۱۳۸۹-۱۲-۱۷، ۰۳:۳۷ عصر
در طبقه بندی نشانه های ایرانی نخستین عامل به معماری ایرانی بر می گردد. این معماری اگر چه به صورت تزئینی به کار رود برگرفته از عناصر قدیمی در خانه های ایرانی است: در چوبی با کلون، پنجره های طاق ضربی، شیشه های رنگین، زمین آجرفرش مانند آن. در عناصر مربوط به آرایش داخلی بنا نیز عناصر قدیمی بویژه استفاده از آینه، نقاشی مینیاتور، تخت و قالیچه، سازهای موسیقی، اشیای عتیقه دوره قاجاری تا رضاشاه و ظروف چینی کلاسیک یا سفالی و نیز سینی های برنجی دیده می شود.
نمای داخلی رستوران پاتوق در تورنتو
نمای بیرونی رستوران پاتوق در تورنتو
در کافه رستوران بیبلوس در مونترال به دلیل خصلت قهوه خانه بودن مکان، معماری داخلی و دکوراسیون با استفاده کامل از عناصر قهوه خانه های سنتی طراحی شده است. سماور قدیمی و استکان های کمر باریک و سینی های برنجی مخصوص چای و شیوه چای دادن (استکان کمر باریک قند پهلو روی سینی کوچک برنجی یا ظرف های دیزی) همگی از سنت قهوه خانه ای الگو برداری شده است. حتی چند تابلو قهوه خانه ای هم دیده می شود. در بخشی از رستوران هم می توان روی تخت هایی نشست که با فرش پوشیده شده است و به پشتی های ایرانی تکیه داد.
در عین حال، گچکاری و کاشیکاری به سبک بناهای باستانی و یا عناصر آرایشی خانقاهی مثل تبرزین نیز به فضا اضافه شده است. در اینجا هم درهای چوبی معماری سنتی به کار گرفته شده است. عناصر آرایشی دیگر مثل تابلوهای نقاشی با فضاها و تم های ایرانی جابجا دیده می شوند.
نمای داخلی از بیبلوس در مونترال
نمای داخلی از بیبلوس در مونترال
بیبلوس از یک عنصر ایرانی دیگر هم در کارش استفاده می کند و آن شیوه آرایه بندی نسخه های خطی است. طرز آرایه های نسخه نگاری را این رستوران در فهرست غذاها (منو)ی خود به کار بسته است و حتی متن فهرست غذا را هم با دست و خط خوش نوشته است.
کافه رستوران بیبلوس آمیزه ای از دو فرهنگ
موسیقی، هنرهای دستی وصنایع سنتی
بخش مهمی از عناصر آرایش داخلی البته هنرهای دستی هستند، به موسیقی مربوط اند یا محصولات سنتی ایران اند. اما در اینجا با تاکید خاص بر این گروه از نشانه های ایرانی به آنها جداگانه اشاره می کنیم.
هنرهای دستی یا آنچه به صنایع دستی مشهور است یکی از توریستی ترین جنبه های نشانه شناسی فرهنگی است که معمولا بخش بزرگی از محصولات خود را اصولا برای بازار خارج از کشور تولید می کند و از ارزش افزوده آن بهره می برد. هنرهای دستی ایرانی گرچه معمولا با خاتمکاری در انواع صور آن شناخته می شود اما طیف گسترده ای از صنایع شیشه و هنر چوب و سفالگری را در بر می گیرد. تولیدات نساجی و بافندگی و قالی را نیز باید در همین شمار قرار داد.
نمای داخلی از ویترین کتابفروشی پگاه - تورنتو
هنرهای دستی با همه وسعتی که دارند و با وجود بازار بالقوه خوب بین ایرانیان و غیرایرانیان برای آن، به صورت مستقل کمتر عرضه می شوند ومعمولا در فروشگاههای ایرانی و کتابفروشی ها و نوار فروشی ها دستچینی از آنها به فروش گذاشته می شود.
