ ها، آن را چنان زينت بخشيده اند، كه در هيچ يك از مساجد ايران و حتي جهان اسلام نمي توان براي آن نظيري پيدا نمود.
محراب حجاري شده اين مسجد كه در داخل ايوان قرار دارد از سنگ مرمر بوده، در ميان مقرنس كاريهايي كه به نقش هايي بسيار دل انگيز و خوش نما آراسته شده جلوه خيره كننده ايوان را دوچندان ساخته است.
بر بالاي ايوان مقصوره گنبد عالي و مرتفع بر روي ساقه استوانه اي شكل كه ارتفاع زيادي ندارد بنا شده، قسمت اصلي گنبد با قوسي نرم و جالب آغاز و به صورت نيم كره كه قطر كشيده اي دارد درآمده، و نتيجتاً شكلي بديع و زيبا پيدا مي كند. ساقه گنبد از كاشي هايي كه داراي اشكال هندسي منظمي است پوشش يافته، و بالاي ساقه كاشيكاري، طوق مانندي است، كه بناي اصلي گنبد، از آنجا آغاز مي شود. زمينه اصلي گنبد از كاشي سبز رنگ، كه در پايين آن نقوشي رنگارنگ ديده مي شود، تزئين يافته بود.
گلدسته هاي مسجد
در دو طرف ايوان دو گلدسته بسيار زيبا كه پايه آن ازكنار نماي بيروني ايوان آغاز شده، به ارتفاع 43 متر قرار دارد. قرار گرفتن اين نوع پايه و ساقه مناره در دو طرف ايوان، تقريباً كم سابقه است. در بيشتر مساجد معمولاً پايه و ساقه مناره روي پشت بام مجاور ايوان، و يا پايه مناره بر دو گوشه ايوان قرار مي گيرد، ولي در مسجد گوهرشاد اين كيفيت بناي مناره، بر عظمت ايوان افزوده، و بيننده را از نگرش به عمق ايوان بازداشته، متوجه مناره ها مي كند، كه گويي همچون دستان نيايش گر، به آستان بي نياز پروردگار بلند بوده، به راز و نياز مشغول است.
سطح تمام دو گلدسته مسجد با آجر چيني، كاشيكاري هاي متنوع وخطوط بنايي تزئين يافته است. بر پيشاني و در دو طرف ايوان مقصوره و در كنار دو گلدسته كتيبه اي است بسيار نفيس، اهميت اين كتيبه از آن است كه بخشي از آن به خط بايسنقر پسر شاهرخ ميرزا پسر امير تيمور است.
مقابل ايوان مقصوره در قسمت شمال و متصل به حرم مطهر، ايوان ديگري است. اين ايوان با كاشي كاري زينت يافته بعضي از كتيبه هاي موجود در ايوان، حكايت از آن دارد، كه در زمان شاه عباس و شاه سلطان حسين صفوي، ايوان مورد مرمت قرار گرفته، همچنين در سمت مشرق و مغرب مسجد گوهرشاد، دو ايوان بزرگ و باشكوه، در مقابل يكديگر بنا شده است. سطح داخلي و خارجي ديوارها و سقف اين دو ايوان مزين به كاشيكاري مي باشد.
در وسط صحن مسجد حوضي به صورت هشت ضلعي با سنگي كاسه اي شكل در وسط كه اطراف آن 4 سقاخانه سنگي محرابي شكل مي باشد قرار دارد.
يكي از كهن ترين و زيباترين اماكن روضه منوره و نزديكترين آنها به ضريح مطهر، مسجد بالاسر است، اين مسجد كوچك مستطيل شكل در ضلع غربي بقعه رضوي، و بالاسر مبارك واقع شده و به مسجد بالاسر معروف است، بناي اين مسجد از جمله آثار زمان سلطان محمود غزنوي است.
مسجد بالاسر داراي سه صفه شرقي و غربي و شمالي است، صفه شرقي آن به حرم متصل و محل تردد زائران است، صفه شمالي آن راهرو مسجد به رواق دارالشكر است، صفه غربي آن كه پيش از اين با پنجره اي از رواق دارالسياده جدا مي شد، اخيراً در جريان عمليات توسعه حرم مطهر برداشته شده، و مسجد بالاسر به رواق دارالسياده اتصال يافته است. مسجد بالا سر 8 متر طول، و 5 متر عرض و 10 مترارتفاع دارد.
كفشداري محل اتصال صحن ها به رواق هاي متبركه و راه هاي تشرف به حرم مطهر مي باشد. تعداد 16 كفشداري با 29 ورودي و وسعت 738 متر مربع، در حوزه اماكن متبركه وجود دارد. نوع پذيرش كفشداري ها مختلف بوده، تعدادي از آنها خانوادگي و پاره اي به آقايان و تعدادي ويژه بانوان است.
*
كفشداري هاي 1و 2 با چهار ورودي، صحن انقلاب ، رواق دارالولايه
*
كفشداري 3 با دو ورودي، صحن انقلاب، رواق دارالشرف
*
كفشداري 4 بايك ورودي، صحن انقلاب، توحيد خانه•
*
كفشداري 5 با يك ورودي، صحن انقلاب، رواق اله ورديخان•
*
كفشداري 6و 7 هر كدام بايك ورودي، صحن هاي انقلاب و آزادي به رواق دارالضيافه
*
كفشداري 8 با يك ورودي، صحن آزادي، رواق دارالسرور
*
كفشداري 9 بادو ورودي، صحن آزادي، رواق دارالذكر
*
كفشداري 10 صحن امام خميني، رواق دارالعباد
*
كفشداري 11و 12 هر كدام بايك ورودي، مسجد گوهر شاد، رواق هاي دار الحفاظ و دارالسياده
*
كفشداري 13و 14 هركدام بايك ورودي، بست شيخ بهائي، رواق دارالولايه
*
كفشداري 15و 16 صحن جمهوري، رواق دارالولايه
گفتني است، نگهداري كفش رايگان بوده، تعداد 1163 نفر در 16 كشيك 12 ساعته به صورت افتخاري، مباهي خدمت هستند. كفشداران افتخاري از طبقات مختلف مردم بوده، آستان داري و كفش نگهداري زائران حريم امام را مايه فخر و مباهات مي دانند.
14 – دارالزهد
از دورترين رواق ها به مرقد منوّر حضرت رضا(ع) مى باشد و در جنوب شرقى حرم مطهر و شمال صحن امام خميني(ره) قرار دارد. اين رواق زيبا و باشكوه كه قبلاً به صحن موزه مشهور بود از طريق يك راهرو به «دارالذكر» مرتبط مى شود و به وسيله سه درگاه در ضلع شرقى خود به مقبره شيخ بهايى و از طريق چهاردرگاه درضلع جنوبى به محوطه صحن امام خمينى (ره) راه مـى يابد. چهـار درگاه ديـگر ضـلع غربى، اين رواق را به راهرو تالار تشريفات متصل مى سازد.
