پاسارگاد یادگار هنر و تمدن ایرانی

پاسارگاد كه اولین پایتخت سلسله هخامنشیان است در قرن ششم پیش از میلاد‏ و به دست كوروش كبیر در فارس، خاستگاه پارسیان، ساخته شد. پاسارگاد در سال ۲۰۰۴ در فهرست آثار جهانی یونسكو ثبت شد. این مجموعه تاریخی عظیم در ۱۳۸ كیلومتری شهر شیراز در استان فارس با یك فاصله ۳ كیلومتری از جاده آسفالته شیراز _ آباده قرار دارد.

● تاریخچه پاسارگاد

پاسارگاد پایتخت اولین امپراتوری بزرگ آسیای غربی است كه قلمرو حكومتش از سواحل شرقی مدیترانه و مصر تا هند كشیده شده و اولین امپراتوری است كه به تفاوت‌های فرهنگی اقوام مختلف ساكن در قلمرو حكومتی‌اش‏، احترام می‌گذاشته است. پاسارگاد به عنوان گواهی بر معماری هخامنشی، اختلاط فرهنگ‌های گوناگون را نشان می‌دهد. قصرها، باغ‌ها و آرامگاه كوروش نمونه‌ای استثنائی از اولین دوره شكوفائی هنر و معماری هخامنشی و گواهی استثنائی از تمدن ایرانی است.

پاسارگاد بعد از مرگ كوروش هخامنشی علاوه بر اینكه محل تاج‌گذاری شاهان بوده مركز علوم و محل اجتماع و پرورش دستوران، روحانیون و مغ‌ها بوده است كه در آنجا تربیت شده و به سایر ساتراپ نشینها اعزام می‌شده اند.

[b]● دلایل ثبت:

▪ معیار (۱): پاسارگاد نخستین نمونه استثنائی معماری سلطنتی هخامنشی است.

▪ معیار (۲): پایتخت سلسله هخامنشی به دست كوروش كبیر و با كمك سایر اقوام قلمرو امپراتوری او، ساخته شد. پاسارگاد مرحله مهمی از تحولات هنر و معماری ایران باستان را نشان می‌دهد.

▪ معیار (۳): محوطه باستانی پاسارگاد، قصرها و باغ‌هایش و آرامگاه موسس سلسله، كوروش كبیر، گواهی استثنائی از تمدن هخامنشی در ایران است.

▪ معیار (۴): مجموعه سلطنتی «چهار باغ» كه در پاسارگاد ساخته شده بود، تبدیل به الگویی برای معماری و طراحی در آسیای غربی شد.

● بناهای مهم پاسارگاد

[/b]

▪ آرامگاه كوروش كبیر:

این بنا ساخته شده از قطعات سنگ‌های بزرگ سفید آهكی است كه روی هم قرار داده شده اند و صفه آرامگاه را كه متشكل از شش ردیف پلكان مرتفع است و همچون هرم خودنمایی می‌كند، ایجاد می‌كنند.

▪ كاخ دروازه:

این كاخ دروازه پاسارگاد به شمار می‌رفته و در منتهی الیه مجموعه كاخ‌ها واقع شده است. طرح آن به صورت تالاری بوده مستطیل شكل كه دارای دو ردیف چهارتایی ستون بلند و چهار درگاه بوده است. درگاه‌های شمال شرقی و شمال غربی اصلی بوده‌اند و دو درگاه دیگر فرعی.

▪ نقش انسان بالدار:

نقش برجسته نشان دهنده مردی است با ریش انبوه و چهار بال كه رو به سمت چپ یعنی به سوی مركز بنا دارد. این مرد تاجی دارد كه به یك كلاه شیاردار كاملاً چسبیده به سر، وصل است. تاج روی شاخ‌های بلند و تابدار یك قوچ حبشی، بین دو مار كبری پشت به هم كه هریك گوی كوچكی را به نماد خورشید بر سر دارند، قرار گرفته است. تا سال ۱۸۷۴ میلادی كتیبه‌ای در بخش فوقانی خود داشته است كه بر آن نوشته شده بوده: «من كوروش شاه هخامنشی».

▪ كاخ بارعام:

این بنا بر هشت ستون استوار بوده و سرستون‌ها به سر حیوانات شباهت داشته‌اند. آثاری از سر ستون‌های شیر، شیردال (شیر شاخ دار)، گاو و اسب یافته‌اند. سرستون‌های اسبی شكل خاص این بنا است.