نمونه ای از نحوه عرضه صنایع دستی در فروشگاه اخوان در شهر مونترال
بخش دیگری از آنچه در کنار صنایع دستی عرضه می شود محصولات صنایع سنتی ایران است که گرچه معمولا از شمار هنرهای دستی دانسته نمی شوند اما بیشتر کار دست اند یا در کارگاه کوچک ریخته گری تولید می شوند. این وسایل از سیخ و منقل گرفته تا انواع وسایل سنتی آشپزخانه ایرانی را در بر می گیرد.
اما بخش ویژه ای از سطح عالی صنایع دستی در کار استادان ظریفکاری دیده می شود که سازهای موسیقی می سازند. سازهای موسیقی بخش مهمی از هنر بومی ایران را نمایندگی می کند و بهترین آنها معمولا به نام استاد یا کارگاه سازنده آن شناخته می شود که هنری غیرقابل تقلید را عرضه می کنند. به این معنا که برای ساخت یک ساز به شیوه ایرانی حتما باید ایرانی بود و هنر ساخت را از استاد فراگرفت. این موضوع در ساخت سازهای شرقی اصولا یک سنت مشترک است. تولید آنها غیرماشینی است و هنر ساخت آنها را باید از طریق کار استاد شاگردی آموخت. بنابرین سازها در انتقال هویت یا در نشانه بودن موقعیت ممتازی دارند.
بخش عمومی تر نشانه های موسیقایی ترانه های ایرانی است و نوار و سی دی های آن. شنیدن ترانه های ایرانی و عرضه نوارها و صفحه های موسیقی ایرانی بخش جدایی ناپذیر هر فروشگاه ایرانی است. دیدن خوانندگان بر صفحه تلویزیون فروشگاه یا نماهنگ (ویدیوکلیپ) ها بر صفحه بزرگ نمایش در بعضی از رستورانهای ایرانی نیز بخش دیگری از فضاسازی ایرانی است.
پخش ویدیوی مرضیه در فروشگاه شایان - تورنتو
میز و سفره ایرانی
شاید شگفت آور باشد که غذا بخش مهمی از هویت ملی را شکل می دهد. اما اگر به تجربه خود نگاه کنیم می بینیم که بسیاری از ملتها با رستوران ها و غذاهای خاص خود شناخته می شوند. ایتالیایی ها، مکزیکی ها، ژاپنی ها، چینی ها، هندی ها، عرب ها، ترک ها و یونانی ها در بسیاری از کشورها خود را با غذای خویش معرفی کرده اند. فضاسازی فرهنگی آنها از موسیقی و رنگ و پارچه و آرایش داخلی و آویزه ها و هنرهای دستی و سنتی شان نیز همراه با شیوه آدابدانی و مهمان نوازی شان در همین رستورانها جلوه دارد. شما برای غذا خوردن وارد یک رستوران ژاپنی می شوید اما همزمان بسیاری از جنبه های فرهنگی آنان را نیز می شناسید.
ایرانیان تا کنون غذاهای خود را به ملل دیگر کمتر معرفی کرده اند. اما دنیای رنگارنگ غذای ایرانی بتدریج خود را می شناساند و برای خود طرفدارانی غیرایرانی هم پیدا می کند. شاید جمعیت مهاجر ایرانی هنوز برای شناساندن غذاهای ملی خود بسیار جوان باشد. بسیاری از مهاجران دیگر چندین دهه است که در جوامع غربی حضور دارند و بتدریج خود را شناسانده اند. اما جامعه مهاجر ایرانی در کانادا به دلیل کمیت قابل توجه و علاقه بسیار به فرهنگ ملی و فضای مناسب فرهنگی و سیاسی در کانادا که به روی آشنایی با فرهنگ مهاجران باز است، امکان یافته است تا در معرفی غذاهای ایرانی بالنسبه موفق عمل کند.
گرچه چلوکباب مشهورترین غذای ایرانی در کشورهای غربی است اما مهاجران ایرانی در کانادا طیف وسیع تر غذاهای ایرانی را عرضه می کنند. از میان محبوب ترین آنها باید به قورمه سبزی، قیمه، باقلا پلو، ته چین، کشک بادمجان، میرزا قاسمی، آش رشته اشاره کرد. برخی از رستورانها هم اصولا عرضه چلوکباب را کنار گذاشته اند گرچه بعضی دیگر نیز صرفا به ارائه سرویس نان داغ کباب داغ مشغول اند.