«دارالزهد» در طى سال هاى نخستين دهه پنجاه خورشيدى بنا شده و علاوه بر مكان نماز و عبادت آقايان عمده مراسم وعظ و خطابه نيز در آن برگزار مى شود.
15 – رواق شيخ بهايى (ره)
از آنجا كه مقبره عالم شهير تشيّع، شيخ بهاء الدين عاملى – رضوان الله تعالى عليه – دانشمند سده دهم و يازدهم هجرى در وسط اين رواق قرار دارد آن را به نام نامى خود شيخ مى خوانند. او كه معاصر شاه عباس صفوى مى زيست، در سال 953 هجرى قمرى در بعلبك لبنان ديده به جهان گشود و پس از 77 سال و چند ماه تحصيل، تعليم و تأليف به سال 1030 هجرى قمرى در اصفهان چشم از جهان فروبست، كه بنا به وصيتش پيكر آن بزرگوار را به مشهد منتقل كرده، در جوار حضرت رضا عليه السلام به خاك سپردند.
رواق شيخ بهايى (ره) در جنوب شرقى حرم مطهر قرار دارد كه راهرويى با چند پله، ضلع شمالى آن را به صحن آزادى مربوط مى سازد و از ضلع جنوبى آن نيز سه درگاه به صحن امام خمينى – قدس سره – گشوده مى شود. در قسمت شرق اين رواق، رواق «دارالعباده» و در غرب آن رواق «دارالزهد» قرار دارد.
16 – دارالعزه
«دارالعزه» يكى از رواق هاى جنوب شرقى روضه منوره است كه در بين دو رواق «دارالسلام» و «دارالذكر» قرار دارد. اين رواق از طريق درگاهى در شمال خود به «دارالسرور» متصل است. در جنوب اين بنا درى به شبستان مسجد گوهرشاد و در ضلع شرقى آن سه در به «دارالذكر» باز مى شود كه محل تردّد زائران مى باشد. رواق «دارالعزه» از طرف مغرب به «دارالسلام» متصل و در سطحى به ارتفاع 95 سانتى متر از كف آن ساخته شده است.
رواق مذكور كه در گذشته كشيك خانه خدّام بوده است، هم اينك جهت عبادت آقايان مورد استفاده قرار مى گيرد.
17 – دارالسلام
«دارالسلام» از جمله نخستين رواق هايى است كه در مجموعه حرم مطهر و به همت گوهرشادخاتون بنا شده است و از لحاظ سابقه تاريخى با دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسياده» قدمتى يكسان دارد. اين رواق تا سال هاى 8-1334 هجرى شمسى ساختمانى دو طبقه داشته كه از طبقه زيرين به عنوان انبار فرش استفاده مى شده و طبقه بالاى آن تحت نام «تحويل خانه» در اختيار فراشان و راهرو كشيك خانه بوده است.
اين بناى كهن و مقدّس از سمت مغرب به «دارالحفاظ» متصل مى باشد و دقيقاً به موازات آن قرار دارد. در ضلع شرقى آن سه غرفه بين رواق «دارالعزه» و اين رواق وجود دارد و يك در با روكش طلا نيز از آن به «دارالسرور» گشوده مى شود. صفه شمالى «دارالسلام» با يك درب به «گنبد حاتم خانى» ارتباط دارد.
«دارالسلام» در جنوب شرقى حرم مطهر واقع و مكان اجتماع و نيايش آقايان است.
18 – دارالعباده
آخرين رواق جنوب شرقى حرم مطهر در سال 1353 هجرى شمسى ساخته شد و «دارالعباده» نام گرفت. اين بنا از طريق پنج درگاه به صحن امام خمينى – قدس سره – راه دارد و درگاه ضلع غربى آن محل تردد زائران به مقبره شيخ بهايى (ره) است.
«دارالعباده» عمدتاً محل عبادت و زيارت بانوان مى باشد.
19 – دارالشرف
اين رواق مبارك از ضلع شرقى خود به «دارالشكر»، از ضلع جنوبى با پنجره مشبك نقره اى به «دارالسياده» و از ضلع غربى به رواق جديدالاحداث «دارالولايه» محدود است و به ايوان طلاى صحن انقلاب (عتيق) نيز راه دارد. اين مكان كه در سال 1343 به صورت رواق مستقل حاضر درآمد در شمال غربى روضه منوره واقع شده و قسمتى از آن محل عبادت بانوان و قسمت ديگر محل تردّد زائران است.
20 – رواق دارالولايه
يكى از باشكوه ترين و بزرگ ترين رواق هاى آستان قدس رضوى پس از انقلاب كبير اسلامى است كه در شمال غربى حرم مطهر بنا گرديده است. اين رواق در يادمان دهمين سالگرد استقرار جمهورى اسلامى ايران (12/فروردين/1368) همزمان با افتتاح صحن جمهورى اسلامى گشايش يافت و «دارالولايه» نام گرفت. اين بنا علاوه بر مزيّت وسعت و بزرگى، ارتباط فراگيرى با بخش هاى مختلف حرم مطهر دارد، آن چنان كه از شمال به صحن انقلاب (عتيق) و قسمتى از بست شيخ طوسى (بست عليا)- از مشرق به رواق هاى «دارالسياده»، «دارالشرف» و «دارالاخلاص»، از جنوب به مدرسه «دو در» و «پريزاد» و نهايتاً به بست شيخ بهايى، و از غرب به صحن جمهورى اسلامى پيوند دارد. «دارالولايه» از طريق 6 كفشدارى پذيراى خيل كثيرى از زائران بارگاه مقدس رضوى است. اين كفشداري ها از دو صحن انقلاب و جـمهورى و نيـز از جلـوى مـدرسه «دو در» و بـست شيـخ بهايى به «دارالولايه» گشوده مى شوند.
از رواق مذكور به صورت خانوادگى استفاده مى شود و 2436 متر مربع زيربنا دارد.
21 – رواق دارالهدايه
رواق «دارالهدايه» در شمال «دارالرحمه» قرار دارد و هردو، از رواق هاى جديدالاحداث آستان قدس رضوى به شمار مى روند. اين رواق – كه از رواق هاى وسيع روضه منوّره حضرت رضا(ع) است – در جنوب غربى حرم مطهر و بين مدرسه «دو در» و صحن جمهورى واقع شده است. «دارالهدايه» داراى ده ورودى و دو كفشدارى است كه 9 ورودى و يك كفشدارى آن در ضلع شرقى صحن جمهورى و يك ورودى و كفشدارى ديگر آن، در هشتى كنار بست شيخ بهايى قرار دارد.