▪ نقوش درگاه كاخ بارعام:

در درگاه‌هایی كه كاخ بارعام را به ایوان وصل كرده‌اند، نقوش برجسته سنگی دیده می‌شوند. در نقش اول مردی برهنه پای با جبه‌ای كه با زینتی چون فلس‌های ماهی آراسته شده و دامنی كوتاه در جلو و در پشت سر او مردی كه پا و سم گاو دارد و دمی بسیار آراسته و مزین به گل و در دست چوبی گرفته كه سر آن در عقب به درفشی منتهی می‌شود. جهت پای این دو نشان می‌دهد که رو به سوی ایوان تالار می‌رفته‌اند.

نقش دوم پاهای برهنه یك انسان را نشان می‌دهد كه جلوی یك هیولا راه می‌رفته. این جانور پاهایی چون چنگال عقاب دارد و ردایی بسیار آراسته پوشیده است. در نقش سوم بقایای نقش سه مرد برهنه پای بلند جبه دیده می‌شود كه سه جانور سم‌دار را به دنبال می‌كشند. در اینجا نیز سه كتیبه كه بر آنها نوشته شده: «من كوروش شاه هخامنشی» دیده می‌شود. كتیبه‌های عیلامی و بابلی مربوط به دوران كوروش است و كتیبه فارسی باستان را داریوش هخامنشی به این مجموعه افزوده است.

▪ كاخ نشیمن:

این كاخ محل سكونت كوروش بوده و بر درگاه‌های آن نقوش برجسته‌ای از «گذر شاه» نقش كرده‌اند. روی چین‌های لباس شاه كتیبه‌ای به خط میخی و به سه زبان عیلامی، بابلی و فارسی باستان كنده شده كه شخص تاجدار را به عنوان «كوروش، شاه بزرگ، یك هخامنشی» معرفی می‌كند. در این كاخ هم كتیبه‌ای یافت شده كه به سه زبان در چهار سطر بر آن نوشته شده: «من، كوروش، شاه هخامنشی».

▪ آرامگاه كمبوجیه:

برج سنگی بلندی با ارتفاعی نزدیك به ۱۴ متر است كه ساختار آن آسیب فراوانی دیده است. در مورد كاربرد این بنا سه نظریه وجود دارد. یكی این كه این بنا آتشكده بوده، دوم این كه آرامگاه بوده و سوم این كه محل نگهداری اشیای بسیار مهم سلطنتی، مانند ردای كوروش و تاج و درفش او بوده است. اما نظریه دوم كه این بنا را آرامگاه كمبوجیه یا كامبیز یكی از شاهان هخامنشی می‌داند مستندتر است.

▪ تل تخت:

بر روی تپه‌ای مشرف به مجموعه پاسارگاد قرار دارد و محلی است كه توسط کوروش برای احداث مجموعه ای همچون تخت جمشید در نظر گرفته شده بود ولی پس از مرگ کوروش مکان احداث مجموعه پارسه به محل کنونی تخت جمشید انتقال یافت و به حکم داریوش تل تخت به عنوان دژ نگهبانی مورد استفاده قرار گرفت. در تل تخت كتیبه‌ای نیز از دوره زمام داری خشایارشاه بر جای مانده است.

▪ بوستان پاسارگاد:

آرامگاه و كاخ‌های كوروش در میان باغ بزرگ و انبوه از درختان گوناگون و دشتی چمن زار و خرم واقع بوده كه توسط آب گزرهای سیراب می‌شده است. این محوطه زیبای سر سبز بوستان پاسارگاد بوده كه امروز آبراهه‌ها و پل‌هایی از این مجموعه باقی مانده است.

▪ كوشك‌ها:

ایوان‌هایی كه هم به كاخ‌ها راه داشته و هم در میانه بوستان پاسارگاد قرار داشته است و امروز از آنها تنها بستر اولیه و كف دوم بر جای مانده است.

محوطه مقدس: در فاصله یك كیلومتری كاخ نشیمن قرار دارد كه برای نیایش و مراسم قربانی به كار می‌رفته است.

▪ تنگ بلاغی:

این محوطه شامل راه شاهی می‌شود كه در میان صخره‌ها ۳۰ متر بالاتر از سطح رودخانه كنده شده و ۲۵ متر طول دارد و عرض آن تنها یك متر و ۷۵ سانت، یعنی به اندازه عبور یك حیوان با بار است.

▪ آثار بعد از هخامنشیان:

یافته هایی از پاسارگاد به دست آمده كه نشان می‌دهد پس از هخامنشیان نیز پاسارگاد موقعیت ویژه‌ای داشته است از آن جمله نیایشگاه سلوكیان در نزدیكی محوطه مقدس، خرفت خانه كه چند گور باستانی اشكانی را شامل می‌شود و یا چهار آتشدان بریده شده و در صخره و پنج كتیبه پهلوی مربوط به دوره ساسانیان.