غذای بخر و ببر ایرانی - تورنتو
مرسوم شدن فروش غذای ایرانی به شیوه "بخر و ببر" (take away) از نشانه های آمیختگی سلیقه ایرانی با نیازهای جامعه جدید است که در آن غذای سرپایی یا بخر و ببر فراوان است. چنانکه در یک مورد هم یک ایرانی باذوق نام کباب را "برگر دراز" (long burger) گذاشته است تا رابطه نزدیک تری با مشتریان خارجی خود پیدا کند.
انواع شوری و ترشیجات و سالادها نیز از دیگر نشانه های سفره ایرانی است که در بازار ایرانی مهاجر عرضه می شود:
میز شوری و ترشی فروشگاه اخوان - مونترال
اگر بخواهیم سخن در باره سفره ایرانی را کوتاه کنیم باید به جای شیرینی و تنقلات ایرانی روی میز ایرانیان مهاجر نیز اشاره ای بیاوریم. شیرینی و تنقلات، هم به دلیل پیوند آن با مراسم خانواده ایرانی مانند جشن های عقد و ازدواج یا مراسم ملی آنها مانند نوروز، و هم به دلیل پیوند آن با سنت مهمان نوازی ایرانی، جایی همیشگی در میز مهمانی و جشن ایرانیان دارد. شیرینی های ایرانی معمولا از شهرهای تبریز وقم و یزد و اصفهان می آید گرچه به این شهرها محدود نیست. اما بسیاری از مواد خشکبار ایرانی از شهرهای مختلف که به داشتن میوه اصلی آنها شهره اند تامین می شود.
در فروشگاه خشکبار تواضع - تورنتو
خط و زبان
خط آشکارترین و متمایزترین نشانه ایرانی در زندگی عمومی مهاجران است. بویژه الفبای عربی آن و شیوه نگارش راست به چپ آن در ردیف فروشگاههایی که همه از خط لاتین استفاده می برند کاملا شاخص است. بنابرین اگر حتی یک فروشگاه یا رستوران ایرانی در ردیفی از فروشگاههای جامعه میزبان قرار داشته باشد "گم" نمی شود و با یک نگاه برای ایرانیان قابل تشخیص است. چنانکه به همین نسبت به چشم یک انگلیسی زبان مثلا آشنایی زدایی خواهد کرد.
تابلوهای فارسی تهرانتو در کناره خیابان یانگ
خط در عین حال به نوعی شاخص محدود محله های ایرانی نشین است. وقتی این خط پربسامد می شود به قلب محله رسیده اید و وقتی پراکندگی می گیرد و دیده نمی شود از محله خارج شده اید.
زبان یک نشانه دیگر شناسایی است. امروزه در کانادا می توان بدون نیاز به انگلیسی زندگی کرد به شرط آنکه به ماندن در محله قناعت کنید. ایرانیان بسیاری وجود دارند که تنها از مغازه های ایرانی خرید می کنند، به رستوران ها و غذاخوری های ایرانی می روند، پزشکان ایرانی را در کلینیک های ایرانی می بینند، داروخانه های ایرانی دارند و پای تلویزیون های ایرانی می نشینند. زبان آشنا و نیاز به اعتماد که از طریق همزبانی راحت تر شکل می گیرد، ایرانیان را به هم نزدیک کرده است.
زبان در صور گوناگون خود نشانه هر مهاجری است. موسیقی، فیلم، تلویزیون، کتاب و نشریه فارسی نیز نشانه ایرانیان مهاجر است.
نشانه هایی برای تمام فصول
در یک نگاه کلی باید گفت نشانه ها معمولا از لایه های کهن تر فرهنگ بر می خیزند. گاه آنقدر کهن که باستانی اند. در واقع یک گروه از نشانه های عمومی که ایرانیان برای شناساندن خود از آن بهره می برند نشانه های برآمده از آثار باستانی ایران و بویژه تخت جمشید است. به این ترتیب، آن بخشهایی از فرهنگ نشانه ساز اند که به اندازه کافی مقبولیت عمومی پیدا کرده اند. نشانه ها خصلت جمعی دارند زیرا باید از سوی جمع شناخته شوند بنابرین از پربسامدترین عناصر فرهنگ می آیند. ایران کوچکی که مهاجران برای خود درست می کنند همیشه نمونه ایران بزرگ است که تمام خصایص محبوب آن یکجا فشرده شده است.