رواق دارالهدايه 844 متر مربع مساحت دارد.
22 – رواق دارالرحمه
در جنوب غربى حرم مطهر و بين بست شيخ بهايى و صحن جمهورى اسلامى، در ضلع جنوبى و در امتداد «دارالهدايه» با 520 متر مربع زيربنا واقع شده است.اين بنا در سال 1371 افتتاح شده است و پس از دو رواق «دارالولايه» و «دارالهدايه»، بزرگ ترين رواق در مجموعه رواق هاى حرم مطهر مى باشد. در ضلع شمالى آن، يك كفشدارى، يك آبدارخانه و يك ورودى اصلى ساخته شده است كه در هشتى كنار بست شيخ بهايى قرار دارد. دو ورودى نيز ضلع شرقى صحن جمهورى اسلامى را به اين رواق متصل مى كند.
از زيبايى هاى چشم نواز معمارى در «دارالرحمه» ، مى توان به گچ برى و نقاشى تماشايى صحنه عاشورا و اسامى پنج تن عليهم السلام اشاره كرد كه با هنر خيره كننده اى مجسم و با رنگهاى مختلف تزيين يافته است.
لازم به ذكر است كه دو رواق دارالهدايه و دارالرحمه ، در نخستين روز سال 1371 شمسى افتتاح شده اند.
23 – رواق دارالاجابه
اين رواق همزمان با عيد سعيد غدير خم در سال 1379 ه.ش. در بخش تحتانى رواق دارالولايه با مساحت 2815 متر مربع و گنجايش بالغ بر 2800 نفر افتتاح گرديد.
رواق دارالاجابه در قسمت غربى روضه منوّره (بالاسر مبارك) قرار دارد و از جهت جنوب به مدارس پريزاد و دودرب، از شمال به صحن انقلاب و از شرق به مضجع شريف محدود مى شود. اين رواق نيز مانند ساير رواق ها از نظر هنر معمارى داراى ويژگى هاى كم نظير مى باشد، به طورى كه در ساخت آن از هنر مقرنس، رسمى بندى، گره سنگى، گره نجارى، آينه كارى و لايه چينى مشتمل بر گچ فرسك، رنگ پرل، رنگ آكروليك، ورنى و نيز قلم گيرى طلاكارى استفاده شده است. مسيرهاى ورود و خروج اين رواق از طريق رواق هاى آيت الله حاج شيخ مجتبى قزوينى و دارالولايه و همچنين كفشدارى هاى 13 و 14 در بست شيخ بهاءالدين مى باشد.
24 – رواق دارالحكمه
اين رواق با مساحت 600 متر مربع در ضلع شمال غربى صحن آزادى و جنوب شرقى صحن انقلاب اسلامى و در مجاورت كفشدارى شماره 7 در دست احداث مى باشد.
25 – رواق دارالكرامه
اين رواق با 1500 متر مربع زيربنا در ضلع شرقى صحن انقلاب اسلامى و در سه طبقه در دست ساخت مى باشد.
26 – رواق دارالثوره
به عنوان بزرگترين رواق اماكن متبركه رضوى با 3650 متر مربع مساحت در قسمت تحتانى ضلع شمالى صحن انقلاب اسلامى در دست بنا مى باشد كه در آينده مساحت آن به 6300 متر مربع افزايش خواهد يافت.
شايان ذكر است : مجموع مساحت رواق هاى احداث شده قبل از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى 2838 مترمربع بوده است، در حالى كه رواق هاى احداث شده و در دست احداث پس از پيروزى انقلاب اسلامى بيش از 12300 متر مربع مى باشد.
ايوان جنوبى يا ايوان طلا
اين ايوان كه در شمال دارالشكر و دارالشرف قرار دارد، يكى از مسيرهاى تشرّف به داخل حرم مطهر است و از زيبايى و عظمت خاصى برخوردار مى باشد. سطح ديوارها و سقف اين ايوان تمام از خشت هاى طلا ساخته شده است و سه در از چهار درب زرين آن به سه رواق دارالشكر، دارالشرف و توحيدخانه باز مى شود و درب چهارم به طبقه فوقانى صحن انقلاب راه دارد.
اين بناى باشكوه، توسط «امير على شير نوايى» وزير سلطان «حسين بايقرا» در قرن نهم هجرى قمرى ساخته شده و ظاهراً در طى دهه 875 تا 885 هجرى قمرى بنا گرديده است و گاه به نام سازنده خويش (امير على شير نوايى) خوانده مى شود. شايان ذكر آنكه چون سطح ايوان را «نادرشاه افشار» و در سال 1145 هـ .ق طلاكارى كرده است، به ايوان نادرى نيز معروف مى باشد. ايوان مذكور بيش از 21 متر ارتفاع دارد.
ايوان شمالى يا ايوان عباسى
اين ايوان از بناهاى «شاه عباس صفوى» مى باشد و از همين رو به ايوان عباسى معروف شده است. ايوان عباسى در ضلع شمالى صحن انقلاب قرار دارد و قسمت خارجى آن به بست «شيخ طوسى» منتهى مى شود. بر فراز اين ايوان يكى از دو مناره طلاى حرم مطهر قرار دارد كه اصل بنا و تذهيب آن را به دوره نادرشاه افشار نسبت مى دهند. ارتفاع ايوان و مناره فرازين آن از كف صحن به ترتيب بيش از 22 و 40 متر است.
ايوان غربى يا ايوان ساعت
در شرق بست «شيخ طوسى»، ايوان غربى صحن انقلاب قرار دارد كه به ايوان ساعت (يا زيرساعت) هم مشهور است. اين سردر تاريخى و مرتفع در اصل متشكل از دو ايوان است كه ايوان داخلى آن طرف صحن و ايوان خارجى طرف بست «شيخ طوسى» و متصل به آن مى باشد. ايوان ها – كه بنا بر نقل تاريخ توسط شاه عباس صفوى ساخته شده اند – در هر دو سمت خود مزيّن به كتيبه ها و كاشى هاى معرق مى باشند و بيش از 24 متر بلندى دارند. بر سر در ايوان، ساعت بزرگى وجود دارد كه در زير گنبد كوچك و ظريفى از چهارسو ديده شده، به وضوح وقت را مى نماياند.
به طور كلى برج هاى دو گانه ساعت – كه يكى در اين صحن و ديگر در صحن آزادى قرار دارد – از بلندترين اماكن آستان قدس به شمار مى روند. ارقام و عقربه هاى آن ها براى همگان قابل رؤيت و خواندن است و در فواصل زمانى معين (يك ربع به يك ربع) با طنين زنگ هاى مختلف، وقت را اعلام مى كنند. در گذشته كه مشهد كوچك و محدود بوده، زنگ ساعت ها در همه نقاط شهر شنيده مى شده است و مردم اوقات شب و روز خويش را به وسيله آن تشخيص مى داده، علاوه بر اين چون در آن ايّام هنوز ساعت همگانى نشده بود و تعداد انگشت شمارى ساعت به دست داشـتند، سـاعت هاى آسـتان قـدس رضـوى تنها ساعت هاى عمومى مشهد به شمار مى رفتند.
تاريخ نويسان درباره سابقه ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقيقى ندارند، اما براى آنها مسلم اين است، كه حرم مطهر رضوى در زمان صفويان داراى سـاعت بـوده است. هـم اكـنون نـيز دو عدد ساعت كه قدمت ساخت آنها به عهد صفوى مى رسد در موزه آستان قدس نگهدارى مى شوند.
گفته مى شود ساعتى كه اينك بر فراز ايوان غربى صحن انقلاب قرار دارد، اداى نذر بيمار صعب العلاجى است كه پس از سلامت و بهبودى در سال 1327 هجرى شمسى به آستان امام هشتم عليه السلام تقديم كرده است.
ايوان شرقى يا ايوان نقّاره خانه
اين سردر بسيار مجلّل، در ضلع شرقى صحن انقلاب واقع شده و همچون ايوان غربى در اصل از دو ايوان تشكيل يافته است. سردر داخلى آن مقابل صحن و سردر خارجى آن مقابل بست "شيخ حر عاملى» قرار دارد. بناى اين ايوان توسط شاه عباس صفوى و با ارتفاع 26 متر نهاده شده است. بر بلنداى آن ساختمان زيبا و استوار «نقّاره خانه» چشم اعجاب و تحسين زائران و سياحان را به خود جلب مى كند و از همين رو به «ايوان نقّاره خانه» نيز معروف شده است.
نواختن نقّاره، از زمان هاى دور در آستان قدس رضوى معمول بوده ، اما فلسفه و مبدأ آن، كه چرا و از چه زمانى آغاز گرديده و به صورت يك سنّت درآمده است، معلوم نيست. تنها از آثار مورخان و تاريخ نويسان چنين برمى آيد كه در قرن نهم و دهم هجرى نقّاره نواخته مى شده و حتى جايى هم در حرم، براى نقاره زنان اختصاص داشته كه به بلندبودن و رفعت آن نيز اشاره شده است.
شكى نيست كه نقّاره زدن از كاخ ها و قصرهاى سلاطين، به بارگاه ملكوتى حضرت رضا(ع) راه يافت. در عصر حاكمان و اميران گذشته، نقاره چيان، طبالان و شيپورزنان اقامت يا حركت موكب شاهان و نيز احضار يا ترخيص رعايا را با نواختن اعلام مى داشتند كه همين دليل حاكميت و قدرت دربار به شمار مى رفته است. شايد بدان جهت نقّاره زدن در بارگاه منوّر رضوى معمول شده كه حضرتش مقام ولايتعهدى داشته و نيز داراى جلالت و فخامتى لاهوتى و برتر از تمامى شاهان است و نواخته شدن نقّاره ها گواه شكوه حرم سلطانيش مى باشد.
امروزه نواختن نقاره، جهت آگاهى از نزديك شدن پايان وقت نماز است كه در طول سال به جز ايّام محرم و صفر و نيز ديگر ايّام سوگوارى همه روزه در دو نوبت، ده دقيقه قبل از طلوع و غروب آفتاب نواخته مى شود. علاوه بر آن در شبهاى عيد بعد از نماز مغرب و عشاء و روزهاى عيد، زمان تحويل سال نو و اعلام عيد فطر و سحرهاى ماه مبارك رمضان نيز نواخته مى شود.
ساختمان نقّاره خانه – كه يكى از زيباترين ابنيه آستان قدس است – داراى دو طبقه مى باشد كه طبقه زيرين آن جاى گذاشتن طبل ها، شيپورها و لوازم ديگر است و در طبقه بالايى نقّاره زنان مستقر مى شوند. غالباً نقّاره زنان هفت نفرند كه سه نفر ايشان بر طبل ها مى كوبند و چهار نفر ديگر در شيپورها مى دمند. گفته مى شود كه ايشان نام مبارك «رضا» و يا عبارت «مولى رضا» عليه السلام را در شيپورها مى دمند. هنگام نقّاره، زوّار (على الخصـوص كودكـان) در صحن مبارك اجتماع مى كنند و به اين منظر زيبا و فرح بخش مى نگرند.
مشخص ترين نماد و نشانه مضجع شريف رضوى عليه السلام گنبد زراندود آن است كه از دوردست هاى شهر قابل رؤيت بوده، سلام و درود بيكران مجاوران و زائران حضرتش را نثار مدفن پاك آن امام همام مى كند. بى اغراق مى توان گفت اولين تصوير و خاطره اى كه همگان با شنيدن نام «مشهد» در ذهنشان مى نشيند، تصوير طلافام همين گنبد است كه آرزوى زيارت آستان منوّرش را در يادها زنده مى كند.
نخستين گنبدى كه بر فراز مزار قدسى حضرت ساخته شد ، به امر سلطان «سنجر سلجوقى» (511 – 552 هـ ق ) و توسط وزير وى ، «شرف الدين قمى» و مساعدت گروهى ديگر از سرشناسان، در آغاز قرن ششم هجرى بنا شده و به نقل مورخان، از كاشى بوده است. درعهد صفويان و در روزگار شاه «طهماسب صفوى» خشت هاى نفيس كاشى روى گنبد به خشت هاى طلا مبدّل گشت. بعد از غارت خشت هاى طلاى گنبد در طى شورش ازبك ها، به دستور شاه «عباس صفوى» و در فاصله سالهاى 1009 – 1016 هجرى قمرى كه وى پياده از اصفهان به مشهد آمد، تجديد بنا و طلاكارى مجدد گنبد صورت گرفت.
هم اكنون، قبر مطهر امام رضا عليه السلام دو گنبد دارد: اول، همان گنبد نخستين كه قرن ها از ساخت آن مى گذرد – و از درون حرم ، سطح مقعر و مقرنس آن پيداست – و دوّم گنبد فعلى كه به دستور شاه عباس دوّم بر روى گنبد اول قرار گرفت و مطلّا شد. ارتفاع گنبد خورشيد مثال رضوى عليه السلام، از كف حرم تا اوج محدب آن بيش از 31 متر است.