نمای داخلی رستوران پاتوق در تورنتو
نمای بیرونی رستوران پاتوق در تورنتو
در کافه رستوران بیبلوس در مونترال به دلیل خصلت قهوه خانه بودن مکان، معماری داخلی و دکوراسیون با استفاده کامل از عناصر قهوه خانه های سنتی طراحی شده است. سماور قدیمی و استکان های کمر باریک و سینی های برنجی مخصوص چای و شیوه چای دادن (استکان کمر باریک قند پهلو روی سینی کوچک برنجی یا ظرف های دیزی) همگی از سنت قهوه خانه ای الگو برداری شده است. حتی چند تابلو قهوه خانه ای هم دیده می شود. در بخشی از رستوران هم می توان روی تخت هایی نشست که با فرش پوشیده شده است و به پشتی های ایرانی تکیه داد.
در عین حال، گچکاری و کاشیکاری به سبک بناهای باستانی و یا عناصر آرایشی خانقاهی مثل تبرزین نیز به فضا اضافه شده است. در اینجا هم درهای چوبی معماری سنتی به کار گرفته شده است. عناصر آرایشی دیگر مثل تابلوهای نقاشی با فضاها و تم های ایرانی جابجا دیده می شوند.
نمای داخلی از بیبلوس در مونترال
نمای داخلی از بیبلوس در مونترال
بیبلوس از یک عنصر ایرانی دیگر هم در کارش استفاده می کند و آن شیوه آرایه بندی نسخه های خطی است. طرز آرایه های نسخه نگاری را این رستوران در فهرست غذاها (منو)ی خود به کار بسته است و حتی متن فهرست غذا را هم با دست و خط خوش نوشته است.
کافه رستوران بیبلوس آمیزه ای از دو فرهنگ
موسیقی، هنرهای دستی وصنایع سنتی
بخش مهمی از عناصر آرایش داخلی البته هنرهای دستی هستند، به موسیقی مربوط اند یا محصولات سنتی ایران اند. اما در اینجا با تاکید خاص بر این گروه از نشانه های ایرانی به آنها جداگانه اشاره می کنیم.
هنرهای دستی یا آنچه به صنایع دستی مشهور است یکی از توریستی ترین جنبه های نشانه شناسی فرهنگی است که معمولا بخش بزرگی از محصولات خود را اصولا برای بازار خارج از کشور تولید می کند و از ارزش افزوده آن بهره می برد. هنرهای دستی ایرانی گرچه معمولا با خاتمکاری در انواع صور آن شناخته می شود اما طیف گسترده ای از صنایع شیشه و هنر چوب و سفالگری را در بر می گیرد. تولیدات نساجی و بافندگی و قالی را نیز باید در همین شمار قرار داد.
نمای داخلی از ویترین کتابفروشی پگاه - تورنتو
هنرهای دستی با همه وسعتی که دارند و با وجود بازار بالقوه خوب بین ایرانیان و غیرایرانیان برای آن، به صورت مستقل کمتر عرضه می شوند ومعمولا در فروشگاههای ایرانی و کتابفروشی ها و نوار فروشی ها دستچینی از آنها به فروش گذاشته می شود.
نمونه ای از نحوه عرضه صنایع دستی در فروشگاه اخوان در شهر مونترال
بخش دیگری از آنچه در کنار صنایع دستی عرضه می شود محصولات صنایع سنتی ایران است که گرچه معمولا از شمار هنرهای دستی دانسته نمی شوند اما بیشتر کار دست اند یا در کارگاه کوچک ریخته گری تولید می شوند. این وسایل از سیخ و منقل گرفته تا انواع وسایل سنتی آشپزخانه ایرانی را در بر می گیرد.