در مجموعه قديمى آستان قدس رضوى عليه السلام دو مناره وجود دارد كه يكى از آنها نزديك گنبد مطهر و ديگرى مقابل آن و بالاى ايوان عباسى (صحن انقلاب) واقع شده است. اين دو مناره هر دو روكش طلا دارند و جلوه اى شكوهمند به بارگاه حضرت بخشيده اند.
مناره نزديك گنبد محتملاً هم زمان با بناى خود گنبد ساخته شده و از آثار قرن ششم هجرى است، چه در آن زمان معمول بوده كه در كنار گنبد، مناره اى هم ساخته شود. شاه «طهماست صفوى» در قرن دهم، مناره مذكور را مرمّت و طلاكارى كرد. بعد از او «نادرشاه افشار» هنگامى كه ايوان اميرعلى شير نوايى را تذهيب مى كرده، مناره گنبد را نيز تجديد طلا نموده است.
دومين مناره، روى ايوان عباسى است و از ديگر آثار عهد نادرى به شمار مى رود.
با اينكه فاصله دو مناره زياد است، ولى كسانى كه از طرف جنوب اماكن متبركه (خصوصاً خيابان امام رضا عليه السلام) به طرف حرم مى آيند، اين طور مى پندارند كه گنبد مطهر بين دو مناره قرار گرفته است. معلوم نيست كه بانى و معمار آن، منظور خاصى از بناى اين چنينى مناره داشته و يا طبيعت كار اين گونه درآمده است.
صحن انقلاب
قديمى ترين صحن آستان قدس رضوى، در شمال حرم مطهر قرار دارد و به نام صحن كهنه يا عتيق نيزمعروف است. مورّخان نيمه غربى آن را از بناهاي اميرعلى شير نوايى از وزراى تيمورى قرن نهم، و نيمه شرقى آن را ساخته شاه عباس صفوى مى دانند.
ضلع جنوبى صحن انقلاب اسلامى از طريق 6 كفشدارى به رواق هاى: دارالولايه، دارالشرف، دارالشكر، توحيد خانه، گنبد الله وردى خان، و دارالضيافه مربوط مى شود. اضلاع غربى، شمالى و شرقى صحن به بست هاى شيخ طبرسى و شيخ حر عاملى متصل است.
در ضلع جنوبى صحن انقلاب، پنجره بزرگى است معروف به پنجره فولاد كه در مقابل ضريح مطهر نصب شده و آستانه زيارت، عرض ارادت و كسب فيض زوّار بى شمارى است كه ملتجأنه امام رئوف خويش را مى خوانند و حاجت مى طلبند. در ضلع شمالى صحن، مدفن محدث، فقيه و عالم بزرگ تشيّع، شيخ حر عاملى در سردابى قرار دارد كه زيارتگاه جماعت كثيرى از زائران و شيعيان است. او كه از مفاخر بنام شيعه است، در سال 1024 هجرى قمرى در روستاي مشغره از منطقه جبل عامل لبنان متولد شد و در 21 رمضان 1104 هجرى قمرى در مشهد وفات و شرف حضور در بارگاه مقتدايش را يافت. سى جلد وسائل الشيعه اثر جاودان اين دانشمند سترگ است كه همواره در كتابخانه هاى شيعيان، مرجع حديثى آنان به شمار مى رود.
چهار ايوان بزرگ و تاريخى به قرينه يكديگر و درچهار جهت اصلى، و 48 غرفه تحتانى و فوقانى و در رديف آنها، 12 صفه درگاه مانند مرتفع، دور تا دور صحن مذكور را فرا گرفته است. ايوان هاى ياد شده، از مواريث و يادگارهاى بى بديل اعصار گذاشته اند كه همواره مورد توجّه زائران و سيّاحان قرار دارند. اين صحن داراى 6760 متر مربع مساحت و 5692 متر مربع زير بنا در طبقات است.
صحن آزادي
اين صحن در شرق حرم مطهر قرار دارد. ضلع غربى صحن از طريق سه كفشدارى (7-8-9)، مسير تشرف زوّار به روضه منوّره است. صحن آزادى، از شمال به بست شيخ حر عاملى، از جنوب به صحن امام خمينى و از مغرب به رواق هاى دارالضيافه ، دارالسعاده و دارالسرور محدود مى شود و در وسط آن، حوض بزرگى واقع است. راه هاى ورودى صحن، از طريق سه در بزرگ و دو راهرو در طرفين هر يك مى باشد. در چهار ضلع صحن آزادى، 56 حجره و غرفه فوقانى و تحتانى قرار دارد كه از حجره اى واقع در جنوب غربى صحن درى به رواق شيخ ىهايى ـ عليه الرحمه ـ و مقبره وى گشوده مى شود.
در اضلاع چهارگانه صحن، چهار ايوان بزرگ و مرتفع قرار دارد كه به قرينه يكديگر و در چهار جهت اصلى بنا شده اند. از مشخص ترين آنها يكى ايوان طلاى ضلع غربى و ديگرى ايوان ساعت ضلع جنوبى است. ايوان طلا، بيش از 20 متر ارتفاع دارد و مسير تشرّف بانوان زائر به درون حرم است و از آنجا كه در زمان ناصرالدين شاه قاجار مرمت و خشت هاى زرين آن نصب شده، ايوان ناصرى نيز ناميده مى شود.
سر در باشكوهى كه در جنوب صحن آزادى قرار دارد، متشكل از دو ايوان رفيع است كه صحن مذكور و صحن امام را به يكديگر مربوط مى سازد و بر فراز آن ساعت بزرگى وجود دارد. اين ساعت، تا پيش از سال 1336 هجرى شمسى بر روى ايوان صحن انقلاب قرار داشت كه پس از تعميراتى، به صحن آزادى منتقل و درمكان فعلى اش نصب گرديد. ساعت مزبور، اهدايى مظفرالدين شاه قاجار در سال 1278 است كه از چهار سو وقت را مى نماياند و در گذشته، زنگ آن چنان پر صدا و جالب بود كه طنين شبانگاهى اش شهر مقدس مشهد را فرا مى گرفت.
در يك نگاه كلّى، مى توان صحن آزادى را يادگارى برجاى مانده از قاجاريه دانست، چرا كه ساختن آن به دستور فتحعلى شاه آغاز شد، توسط محمد شاه تزيين يافت و در روزگار ناصرالدين شاه قاجار به پايان رسيد. صحن آزادى 4335 متر مربع مساحت و 5600 متر مربع زير بنا دارد.
صحن امام خميني(ره)
در مجاورت مسجد گوهرشاد، صحن زيبا و وسيعى قرار دارد كه به نام مبارك امام خمينى (ره) زينت يافته است. اين صحن، در جنوب شرقى حرم مطهر واقع و زمان ساخت آن، معاصر است. صحن مذكور از شمال به تالار تشريفات، رواق هاى شيخ بهائى (ره)، دارالعباده و دارالزهد و نيز صحن آزادى ارتباط دارد. اين صحن از مغرب به مسجد گوهرشاد، از مشرق به ساختمان موزه و از جنوب (از طريق دو راه ورودى) به صحن جامع رضوى و صحن قدس محدود مى شود. دو عدد گلدسته زيبا در جنوب، و آب نمايى به وسعت 400 متر مربع در وسط آن قرار دارد كه به صورت هشت ضلعى و با سه طبقه، داراى 48 عدد شير آب و پاشويه، جهت وضو گرفتن زائرين مى باشد.
در صحن امام خمينى (ره) مجالس سخنرانى، دعا، مناجات و مراسم مولودى خوانى، مصيبت خوانى و اقامه نماز جماعت برگزار مي گردد. به عنوان مثال در شب هاى جمعه هر هفته دعاى روحبخش كميل با شركت هزاران تن از زائران و مجاوران رضوى عليه السلام، در نهايت شكوه و جلال خوانده مى شود.
از اين صحن تا پيش از پيروزى انقلاب اسلامى، تنها به صورت تشريفاتى استفاده مى شد كه پس از انقلاب، با تغييراتى در اختيار زائرين قرار گرفت، صحن امام خمينى (ره) 7798 متر مربع مساحت و 4149 متر مربع زير بنا دارد.
صحن قدس
صحن قدس در جنوب مسجد گوهرشاد، بين بست شيخ بهايى و قسمتى از جنوب صحن امام خمينى(ره) قرار دارد، به طورى كه از شرق به صحن امام، از غرب به بست شيخ بهايى(ره) و از شمال به صحن جامع رضوى محدود مى شود. اين صحن، به منظور ايجاد فضاى باز مناسب جهت زائرين آستان قدس رضوى عليه السلام ، بعد از پيروزى انقلاب اسلامى و در دو طبقه ساخته شده است.طبقه زيرين آن ،شامل انبار،موتورخانه و سرويس هاى بهداشتى و طبقه هم كف شامل 6 ورودى و 28 حجره مى باشد كه 14 حجره در طرف مسجد و صحن و 14 حجره ديگر در طرف مقابل قرار گرفته و بر بالاى آنها،اسامى مبارك هر يك از چهارده معصوم عليهم السلام نوشته شده است.اين صحن،چهار ايوان و سر در دارد كه به رسم معمارى ايران،ايوان قبله آن از ساير ايوان ها بزرگتر ساخته شده است و 16 متر ارتفاع دارد. اين ايوان كه در ضلع جنوبى صحن واقع شده، مشابه ايوان مقصوره مى باشد و به ايوان قبله معروف است.
در وسط صحن مذكور، بناى سقاخانه اى با نماى بيت المقدس قرار دارد كه به احترام امام هشتم عليه السلام، ابعاد آن دقيقاً يك هشتم ابعاد اصلى قدس مى باشد و سعى شده است تا در عمارت آن نيز تشابهات بسيارى با ساختمان قدس شريف رعايت شود، تا باشد كه نام و ياد قبله نخستين و اشغال شده مسلمين را در اذهان زنده كند. گنبد اين سقاخانه، مطلّا و در داخل آن منبع آبى با گنجايش شصت هزار ليتر آب جاسازى شده است.
صحن قدس با 2510 متر مربع مساحت، و 12700 متر مربع زير بنا در طبقات، كوچك ترين صحن حرم مطهر و در جنوب غربى آن واقع شده است.
صحن جمهورى اسلامي
يكى از بزرگترين صحن هاى حرم مطهر رضوى عليه السلام، صحن جمهورى اسلامى است كه مشابه صحن انقلاب ساخته شده است. اين صحن، كه در غرب روضه منوره قرار دارد، پس از پيروزى انقلاب اسلامى و به منظور گسترش فضاى زيارتى زوّار احداث شده است. صحن جمهورى، از شمال به بست شيخ طوسى (بست بالا)، از شرق به رواق هاى دارالهدايه و دارالرحمه و نهايتا به بست شيخ بهايى (ره) و از جنوب و غرب به بالاى زيرگذر محدود است. علاوه بر آن ضلع شرقى و شمالى صحن نيز، از طريق كفشداري هاى 15 و 16 به رواق بزرگ دار الولايه راه دارد.
در چهار ضلع صحن، چهار ايوان و سر در بزرگ به قرينه يكديگر ساخته شده كه ايوان قبله آن از ساير ايوان ها وسيع تر در نظر گرفته شده است. اين صحن داراى 30 حجره، 46 غرفه و دو گلدسته بر فراز سردرهاى شمالى و جنوبى خود است كه بيش از 30 متر از كف صحن ارتفاع داشته و تزيين و طلاكارى شده اند.
جنب ايوان شرقى (ايوان طلاى صحن) و مقابل ضريح پاك امام عليه السلام، پنجره اى از برنز نصب شده كه آستان ادب و ارادت زائران بى شمارى است كه به هردليل، نمى توانند به درون مشرّف شوند. اين پنجره، صحن جمهورى را از راه رواق دارالولايه به مضجع شريف مرتبط مى كند. مقابل همين ايوان طلا، سقاخانه بسيار زيبايى به صورت هشت ضلعى با سقف گنبدى بنا شده است كه مانند سقاخانه صحن قدس،سيستم آب آشاميدنى و آب دهى آن مجهز به چشم الكترونيك مى باشد.
علاوه بر آب نماى مستطيل شكلى كه در وسط صحن و جهت وضوى زائران قرار دارد، ساعت آفتابى با شاخصى نيز در آنجا هست كه در تمام فصول سال، بيانگر ظهر شرعى است.
صحن جمهورى اسلامى در ايّام سوگوارى و تعزيه، محل تجمع هيئت هاى بى شمار عزادارى است. ين صحن بيش از 7 هزار متر مربع مساحت دارد.