اما بخش ویژه ای از سطح عالی صنایع دستی در کار استادان ظریفکاری دیده می شود که سازهای موسیقی می سازند. سازهای موسیقی بخش مهمی از هنر بومی ایران را نمایندگی می کند و بهترین آنها معمولا به نام استاد یا کارگاه سازنده آن شناخته می شود که هنری غیرقابل تقلید را عرضه می کنند. به این معنا که برای ساخت یک ساز به شیوه ایرانی حتما باید ایرانی بود و هنر ساخت را از استاد فراگرفت. این موضوع در ساخت سازهای شرقی اصولا یک سنت مشترک است. تولید آنها غیرماشینی است و هنر ساخت آنها را باید از طریق کار استاد شاگردی آموخت. بنابرین سازها در انتقال هویت یا در نشانه بودن موقعیت ممتازی دارند.
بخش عمومی تر نشانه های موسیقایی ترانه های ایرانی است و نوار و سی دی های آن. شنیدن ترانه های ایرانی و عرضه نوارها و صفحه های موسیقی ایرانی بخش جدایی ناپذیر هر فروشگاه ایرانی است. دیدن خوانندگان بر صفحه تلویزیون فروشگاه یا نماهنگ (ویدیوکلیپ) ها بر صفحه بزرگ نمایش در بعضی از رستورانهای ایرانی نیز بخش دیگری از فضاسازی ایرانی است.
پخش ویدیوی مرضیه در فروشگاه شایان - تورنتو
میز و سفره ایرانی
شاید شگفت آور باشد که غذا بخش مهمی از هویت ملی را شکل می دهد. اما اگر به تجربه خود نگاه کنیم می بینیم که بسیاری از ملتها با رستوران ها و غذاهای خاص خود شناخته می شوند. ایتالیایی ها، مکزیکی ها، ژاپنی ها، چینی ها، هندی ها، عرب ها، ترک ها و یونانی ها در بسیاری از کشورها خود را با غذای خویش معرفی کرده اند. فضاسازی فرهنگی آنها از موسیقی و رنگ و پارچه و آرایش داخلی و آویزه ها و هنرهای دستی و سنتی شان نیز همراه با شیوه آدابدانی و مهمان نوازی شان در همین رستورانها جلوه دارد. شما برای غذا خوردن وارد یک رستوران ژاپنی می شوید اما همزمان بسیاری از جنبه های فرهنگی آنان را نیز می شناسید.
ایرانیان تا کنون غذاهای خود را به ملل دیگر کمتر معرفی کرده اند. اما دنیای رنگارنگ غذای ایرانی بتدریج خود را می شناساند و برای خود طرفدارانی غیرایرانی هم پیدا می کند. شاید جمعیت مهاجر ایرانی هنوز برای شناساندن غذاهای ملی خود بسیار جوان باشد. بسیاری از مهاجران دیگر چندین دهه است که در جوامع غربی حضور دارند و بتدریج خود را شناسانده اند. اما جامعه مهاجر ایرانی در کانادا به دلیل کمیت قابل توجه و علاقه بسیار به فرهنگ ملی و فضای مناسب فرهنگی و سیاسی در کانادا که به روی آشنایی با فرهنگ مهاجران باز است، امکان یافته است تا در معرفی غذاهای ایرانی بالنسبه موفق عمل کند.
گرچه چلوکباب مشهورترین غذای ایرانی در کشورهای غربی است اما مهاجران ایرانی در کانادا طیف وسیع تر غذاهای ایرانی را عرضه می کنند. از میان محبوب ترین آنها باید به قورمه سبزی، قیمه، باقلا پلو، ته چین، کشک بادمجان، میرزا قاسمی، آش رشته اشاره کرد. برخی از رستورانها هم اصولا عرضه چلوکباب را کنار گذاشته اند گرچه بعضی دیگر نیز صرفا به ارائه سرویس نان داغ کباب داغ مشغول اند.
غذای بخر و ببر ایرانی - تورنتو
مرسوم شدن فروش غذای ایرانی به شیوه "بخر و ببر" (take away) از نشانه های آمیختگی سلیقه ایرانی با نیازهای جامعه جدید است که در آن غذای سرپایی یا بخر و ببر فراوان است. چنانکه در یک مورد هم یک ایرانی باذوق نام کباب را "برگر دراز" (long burger) گذاشته است تا رابطه نزدیک تری با مشتریان خارجی خود پیدا کند.