صحن جامع رضوي
بزرگترين صحن حرم مطهر رضوى صحن جامع رضوى مى باشد كه با بيش از يكصد هزار نفر گنجايش و در ابعاد 135 ´ 335x متر، با مساحتى بالغ بر 45 هزار متر مربع و 40 هزار متر مربع شبستان هاى اطراف، در طى فاز سوم طرح جامع عمران و توسعه حريم حرم رضوى ساخته شده است و هم اكنون مورد استفاده زائرين گرامى حضرتش قرار گرفته است. در قسمت هاى شرقى و غربى صحن جامع، دو صحن ديگر به نام هاى غدير و كوثر نيز با مساحت بيش از 14 هزار متر مربع ساخته مى شود و 12 تا 14 گلدسته در مجموعه اماكن متبركه بنا خواهد شد. اين صحن داراى هشت ورودى (2 ورودى از طرف خيابان امام رضا(ع)، 2 ورودى از خيابان خسروى، يك ورودى از صحن كوثر، يك ورودى از صحن غدير و دو ورودى از صحن امام خميني(ره) و بست شيخ بهايى)همزمان پذيراى خيل عظيم زائران گرامى خواهد بود.
بست ها بعد از سردرهاى ورودى واقع شده اند كه زائر با عبور از محل هاى بازرسى و ورودى در حقيقت به مكان امن و اولين نقطه اماكن متبركه رضوى وارد گرديده است و بايد با رعايت آداب خاص زيارت به طرف صحن ها، رواق ها و نهايتاً مضجع شريف حضرت رضا عليه السلام قدم بگذارد. در اطراف بارگاه نورانى امام رضا عليه السلام چهار بست قرار دارد كه به نام چهار تن از علماى برجسته شيعه نامگذارى شده اند:
بست شيخ طوسى(عليا)
اين بست، در شمال غربى حرم مطهر و بين ساختمان كتابخانه مركزى و صحن جمهورى اسلامى قرار دارد. زائران از ضلع شرقى و جنوبى اين بست، به صحن هاى انقلاب و جمهورى اسلامى داخل مى شوند و از مغرب آن از طريق سردر و دوربرگردان شيخ طوسى به خيابان شيرازى (بالا خيابان) و ميدان شهدا مى رسند. ورودى كتابخانه مركزى آستان قدس نيز از طريق همين بست است.
بست شيخ طبرسى
بست شيخ طبرسى در شمال شرقى حرم مطهر، حد فاصل ساختمان كتابخانه مركزى و دانشگاه علوم اسلامى رضوى واقع شده است.
اين بست از جنوب به صحن انقلاب و از شمال از طريق سردر و دوربرگردان شيخ طبرسى به خيابان طبرسى راه دارد.
بست شيخ حر عاملى(بست سفلى)
در شمال شرقى حرم مطهر و جنوب دانشگاه علوم اسلامى رضوى بست شيخ حر عاملى قرار دارد كه از سمت غربى وجنوبى، مدخل ورودى صحن هاى انقلاب و آزادى است.
ضلع شرقى اين بست از طريق سردر و دوربرگردان شيخ حر عاملى به خيابان نواب صفوى (پايين خيابان) راه مى يابد.
در ضلع شمالى آن، مهمان سراى حضرت و ورودى دانشگاه علوم اسلامى رضوى قرار دارد.
بست شيخ بهائى
بست شيخ بهائى در جنوب غربى حرم مطهر و جنوب رواق دارالولايه در حد فاصل كتابخانه و مسجد گوهرشاد واقع شده است. بست مذكور، ورود زائرين را به صحن جامع رضوى، صحن قدس، مسجد گوهرشاد، صحن جمهورى اسلامى و رواق دارالولايه ميسر مى سازد.
در شمال بست شيخ بهائى كفشداريهاى شماره 13 و 14 و راهروى منتهى به دارالولايه قرار دارد كه در طرفين آن مدرسه دو در و پريزاد واقع شده و از جنوب به صحن جامع رضوى محدود است.
در وسط صحن انقلاب سقاخانه اي قرار دارد كه يك گنبد طلايي روي آن ساخته شده و به سقاخانه «اسماعيل طلايي» معروف است. اين سقاخانه داراي ساختماني هشت ضلعي است و زائران آب آن را به عنوان آبي متبرك مي آشامند. در بين مورخين مشهور آن است كه اين بنا به دستور نادر شاه افشار و توسط شخصي به نام اسماعيل طلايي ساخته شده است و مي گويند سنگ مرمر يك پارچه آن را هم نادرشاه از هرات آورده است.
مسجد پر اجلال گوهرشاد، از باشكوه ترين و زيبا ترين مساجد ايران اسلامي است، كه از سال 797 هجري قمري همچنان در كنار مضجع شريف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار و قد برافراشته ايستاده است.
معماران و هنرمندان چيره دست و خلاق عصر بانوي آبادگر يعني گوهرشاد، تمام نبوغ و توان فني و هنري خويش را در ساخت اين عبادتگاه باشكوه به كار گرفته، و از خود اثري كه هر بيننده را مفتون و مجذوب جلوه هاي بديع خويش مي سازد، به يادگار گذاشته اند. ذكر اين نكته بجاست، كه مساجد ايران اسلامي به داشتن ايوان هاي بلند، با طاق هاي خوش تركيب و خوش نقش و كاشيكاري هاي بسيار نفيس معروفند و اين وجه امتياز مساجد ايران با ديگر مساجد در جاي جاي جغرافياي جهان اسلام است.
مسجد جامع گوهرشاد نمونه كامل و برجسته هنر ايراني است، تمام خصوصيات و ويژگي هاي معماري سنتي در آن بكار رفته، و به خصوص ايوان بزرگ مسجد يعني ايوان مقصوره به گونه اي بنا و زينت يافته كه اضافه بر ايجاد احساس آرامش و نشاط، نماز گزار و نيايشگر را در جهاني مرموز و ماورآيي به پرواز درآورده، در جذبه هاي عرفاني غرق مي سازد.
مسجد گوهرشاد مربع شكل و ابعاد آن (65/51 × 30/56) و بالغ بر 9410 متر مربع مساحت دارد. مسجد داراي چهار ايوان و هشت شبستان كوچك و بزرگ مي باشد، دو شبستان بزرگ در دو طرف ايوان مقصوره و هر يك داراي چهل ستون كه بر آنها طاق هاي ضربي به سبك تيموريان زده شده، در دو طرف ايوان شرقي دو شبستان، و در دو سمت ايوان شمالي دو شبستان كوچك ديگر واقع است.
ايوان مقصوره كه بزرگترين ايوان هاي مسجد است، داراي 37 متر طول و دهانه آن حدود 13 متر مي باشد، ديوارها و سقف آن بر اساس ابتكار و ذوقي خاص تزيين يافته. هنرمندان به عمد تمام سقف و ديوارهاي ايوان را با كاشي هاي معرق و مقرنس آذين نداده اند، چرا كه وسعت بسيار زياد سقف و ديوارها هرگونه زيبايي هنري را در خود محو مي ساخت و از جلوه و درخشش مي انداخت. از اينرو سطح بخشي از ديوارهاي داخلي ايوان و سقف را سفيد باقي گذاشته، جابجا با ترنح ها و نقش هاي جالب و اعمال ذوق در تركيب رنگ ها، آن را چنان زينت بخشيده اند، كه در هيچ يك از مساجد ايران و حتي جهان اسلام نمي توان براي آن نظيري پيدا نمود.
محراب حجاري شده اين مسجد كه در داخل ايوان قرار دارد از سنگ مرمر بوده، در ميان مقرنس كاريهايي كه به نقش هايي بسيار دل انگيز و خوش نما آراسته شده جلوه خيره كننده ايوان را دوچندان ساخته است.
بر بالاي ايوان مقصوره گنبد عالي و مرتفع بر روي ساقه استوانه اي شكل كه ارتفاع زيادي ندارد بنا شده، قسمت اصلي گنبد با قوسي نرم و جالب آغاز و به صورت نيم كره كه قطر كشيده اي دارد درآمده، و نتيجتاً شكلي بديع و زيبا پيدا مي كند. ساقه گنبد از كاشي هايي كه داراي اشكال هندسي منظمي است پوشش يافته، و بالاي ساقه كاشيكاري، طوق مانندي است، كه بناي اصلي گنبد، از آنجا آغاز مي شود. زمينه اصلي گنبد از كاشي سبز رنگ، كه در پايين آن نقوشي رنگارنگ ديده مي شود، تزئين يافته بود.
گلدسته هاي مسجد
در دو طرف ايوان دو گلدسته بسيار زيبا كه پايه آن ازكنار نماي بيروني ايوان آغاز شده، به ارتفاع 43 متر قرار دارد. قرار گرفتن اين نوع پايه و ساقه مناره در دو طرف ايوان، تقريباً كم سابقه است. در بيشتر مساجد معمولاً پايه و ساقه مناره روي پشت بام مجاور ايوان، و يا پايه مناره بر دو گوشه ايوان قرار مي گيرد، ولي در مسجد گوهرشاد اين كيفيت بناي مناره، بر عظمت ايوان افزوده، و بيننده را از نگرش به عمق ايوان بازداشته، متوجه مناره ها مي كند، كه گويي همچون دستان نيايش گر، به آستان بي نياز پروردگار بلند بوده، به راز و نياز مشغول است.
سطح تمام دو گلدسته مسجد با آجر چيني، كاشيكاري هاي متنوع وخطوط بنايي تزئين يافته است. بر پيشاني و در دو طرف ايوان مقصوره و در كنار دو گلدسته كتيبه اي است بسيار نفيس، اهميت اين كتيبه از آن است كه بخشي از آن به خط بايسنقر پسر شاهرخ ميرزا پسر امير تيمور است.
مقابل ايوان مقصوره در قسمت شمال و متصل به حرم مطهر، ايوان ديگري است. اين ايوان با كاشي كاري زينت يافته بعضي از كتيبه هاي موجود در ايوان، حكايت از آن دارد، كه در زمان شاه عباس و شاه سلطان حسين صفوي، ايوان مورد مرمت قرار گرفته، همچنين در سمت مشرق و مغرب مسجد گوهرشاد، دو ايوان بزرگ و باشكوه، در مقابل يكديگر بنا شده است. سطح داخلي و خارجي ديوارها و سقف اين دو ايوان مزين به كاشيكاري مي باشد.
در وسط صحن مسجد حوضي به صورت هشت ضلعي با سنگي كاسه اي شكل در وسط كه اطراف آن 4 سقاخانه سنگي محرابي شكل مي باشد قرار دارد.
يكي از كهن ترين و زيباترين اماكن روضه منوره و نزديكترين آنها به ضريح مطهر، مسجد بالاسر است، اين مسجد كوچك مستطيل شكل در ضلع غربي بقعه رضوي، و بالاسر مبارك واقع شده و به مسجد بالاسر معروف است، بناي اين مسجد از جمله آثار زمان سلطان محمود غزنوي است.
مسجد بالاسر داراي سه صفه شرقي و غربي و شمالي است، صفه شرقي آن به حرم متصل و محل تردد زائران است، صفه شمالي آن راهرو مسجد به رواق دارالشكر است، صفه غربي آن كه پيش از اين با پنجره اي از رواق دارالسياده جدا مي شد، اخيراً در جريان عمليات توسعه حرم مطهر برداشته شده، و مسجد بالاسر به رواق دارالسياده اتصال يافته است. مسجد بالا سر 8 متر طول، و 5 متر عرض و 10 مترارتفاع دارد.
كفشداري محل اتصال صحن ها به رواق هاي متبركه و راه هاي تشرف به حرم مطهر مي باشد. تعداد 16 كفشداري با 29 ورودي و وسعت 738 متر مربع، در حوزه اماكن متبركه وجود دارد. نوع پذيرش كفشداري ها مختلف بوده، تعدادي از آنها خانوادگي و پاره اي به آقايان و تعدادي ويژه بانوان است.
*
كفشداري هاي 1و 2 با چهار ورودي، صحن انقلاب ، رواق دارالولايه
*
كفشداري 3 با دو ورودي، صحن انقلاب، رواق دارالشرف
*
كفشداري 4 بايك ورودي، صحن انقلاب، توحيد خانه•
*
كفشداري 5 با يك ورودي، صحن انقلاب، رواق اله ورديخان•
*
كفشداري 6و 7 هر كدام بايك ورودي، صحن هاي انقلاب و آزادي به رواق دارالضيافه
*
كفشداري 8 با يك ورودي، صحن آزادي، رواق دارالسرور
*
كفشداري 9 بادو ورودي، صحن آزادي، رواق دارالذكر
*
كفشداري 10 صحن امام خميني، رواق دارالعباد
*
كفشداري 11و 12 هر كدام بايك ورودي، مسجد گوهر شاد، رواق هاي دار الحفاظ و دارالسياده
*
كفشداري 13و 14 هركدام بايك ورودي، بست شيخ بهائي، رواق دارالولايه
*
كفشداري 15و 16 صحن جمهوري، رواق دارالولايه
گفتني است، نگهداري كفش رايگان بوده، تعداد 1163 نفر در 16 كشيك 12 ساعته به صورت افتخاري، مباهي خدمت هستند. كفشداران افتخاري از طبقات مختلف مردم بوده، آستان داري و كفش نگهداري زائران حريم امام را مايه فخر و مباهات مي دانند.