انواع شوری و ترشیجات و سالادها نیز از دیگر نشانه های سفره ایرانی است که در بازار ایرانی مهاجر عرضه می شود:
میز شوری و ترشی فروشگاه اخوان - مونترال
اگر بخواهیم سخن در باره سفره ایرانی را کوتاه کنیم باید به جای شیرینی و تنقلات ایرانی روی میز ایرانیان مهاجر نیز اشاره ای بیاوریم. شیرینی و تنقلات، هم به دلیل پیوند آن با مراسم خانواده ایرانی مانند جشن های عقد و ازدواج یا مراسم ملی آنها مانند نوروز، و هم به دلیل پیوند آن با سنت مهمان نوازی ایرانی، جایی همیشگی در میز مهمانی و جشن ایرانیان دارد. شیرینی های ایرانی معمولا از شهرهای تبریز وقم و یزد و اصفهان می آید گرچه به این شهرها محدود نیست. اما بسیاری از مواد خشکبار ایرانی از شهرهای مختلف که به داشتن میوه اصلی آنها شهره اند تامین می شود.
در فروشگاه خشکبار تواضع - تورنتو
خط و زبان
خط آشکارترین و متمایزترین نشانه ایرانی در زندگی عمومی مهاجران است. بویژه الفبای عربی آن و شیوه نگارش راست به چپ آن در ردیف فروشگاههایی که همه از خط لاتین استفاده می برند کاملا شاخص است. بنابرین اگر حتی یک فروشگاه یا رستوران ایرانی در ردیفی از فروشگاههای جامعه میزبان قرار داشته باشد "گم" نمی شود و با یک نگاه برای ایرانیان قابل تشخیص است. چنانکه به همین نسبت به چشم یک انگلیسی زبان مثلا آشنایی زدایی خواهد کرد.
تابلوهای فارسی تهرانتو در کناره خیابان یانگ
خط در عین حال به نوعی شاخص محدود محله های ایرانی نشین است. وقتی این خط پربسامد می شود به قلب محله رسیده اید و وقتی پراکندگی می گیرد و دیده نمی شود از محله خارج شده اید.
زبان یک نشانه دیگر شناسایی است. امروزه در کانادا می توان بدون نیاز به انگلیسی زندگی کرد به شرط آنکه به ماندن در محله قناعت کنید. ایرانیان بسیاری وجود دارند که تنها از مغازه های ایرانی خرید می کنند، به رستوران ها و غذاخوری های ایرانی می روند، پزشکان ایرانی را در کلینیک های ایرانی می بینند، داروخانه های ایرانی دارند و پای تلویزیون های ایرانی می نشینند. زبان آشنا و نیاز به اعتماد که از طریق همزبانی راحت تر شکل می گیرد، ایرانیان را به هم نزدیک کرده است.
زبان در صور گوناگون خود نشانه هر مهاجری است. موسیقی، فیلم، تلویزیون، کتاب و نشریه فارسی نیز نشانه ایرانیان مهاجر است.
نشانه هایی برای تمام فصول
در یک نگاه کلی باید گفت نشانه ها معمولا از لایه های کهن تر فرهنگ بر می خیزند. گاه آنقدر کهن که باستانی اند. در واقع یک گروه از نشانه های عمومی که ایرانیان برای شناساندن خود از آن بهره می برند نشانه های برآمده از آثار باستانی ایران و بویژه تخت جمشید است. به این ترتیب، آن بخشهایی از فرهنگ نشانه ساز اند که به اندازه کافی مقبولیت عمومی پیدا کرده اند. نشانه ها خصلت جمعی دارند زیرا باید از سوی جمع شناخته شوند بنابرین از پربسامدترین عناصر فرهنگ می آیند. ایران کوچکی که مهاجران برای خود درست می کنند همیشه نمونه ایران بزرگ است که تمام خصایص محبوب آن یکجا فشرده شده است.
